Jeti atany bilý qazaq ultynyń eń baıyrǵy jáne ár adam esinen shyǵarýǵa bolmaıtyn mindetti salttarynyń biri. Ár qazaq eń kemi jeti atasyn bilýi shart. Ádette qazaqtar óz atalary týraly jeti atadan da ary biledi. Buǵan jaryq kórip jatqan kóptegen «Shejire» kitaptar dálel. Osy salttyń óte mańyzdy ekenin aıqyndaıtyn «Jeti atasyn bilgen ul – jeti jurttyń qamyn jer», «Jeti atasyn bilmegen – jetimdiktiń belgisi» syndy keńinen taraǵan maqal-mátelder qazaq arasynda búgingi tańda da jıi aıtylady.
Bul salttyń qashan paıda bolǵanyn dóp basyp aıtý qıyn. Biraq bul salttyń óte kóne zamannan bastaý alatyny kúmánsiz. Qazaqtyń babalary qan aralasýynyń óte qaıǵyly jaǵdaıǵa dýshar etetinin sonaý baǵzy zamannan bilip, aldyn alý úshin osy «Jeti ata bilý» saltyn oılap tapqan.
Osy bir kertartpa ádettiń zııandyǵyn rastaıtyn mysaldar adamzat tarıhynda barshylyq. Mysaly, kópshilik kóbine-kóp uly órkenıet sanaıtyn bizdiń dáýirimizge deıingi Egıpette, jaqyn týys adamdardyń úılený dástúri bolǵany belgili. Osy eldiń Ptolomeı faraondar áýletiniń sońǵy hanshaıymy, adamzat tarıhyndaǵy belgili tulǵalardyń biri Kleopatra 18 jasynda ata-babalarynyń ádet-ǵurpyna baǵynyp óziniń týǵan inisine turmysqa shyqqan. Ǵalymdardyń aıtýynsha bul áýlettiń jer betinen joq bolyp ketýine týys adamdardyń qan aralasýy birden-bir sebep bolǵan.
Qazaqtar bolsa qan tazalyǵyn saqtaý tártibin buzǵandarǵa árqashan jırenishpen qaraǵan. «Basqa qyz jetpegendeı óz týysyn alǵan bálensheden saqtasyn» dep syn sóz aıtatyn bolǵan. Osylaısha bababalarymyz búgingideı damyǵan zerthanalary bolmasa da qan quramynyń adam ómirinde alatyn orynyn tán tazalyǵyna, búkil el densaýlyǵyna birtutas memlekettik turǵyda mán berip qoǵam densaýlyǵyn durys uıymdastyra bilgen.
Ýaqyt kele qazaq ultynyń kóregendigin ǵylym dálelededi. Adam qanynyń erekshelikterine qaraı túrli topqa bólinetini ótken ǵasyrda 1906 jyly Eýropada, 1910 jyly AQSh-ta ashyldy.
«Qazaq halqyndaǵy semıa men neke» atty kitabynda ǵalym Halel Arǵynbaev qazaq halqynyń jeti ataǵa tolmaı qyz alyspaý sebebin bylaısha túsindiredi: «Birinishiden: qandastyq jaqyndyq nekelesken ýaqytta urpaqtyń bolmaýyna, ıakı az bolýyna, onyń azyp, táýir qasıetterden jurdaı bolýy da múmkin; ekinshiden, týystyq qatynas ydyrap, olardyń arasynda ádepsizdikter kóbeıgen bolar edi». Bulaı bolmaýyn el úlkenderi qatań túrde qadaǵalap otyrǵan. Mysaly, qazaqtyń «Jeti jarǵy» zańy boıynsha bir rýdyń jastary kóńil qosatyn bolsa ólim jazasyna kesiletin bolǵan.
H.Arǵynbaev óz oıyn mynadaı tarıhı derekpen naqtylaıdy: «...Tobyqty elinde bolǵan Qalqaman Mamyr ýaqıǵasyn mysalǵa alaıyq. Eki ónerli jas nemere-shóbere týystar bolsa kerek. Biraq ekeýi bir-birin súıip, bir túnde Mamyrdy Qalqaman alyp qashady. Muny estigen Mamyrdyń aǵasy Kókenaı ekeýinde óltirem dep ashý shaqyrady. Biraz ýaqyt bular jasyrynyp júrip, qolǵa túspeıdi. Ý-shý basylyp, el ishi tynyshtalǵan ýaqytta ata-ana, aǵa-inisinen keshirim surap, rızalyǵyn alyp budan bylaı ashyq ómir súrmek bolǵan Mamyr aýylyna attanady.
Aýyl shetine jete bergende, aǵasy Kókenaı qaryndasy Mamyrdy sadaqpen atyp óltiredi. Endi Qalqamandy óltirmeı tynbaımyn dep jar salady. El adamdary aqyldasyp sadaq kezengen Kókenaıdyń aldynan, Qalqaman júırik atpen shaýyp ótsin de, bir atqanda tıgizip óltirse Qalqaman qunsyz bolsyn, al tiri qalsa daý osymen bitsin depti. Kókenaı da, Qalqaman da buǵan kónip, shaýyp ótken Qalqamanǵa oq tımeı erdiń aldyńǵy qasyn syndyrypty». Osydan keıin Qalqaman basqa jaqqa kóship ketipti.
Jazýshy Sábıt Muqanulynyń jazýy boıynsha Almaty qalasynyń túbindegi eldi meken sol Qalqamannyń kóship barýyna baılanysty atalǵan.
Ár qazaq óziniń ul-qyzyna jeti atasynyń esimderin jattatýdy mindet sanaıdy. Jeti atany bilý qazaq qoǵamynda buljymas zań bolǵanyn ǵalymdar ózderiniń ǵylymı zertteýlerinde atap ótken. Bul salt týraly jazýshylar da kóp jazǵan. Baýyrjan Momyshuly óz ómirin baıandaǵan «Ushqan uıa» kitabynda osy salt týraly jazady:
«Ákem maǵan jeti atamnyń esimderin jattatqyzatyn.
– Sen kimniń ulysyń? – dep suraq qoıatyn ol maǵan.
– Men Momyshtyń ulymyn. – dep jaýap beremin men.
– Momysh kimniń uly?
– Momysh – Imashtyń uly.
Osylaı jeti atama deıin jalǵasa beretin...
Kelgen qonaqtar meniń ne biletinimdi suraý ózderiniń mindeti sanaıtyn jáne meniń atymdy, sodan soń jeti atama deıin suraıtyn».
Qazaq arasynda «Jeti ata» bilý qazirde basty mindet sanalady. Búkil el qazaq teatr óneriniń atasy sanalatyn uly tulǵa Jumat Shanındi jaqsy biledi. Ol ótken ǵasyrdyń basynda KSRO bıliginiń jala jabýymen atylǵan. Tek kóp ýaqyt ótken soń 1958 jyly aqtaldy. Jaqynda men J.Shashınniń shóberesi Janat Qasymhanqyzy Shanınamen tanystym. Ol Almaty qalasynda turady. Sol kisi maǵan óz ata-babalarynyń esimderin aıtyp berdi: Arǵyn, Qodan, Daıyr qoja (Aqjol), Meıramsopy, Qarjas, Begim, Satylǵan, Tańat, Atanbek, Qojamberdi, Tomash, Shana, Turǵynbaı, Jumat, Qasymhan, Bolat. Janat Kasymhankyzynyń baýyry Bolat ta Almaty qalasynda turady. Bolat Qasymhanulynyń uly Serjan jáne Temir, Damır esimdi nemereleri bar.
Jeti atany bilý qazaqtyń eń baıyrǵy salttarynyń. Jáne rýhanı qundylyq retinde budan bylaı da saqtalyna beredi.
Berdaly OSPAN.
"ADYRNA" ulttyq portaly
