Foto: Nurǵısa ELEÝBEK
Qazaq – jylqy malyn jeti qazynanyń biri sanap, ony asa qaster tutqan halyq. Alaıda sol Qulagerimizdiń tuqymdary qaıda? Odan áridegi Alpamys, Qobylandy sekildi alyptarymyz mingen shabysy myqty jylqylarymyzdyń tuqymdary bar ma? Nege biz olardyń tuqymyn alyp, tekti qandy jylqylardy odan ári asyldandyryp, jetildirip otyrmaımyz? Jalpy, elimizde jylqy ındýstrııasyna qanshalyqty kóńil bólinip otyr?
Ókinishtisi sol, búginde túrkimenniń aqaltekesine uqsaǵan taza qazaqy qandy ári álemge áıgili arǵymaqtarymyz joqtyń qasy. Esesine, aýqatty atbegilerimiz aǵylshynnyń ne bolmasa túrkimenniń jylqylaryna qumar bolyp barady. Qazirgi tańda Qazaqstanda jylqy ósiretin 15-20 ferma bar bolsa, onyń basym kóbi arab jáne aǵylshyn jylqylaryn ustaıdy eken. Osy salanyń mamandarynyń aıtýynsha, elimizde jylqy ındýstrııasyn damytýda memleket tarapynan eshqandaı kómek berilmeı otyrǵan kórinedi.
Nurlan TILEÝLESOV, «Ajar» at sporttyq klýbynyń prezıdenti:
– Ókinishke qaraı, jeti qazynanyń biri sanalatyn jylqylarymyzǵa memleket tarapynan oń kózqaras bolmaı tur. Qazaqstanda qazir, senesiz be, arǵymaqtardy jarystyratyn memlekettik deńgeıdegi ıppodrom joq. Ózim kezinde basqarǵan Almaty ıppodromy jabylyp qaldy. Óstip otyryp attyń qulaǵynda oınaǵanbyz dep qalaı aıtamyz? Al jylqy jóninen osy ýaqytqa deıin aty shyqpaǵan Shveııada 29 ıppodrom bar. Franııada – 234, túrikmenderdiń Ashhabat qalasynda álemdik deńgeıdegi úsh ıppodrom salynǵan. Túrikmenstanda aqalteke jylqysyna memleket tarapynan qoldaý kúshti. Onda jylda dástúrli túrde Jylqy merekesi toılanady. Tipti onda Jylqy mınıstrligine deıin bar. Olar aqaltekeni ulttyń maqtanyshy retinde sanaıdy. Al bizdegi jaǵdaıdy alyp qaraıtyn bolsaq, tipten jylaǵyń keledi. Sondyqtan qazaq jylqysyn asyldandyrý úshin memleket tarapynan kómek berilse eken. Jylqy tuqy-myn asyldandyramyn degen ár sharýashylyqqa túrli jeńildikter jasalynsa, bul máseleni sheshýge bolady. Eger biz el bolyp birigip, osy salaǵa kóńil aýdarmasaq, qazaqy júırik qaıdan shyǵady?
Bile bilgen adamǵa at sporty tek qaltalylardyń erikkende jasaıtyn ermegi emes, bul ekonomıkany damytýdyń bir salasy bolyp tabylady. N.Tileýlesovtiń aıtýynsha, AQSh tek jylqy ındýstrııasynan jylyna 20 mıllıard dollar paıda tabady eken. Eshqandaı jylqyǵa qatysy joq Polsha da arab jylqysyn asyldandyrý arqyly óz qazynasyna 30-35 mıllıon dollar paıda túsirip otyrǵan kórinedi. Olarda úkimetke qarasty zaýyttan arab jylqysyn satyp alý úshin mindetti túrde premer-mınıstrdiń ruqsaty kerek eken. Onsyz ala almaısyz. Tipti qulyn satyp alsańyz da, úkimet basshysynyń ruqsatyn alýyńyz qajet. Ondaǵy asyltu-qymdy árbir jylqynyń quny 100 myń men 500 myń evronyń aınalasynda turady. Bul Polsha ekonomıkasynyń kóterilýine aıtarlyqtaı kómek bolýda. Sonymen qatar Túrkııa eliniń Jokeı klýby jylyna 400 mıllıon dollar paıda túsiredi eken. Atalmysh klýb kez kelgen jylqy ustaımyn degen túrikke kómektesetin kórinedi. Sebebi onda klýbtyń janynda úlken-úlken jylqy zaýyttary salynǵan. Eger jylqy ustaımyn deseńiz, ony sol jerden satyp alasyz, al syrttan ákelseńiz, sonda qosyp qoıasyz. Bizdegi sekildi qalada turyp, «jylqyny qaıda ustaımyn, qaı týysymnyń úıine qoıamyn, jemshópti qaıdan alamyn, oǵan aıǵyrdy qalaı qosamyn?» dep basyńyz qatpaıdy. Onda tek aqshasyn tóleseńiz boldy, jylqyńyzǵa barlyq jaǵdaıdy ózderi jasaıdy eken. Jylqy turatyn bólmeniń ishi zamanaýı qondyrǵylarmen jabdyqtalǵan. Jeldetkishinen bastap, aýa tazartqyshyna deıin jumys istep turady. Bıeńizdi aıǵyrǵa qosqyńyz kelse, onda arnaıy katalog bar, qandaı aıǵyr, onyń uryǵynyń baǵasy qansha ekendigine deıin jazylyp qoıylǵan. Qarjysyn tóleısiz de, qulyn alasyz.
Biz nege osyny jasaı almaımyz? Álde qazaqtyń qolynan jylqy ósirý kelmeı me? Keledi-aý, biraq soǵan qulyq joq. Eger qazaq jylqysyn damytamyn degen kásipkerlerge memleket tarapynan qoldaý kórsetiletin bolsa, onda qosymsha jumys oryndary ashylyp, qazaqy dástúrimiz qaıta jańǵyrar edi. Sondaı-aq júgen órý, er-toqym jasaý, tipti shabandozdardyń kıimderine deıin tigetin shaǵyn ehtar ashylyp, el ekonomıkasynyń kóterilýine septigi tıer edi. Sondyqtan elimizdiń ekono-mıkasy damyp jatqan kezde jylqy ındýstrııasyna kóńil bólip, ata-baba dástúrin jańǵyrtýǵa qoldaý kórsetýimiz qajet.
Jarqyn ILIIaS, atbegi:
– Shyny kerek, qazaqy jylqynyń qadir-qasıetine áli jete almaı otyr-myz. Eger biz ózimizdiń jylqylarymyzdy asyldandyryp, jetildiretin bolsaq, onda arabtyń da, aǵylshynnyń da, túrikmenniń de tulparlary bizdiń arǵymaqtarymyzdyń qasynda shań qaýyp qalar edi. Óıtkeni qazaqtyń jylqylary tózimdi keledi. Al túrkimenderdiń, aǵylshyndardyń jylqylary óte názik, álsiz bolady. Qazaqy jylqylar alaqanda ustap, baǵyp-qaǵýdy mindet etpeıdi, qysta tebindep, óz qoregin ózi tapqan. Al arab, aǵylshyndardyń jylqylaryn bala sekildi kútip-baptamasań, mundaıǵa shydaı almaıdy. Sebebi olar bir torda týyp-ósip, jasandy, qoldan uryqtandyrylǵannan keıin tózimdiligi joǵalady. Al qazaqy jylqylardyń tózimdiligi berik ári uzaqqa shabady.
Serik ANARBAIULY,
mezgil.kz
