Foto: Nūrǧisa ELEUBEK
Qazaq – jylqy malyn jetı qazynanyŋ bırı sanap, ony asa qaster tūtqan halyq. Alaida sol Qūlagerımızdıŋ tūqymdary qaida? Odan ärıdegı Alpamys, Qobylandy sekıldı alyptarymyz mıngen şabysy myqty jylqylarymyzdyŋ tūqymdary bar ma? Nege bız olardyŋ tūqymyn alyp, tektı qandy jylqylardy odan ärı asyldandyryp, jetıldırıp otyrmaimyz? Jalpy, elımızde jylqy industriiasyna qanşalyqty köŋıl bölınıp otyr?
Ökınıştısı sol, bügınde türkımennıŋ aqaltekesıne ūqsaǧan taza qazaqy qandy ärı älemge äigılı arǧymaqtarymyz joqtyŋ qasy. Esesıne, auqatty atbegılerımız aǧylşynnyŋ ne bolmasa türkımennıŋ jylqylaryna qūmar bolyp barady. Qazırgı taŋda Qazaqstanda jylqy ösıretın 15-20 ferma bar bolsa, onyŋ basym köbı arab jäne aǧylşyn jylqylaryn ūstaidy eken. Osy salanyŋ mamandarynyŋ aituynşa, elımızde jylqy industriiasyn damytuda memleket tarapynan eşqandai kömek berılmei otyrǧan körınedı.
Nūrlan TILEULESOV, «Ajar» at sporttyq klubynyŋ prezidentı:
– Ökınışke qarai, jetı qazynanyŋ bırı sanalatyn jylqylarymyzǧa memleket tarapynan oŋ közqaras bolmai tūr. Qazaqstanda qazır, senesız be, arǧymaqtardy jarystyratyn memlekettık deŋgeidegı ippodrom joq. Özım kezınde basqarǧan Almaty ippodromy jabylyp qaldy. Östıp otyryp attyŋ qūlaǧynda oinaǧanbyz dep qalai aitamyz? Al jylqy jönınen osy uaqytqa deiın aty şyqpaǧan Şvesiiada 29 ippodrom bar. Fransiiada – 234, türıkmenderdıŋ Aşhabat qalasynda älemdık deŋgeidegı üş ippodrom salynǧan. Türıkmenstanda aqalteke jylqysyna memleket tarapynan qoldau küştı. Onda jylda dästürlı türde Jylqy merekesı toilanady. Tıptı onda Jylqy ministrlıgıne deiın bar. Olar aqaltekenı ūlttyŋ maqtanyşy retınde sanaidy. Al bızdegı jaǧdaidy alyp qaraityn bolsaq, tıpten jylaǧyŋ keledı. Sondyqtan qazaq jylqysyn asyldandyru üşın memleket tarapynan kömek berılse eken. Jylqy tūqy-myn asyldandyramyn degen är şaruaşylyqqa türlı jeŋıldıkter jasalynsa, būl mäselenı şeşuge bolady. Eger bız el bolyp bırıgıp, osy salaǧa köŋıl audarmasaq, qazaqy jüirık qaidan şyǧady?
Bıle bılgen adamǧa at sporty tek qaltalylardyŋ erıkkende jasaityn ermegı emes, būl ekonomikany damytudyŋ bır salasy bolyp tabylady. N.Tıleulesovtıŋ aituynşa, AQŞ tek jylqy industriiasynan jylyna 20 milliard dollar paida tabady eken. Eşqandai jylqyǧa qatysy joq Polşa da arab jylqysyn asyldandyru arqyly öz qazynasyna 30-35 million dollar paida tüsırıp otyrǧan körınedı. Olarda ükımetke qarasty zauyttan arab jylqysyn satyp alu üşın mındettı türde premer-ministrdıŋ rūqsaty kerek eken. Onsyz ala almaisyz. Tıptı qūlyn satyp alsaŋyz da, ükımet basşysynyŋ rūqsatyn aluyŋyz qajet. Ondaǧy asyltū-qymdy ärbır jylqynyŋ qūny 100 myŋ men 500 myŋ evronyŋ ainalasynda tūrady. Būl Polşa ekonomikasynyŋ köterıluıne aitarlyqtai kömek boluda. Sonymen qatar Türkiia elınıŋ Jokei kluby jylyna 400 million dollar paida tüsıredı eken. Atalmyş klub kez kelgen jylqy ūstaimyn degen türıkke kömektesetın körınedı. Sebebı onda klubtyŋ janynda ülken-ülken jylqy zauyttary salynǧan. Eger jylqy ūstaimyn deseŋız, ony sol jerden satyp alasyz, al syrttan äkelseŋız, sonda qosyp qoiasyz. Bızdegı sekıldı qalada tūryp, «jylqyny qaida ūstaimyn, qai tuysymnyŋ üiıne qoiamyn, jemşöptı qaidan alamyn, oǧan aiǧyrdy qalai qosamyn?» dep basyŋyz qatpaidy. Onda tek aqşasyn töleseŋız boldy, jylqyŋyzǧa barlyq jaǧdaidy özderı jasaidy eken. Jylqy tūratyn bölmenıŋ ışı zamanaui qondyrǧylarmen jabdyqtalǧan. Jeldetkışınen bastap, aua tazartqyşyna deiın jūmys ıstep tūrady. Bieŋızdı aiǧyrǧa qosqyŋyz kelse, onda arnaiy katalog bar, qandai aiǧyr, onyŋ ūryǧynyŋ baǧasy qanşa ekendıgıne deiın jazylyp qoiylǧan. Qarjysyn töleisız de, qūlyn alasyz.
Bız nege osyny jasai almaimyz? Älde qazaqtyŋ qolynan jylqy ösıru kelmei me? Keledı-au, bıraq soǧan qūlyq joq. Eger qazaq jylqysyn damytamyn degen käsıpkerlerge memleket tarapynan qoldau körsetıletın bolsa, onda qosymşa jūmys oryndary aşylyp, qazaqy dästürımız qaita jaŋǧyrar edı. Sondai-aq jügen öru, er-toqym jasau, tıptı şabandozdardyŋ kiımderıne deiın tıgetın şaǧyn sehtar aşylyp, el ekonomikasynyŋ köterıluıne septıgı tier edı. Sondyqtan elımızdıŋ ekono-mikasy damyp jatqan kezde jylqy industriiasyna köŋıl bölıp, ata-baba dästürın jaŋǧyrtuǧa qoldau körsetuımız qajet.
Jarqyn ILİIаS, atbegı:
– Şyny kerek, qazaqy jylqynyŋ qadır-qasietıne älı jete almai otyr-myz. Eger bız özımızdıŋ jylqylarymyzdy asyldandyryp, jetıldıretın bolsaq, onda arabtyŋ da, aǧylşynnyŋ da, türıkmennıŋ de tūlparlary bızdıŋ arǧymaqtarymyzdyŋ qasynda şaŋ qauyp qalar edı. Öitkenı qazaqtyŋ jylqylary tözımdı keledı. Al türkımenderdıŋ, aǧylşyndardyŋ jylqylary öte näzık, älsız bolady. Qazaqy jylqylar alaqanda ūstap, baǧyp-qaǧudy mındet etpeidı, qysta tebındep, öz qoregın özı tapqan. Al arab, aǧylşyndardyŋ jylqylaryn bala sekıldı kütıp-baptamasaŋ, mūndaiǧa şydai almaidy. Sebebı olar bır torda tuyp-ösıp, jasandy, qoldan ūryqtandyrylǧannan keiın tözımdılıgı joǧalady. Al qazaqy jylqylardyŋ tözımdılıgı berık ärı ūzaqqa şabady.
Serık ANARBAIŪLY,
mezgil.kz
