فوتو: نۇرعيسا ەلەۋبەك
قازاق – جىلقى مالىن جەتى قازىنانىڭ ءبىرى ساناپ، ونى اسا قاستەر تۇتقان حالىق. الايدا سول قۇلاگەرىمىزدىڭ تۇقىمدارى قايدا؟ ودان ارىدەگى الپامىس، قوبىلاندى سەكىلدى الىپتارىمىز مىنگەن شابىسى مىقتى جىلقىلارىمىزدىڭ تۇقىمدارى بار ما؟ نەگە ءبىز ولاردىڭ تۇقىمىن الىپ، تەكتى قاندى جىلقىلاردى ودان ءارى اسىلداندىرىپ، جەتىلدىرىپ وتىرمايمىز؟ جالپى، ەلىمىزدە جىلقى يندۋسترياسىنا قانشالىقتى كوڭىل ءبولىنىپ وتىر؟
وكىنىشتىسى سول، بۇگىندە تۇركىمەننىڭ اقالتەكەسىنە ۇقساعان تازا قازاقى قاندى ءارى الەمگە ايگىلى ارعىماقتارىمىز جوقتىڭ قاسى. ەسەسىنە، اۋقاتتى اتبەگىلەرىمىز اعىلشىننىڭ نە بولماسا تۇركىمەننىڭ جىلقىلارىنا قۇمار بولىپ بارادى. قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا جىلقى وسىرەتىن 15-20 فەرما بار بولسا، ونىڭ باسىم كوبى اراب جانە اعىلشىن جىلقىلارىن ۇستايدى ەكەن. وسى سالانىڭ ماماندارىنىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىزدە جىلقى يندۋسترياسىن دامىتۋدا مەملەكەت تاراپىنان ەشقانداي كومەك بەرىلمەي وتىرعان كورىنەدى.
نۇرلان تىلەۋلەسوۆ، «اجار» ات سپورتتىق كلۋبىنىڭ پرەزيدەنتى:
– وكىنىشكە قاراي، جەتى قازىنانىڭ ءبىرى سانالاتىن جىلقىلارىمىزعا مەملەكەت تاراپىنان وڭ كوزقاراس بولماي تۇر. قازاقستاندا قازىر، سەنەسىز بە، ارعىماقتاردى جارىستىراتىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى يپپودروم جوق. ءوزىم كەزىندە باسقارعان الماتى يپپودرومى جابىلىپ قالدى. ءوستىپ وتىرىپ اتتىڭ قۇلاعىندا ويناعانبىز دەپ قالاي ايتامىز؟ ال جىلقى جونىنەن وسى ۋاقىتقا دەيىن اتى شىقپاعان شۆەتسيادا 29 يپپودروم بار. فرانتسيادا – 234, تۇرىكمەندەردىڭ اشحابات قالاسىندا الەمدىك دەڭگەيدەگى ءۇش يپپودروم سالىنعان. تۇرىكمەنستاندا اقالتەكە جىلقىسىنا مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ كۇشتى. وندا جىلدا ءداستۇرلى تۇردە جىلقى مەرەكەسى تويلانادى. ءتىپتى وندا جىلقى مينيسترلىگىنە دەيىن بار. ولار اقالتەكەنى ۇلتتىڭ ماقتانىشى رەتىندە سانايدى. ال بىزدەگى جاعدايدى الىپ قارايتىن بولساق، تىپتەن جىلاعىڭ كەلەدى. سوندىقتان قازاق جىلقىسىن اسىلداندىرۋ ءۇشىن مەملەكەت تاراپىنان كومەك بەرىلسە ەكەن. جىلقى تۇقى-مىن اسىلداندىرامىن دەگەن ءار شارۋاشىلىققا ءتۇرلى جەڭىلدىكتەر جاسالىنسا، بۇل ماسەلەنى شەشۋگە بولادى. ەگەر ءبىز ەل بولىپ بىرىگىپ، وسى سالاعا كوڭىل اۋدارماساق، قازاقى جۇيرىك قايدان شىعادى؟
بىلە بىلگەن ادامعا ات سپورتى تەك قالتالىلاردىڭ ەرىككەندە جاسايتىن ەرمەگى ەمەس، بۇل ەكونوميكانى دامىتۋدىڭ ءبىر سالاسى بولىپ تابىلادى. ن.تىلەۋلەسوۆتىڭ ايتۋىنشا، اقش تەك جىلقى يندۋسترياسىنان جىلىنا 20 ميلليارد دوللار پايدا تابادى ەكەن. ەشقانداي جىلقىعا قاتىسى جوق پولشا دا اراب جىلقىسىن اسىلداندىرۋ ارقىلى ءوز قازىناسىنا 30-35 ميلليون دوللار پايدا ءتۇسىرىپ وتىرعان كورىنەدى. ولاردا ۇكىمەتكە قاراستى زاۋىتتان اراب جىلقىسىن ساتىپ الۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە پرەمەر-ءمينيستردىڭ رۇقساتى كەرەك ەكەن. ونسىز الا المايسىز. ءتىپتى قۇلىن ساتىپ الساڭىز دا، ۇكىمەت باسشىسىنىڭ رۇقساتىن الۋىڭىز قاجەت. ونداعى اسىلتۇ-قىمدى ءاربىر جىلقىنىڭ قۇنى 100 مىڭ مەن 500 مىڭ ەۆرونىڭ اينالاسىندا تۇرادى. بۇل پولشا ەكونوميكاسىنىڭ كوتەرىلۋىنە ايتارلىقتاي كومەك بولۋدا. سونىمەن قاتار تۇركيا ەلىنىڭ جوكەي كلۋبى جىلىنا 400 ميلليون دوللار پايدا تۇسىرەدى ەكەن. اتالمىش كلۋب كەز كەلگەن جىلقى ۇستايمىن دەگەن تۇرىككە كومەكتەسەتىن كورىنەدى. سەبەبى وندا كلۋبتىڭ جانىندا ۇلكەن-ۇلكەن جىلقى زاۋىتتارى سالىنعان. ەگەر جىلقى ۇستايمىن دەسەڭىز، ونى سول جەردەن ساتىپ الاسىز، ال سىرتتان اكەلسەڭىز، سوندا قوسىپ قوياسىز. بىزدەگى سەكىلدى قالادا تۇرىپ، «جىلقىنى قايدا ۇستايمىن، قاي تۋىسىمنىڭ ۇيىنە قويامىن، جەمشوپتى قايدان الامىن، وعان ايعىردى قالاي قوسامىن؟» دەپ باسىڭىز قاتپايدى. وندا تەك اقشاسىن تولەسەڭىز بولدى، جىلقىڭىزعا بارلىق جاعدايدى وزدەرى جاسايدى ەكەن. جىلقى تۇراتىن بولمەنىڭ ءىشى زاماناۋي قوندىرعىلارمەن جابدىقتالعان. جەلدەتكىشىنەن باستاپ، اۋا تازارتقىشىنا دەيىن جۇمىس ىستەپ تۇرادى. بيەڭىزدى ايعىرعا قوسقىڭىز كەلسە، وندا ارنايى كاتالوگ بار، قانداي ايعىر، ونىڭ ۇرىعىنىڭ باعاسى قانشا ەكەندىگىنە دەيىن جازىلىپ قويىلعان. قارجىسىن تولەيسىز دە، قۇلىن الاسىز.
ءبىز نەگە وسىنى جاساي المايمىز؟ الدە قازاقتىڭ قولىنان جىلقى ءوسىرۋ كەلمەي مە؟ كەلەدى-اۋ، بىراق سوعان قۇلىق جوق. ەگەر قازاق جىلقىسىن دامىتامىن دەگەن كاسىپكەرلەرگە مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ كورسەتىلەتىن بولسا، وندا قوسىمشا جۇمىس ورىندارى اشىلىپ، قازاقى ءداستۇرىمىز قايتا جاڭعىرار ەدى. سونداي-اق جۇگەن ءورۋ، ەر-توقىم جاساۋ، ءتىپتى شاباندوزداردىڭ كيىمدەرىنە دەيىن تىگەتىن شاعىن تسەحتار اشىلىپ، ەل ەكونوميكاسىنىڭ كوتەرىلۋىنە سەپتىگى تيەر ەدى. سوندىقتان ەلىمىزدىڭ ەكونو-ميكاسى دامىپ جاتقان كەزدە جىلقى يندۋسترياسىنا كوڭىل ءبولىپ، اتا-بابا ءداستۇرىن جاڭعىرتۋعا قولداۋ كورسەتۋىمىز قاجەت.
جارقىن ءىلياس، اتبەگى:
– شىنى كەرەك، قازاقى جىلقىنىڭ قادىر-قاسيەتىنە ءالى جەتە الماي وتىر-مىز. ەگەر ءبىز ءوزىمىزدىڭ جىلقىلارىمىزدى اسىلداندىرىپ، جەتىلدىرەتىن بولساق، وندا ارابتىڭ دا، اعىلشىننىڭ دا، تۇرىكمەننىڭ دە تۇلپارلارى ءبىزدىڭ ارعىماقتارىمىزدىڭ قاسىندا شاڭ قاۋىپ قالار ەدى. ويتكەنى قازاقتىڭ جىلقىلارى ءتوزىمدى كەلەدى. ال تۇركىمەندەردىڭ، اعىلشىنداردىڭ جىلقىلارى وتە نازىك، ءالسىز بولادى. قازاقى جىلقىلار الاقاندا ۇستاپ، باعىپ-قاعۋدى مىندەت ەتپەيدى، قىستا تەبىندەپ، ءوز قورەگىن ءوزى تاپقان. ال اراب، اعىلشىنداردىڭ جىلقىلارىن بالا سەكىلدى كۇتىپ-باپتاماساڭ، مۇندايعا شىداي المايدى. سەبەبى ولار ءبىر توردا تۋىپ-ءوسىپ، جاساندى، قولدان ۇرىقتاندىرىلعاننان كەيىن توزىمدىلىگى جوعالادى. ال قازاقى جىلقىلاردىڭ توزىمدىلىگى بەرىك ءارى ۇزاققا شابادى.
سەرىك اناربايۇلى،
mezgil.kz
