Dál qazirgi tańda Qytaıdan kelgen qazaqtar ekige jarylyp, biri: «Biz hýachıaýmyz, memleketter arasyndaǵy qarym-qatynastardy jaqsartýshylarmyz»,-dep Qytaı mádenıetin dáriptep júrgenderin alǵa tartsa, endi biri: «Biz qazaqpyz, Qazaqstanǵa máńgi qazaq bolý úshin keldik», -dep qazaqtyń qamyn jep, qazaq qýansa qýanyp, qazaq qamyqsa qamyǵyp, jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeı zyr júgirip júrgen jaıy bar. Qazaqtyń kim ekenin, qandaı bolatynyn bárimiz bilemiz, túsinbeıtin eshteńesi joq. Al anaý hýachıaý degenimiz kim? Qazaqstandaǵy barlyq qazaqtardyń bile almaı, túbine jetip túsine almaı júrgen máselesi mine osy. Sondyqtan búkil áleýmettik jelilirdi qyzdyryp turǵan bul máselege jaýap retinde «hýachıaý» sózin ashalap, óz janymyzdan eshteme qospaı, qytaılardyń ózderi túsindirip bergeni boınsha túsindirsek arǵy jaǵyn jurttyń ózi aıtqyzbaı-aq ańǵarar dep oılaımyz.
Hýa sózi etnıkalyq qytaı degendi bildiredi
Áýeli Hýa ıeroglıf, ońaılastyrylǵan nusqasy boıynsha 华, kóneden kelejatqan nusqasy boıynsha 華 bolyp jazylady, transkrıpııasy hua. Qytaıdyń «Sóz teńizi» (辞海 ci hai) atty túsindirme sózdiginde bul sóz «古代汉族自称华夏，中国因称中华，省称华» dep túsindiriledi, aýdarmasy: Ejelgi qytaılar ózderin hýa-shııa dep ataǵan, Qytaı memleketi sol sebepti Joń-hýa atandy, ol qysqartylyp hýa dep aıtylady nemese jazylady» ( «辞海» 上海辞书出版社2002年，693页). Osy túsindirmeden keıin hýa sóziniń maǵynasyn etnıkalyq qytaı dep tárjimalaýdan basqa amalymyz joq. Taǵy da, sol hýa sózi qashannan bastap ádebıetterde kórile bastady degenge keletin bolsaq, Qytaıdyń alǵashqy jylnamasy, jyl sanaýdan buryn jazylǵan «Zýo-jýanda» kezdesedi. Onda «我諸戎飲食，衣服不與華同» (《左傳∙襄公十四年》) dep jazylǵan. Aýdarmasy: Rońdardyń tamaq ishisi, kıim kıisi hýalarǵa uqsamaıdy. Osyndaǵy roń – ejelgi zamanda Qytaı Orta Jazyǵynyń (中原) batysyndaǵy ulttardyń ortaq ataýy, al hýa bolsa Orta Jazyqtaǵy etnıkalyq qytaılar.
Qytaıdyń hýa túbirli kóp sózi
Ieroglıf华 hýa ejelden etnıkalyq qytaılardyń túp ataýy. Qytaı tilinde osy 华hýamen tirkelip jasalǵan kóp sóz bar, mysaly, 华夷 hýa-ıı, aýdarmasy: qytaılar men ózge ulttar, osyndaǵy ıı ejelden Qytaı Qorǵanynń syrtynda turatyn ulttarǵa qaratylyp keldi; 华风 hýa-feń, aýdarmasy: qytaı dástúri; 华语 hýa-úı, aýdarmasy: qytaı tili; 华人 hýa-ren, aýdarmasy: etnıkalyq qytaı; 华侨 hýa-chıaý, aýdarmasy: shetelde turatyn
qytaı; 华裔hýa-ıı, aýdarmasy: shetelde turǵan qytaıdyń shetelde týyp-ósken urpaǵy; 华化 hýa-hýa, aýdarmasy: qytaılandyrý. Aıtpaqshy, birneshe jyldan beri búkil dúnıejúzindegi saýda bazaryn jaýlap jatqan 华为hýa-veı (Huawei, aýdarmasy: qytaı úshin) smartfonynyń artynda da sol hýa turǵan joqpa?!
«Hýachıaý» sózi jáne oǵan Qytaı memleketiniń bergen anyqtamasy
Orystar «hýachıaýdy» hýaıao dep jazady. Qytaıdan kelgen qazaqtardyń ishinde sol hýachıaýdyń qytaıshasynan góri orysshasyn janyna jaqyn tartyp, ózderin orysshalap hýaıaomyz dep júrgender de barshylyq. Osyndaǵy hýa华etnıkalyq qytaıdy bildirse, chıaý 侨shetelde turý degendi bildiredi, sonda hýachıaýdyń túp maǵynasy shetelde turatyn qytaı degendi bildirmeı endi neni bildirsin? Taǵy bir aıta keterligi hýa-chıaýmen qatar aıtylatyn归侨gýı-chıaý degen sóz bar, onyń aýdarmasy «shetelden qaıtyp kelýshi» degendi bildiredi. Al Qytaı memleketiniń úkimet taraýlary men Búkil Memlekettik Halyq Quryltaıy shyǵarǵan zańdary men erejelerinde de hýa-chıaýǵa naqty anyqtama berilgen. Qarańyz, «Qytaı Halyq Respýblıkasy shedelden oralǵandardyń, shetelde týysy barlardyń quqyq-múddesin qorǵaý zańynyń» (2000 jyly 31 qazannan bastap atqarylǵan) ekinshi babynda: «Shedelden oralýshy degenimiz elge qaıta kelip turaqtap qonystanǵan hýachıaý. Hýachıaý degenimiz shetelderde turaqtap turyp qalǵan Qytaı eliniń azamaty»-dep kórsetilgen. (《中华人民共和国归侨侨眷权益保护法》第二条 , 归侨是指回国定居的华侨。华侨是指定居在国外的中国公民). Osy zańǵa negizdeletin bolsaq, Qytaı eliniń azamattyǵynan bas tartyp ózge eldiń azamaty bolǵandar hýa-chıaý sanatyna kirmeı qalady eken. Ondaı bolsa Qytaı eliniń azamattyǵynan bas tartyp Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattyǵyn alyp alǵan qazaq qalaı ózin «hýachıýmyn» dep aıta alady.
Jaldanbaly jalǵan hýachıaý
Osy arada oqyrmandarymyz: «Bul sózderdi nege osynsha kóp túsindirdń?» -dep suraq qoıýy múmkin. Ol sózderdi tereńdeı túsindirýdegi sebep: Qytaıǵa «týysshylap» baryp-kelip júretinderdiń arasynda keıbireýler ózin bilgir «ultshyl» sııaqty etip kórsetip, osy hýa sózin ádeıi jarnamalap, bul buryn qytaıda joq sóz edi, Sýn Iatsen, Mao sııaqty memleket qurýshylar oılap shyǵardy, ol Qytaıdaǵy barlyq ulttyń ortaq ataýy degendi jarnamalap, hýachııaý sóziniń túpki mánin jasyrý úshin jáne halyqty adastyrý úshin jantalasyp júr. Sondyqtan da halyqqa egjeı-tegjeıli túsindrýge qaqylymyz. Ázir kók tıyn quny joq sóz bolyp kóringenimen 100 jyldan soń
onyń zardabynyń qandaı bolatynyn ótken tarıhtyń tragedııalarynan ańǵarýǵa bolady ǵoı.
Muhajır – hýachıaýdyń teris aýdarmasy
Qytaı qazaqtary kópten beri hýa-chıaýdy muhajır dep qazaqshalap keledi. Bul óte qate jáne teris aýdarma. Muhajır arabsha sóz, Muhammed (s.a.s) paıǵambar Mekkeden Medınege qonys aýdarǵanda oǵan din jolyn tańdaǵan kóp musylman ilese barady, sol musylmandar Medınege barǵan soń Muhajır atanǵan. Muhammed (s.a.s) paıǵambar óziniń qoshtasý qutpasynda muhajır týraly bylaı aıtady: « … Sizderge kimniń muhajır ekenin aıtaıyn ba? Naǵyz muhajır, qatelikti jáne kúná isterdi tárk etken kisi …» -degen. Sonda eki memlekette eki túrli sóz sóılep, qyzyl kúlgin nemese kókala tústi qundy qaǵazdarǵa satylyp júrgen kisi qalaı ózin muhajırmin dep aıta alady?!
Qazaqstandaǵy hýachıaýlar da halyqaralyq zań talaptaryna saı Qytaıdyń túrli kómekteri men qoldaýlaryna ıe bola alady
Qazaqstanda turyp jatqan etnıkalyq qytaılar Qazaqstan azamattyǵyn almaǵan bolsa, Qytaı azamattyǵyn saqtasa olardyń hýachıaý bolýǵa quqyǵy bar, onyń maǵynasyn joǵaryda túsindirdik. Hýachıaýlar úshin Qytaı memleketi jan-jaqtyly qolaılyqtar qarastyrǵan, olar shetelderde kásip ashsa túrli qoǵamdyq qorlar arqyly olarǵa kómekter kórsetiledi. Dinin, tilin, salt dástúrin jalǵastrsa Qytaı úkimeti tarabynan qoldaý tabady, eline qaıta barsa 归侨gýı-chıaý (shetelden qaıtyp kelýshi) mártebesi beriledi jáne aldylarynan kóptegen jeńildikter kútip turady. Qysqasy Qazaqstan úkimetiniń shetelderde turatyn qazaqtarǵa mán berip otyratyny sııaqty. Al «elim, jerim, tarıhı otanym» dep kelip, qazaq ultynyń ókili ekendigin dáleldeı otyryp, «oralman» mártebesin alyp, artynsha Qazaqstan Respýblıkasynyń azamaty bolǵan Qytaıdan kelgen keı qazaqtardyń hýachıaý bolyp alǵanyn qalaı oılasaq ta túsine almadyq. Bálkim olar qytaısha bilmeıtin shyǵar, aýyldan kelgen ańqaý qazaqtar shyǵar. Biraq, Pekınnen, Shańhaıdan oqydyq dep dóńaıbat kórsetip júretin keı qazaq ózi Qazaqstan Respýblıkasynyń azamaty ózi taǵy hýachıaý, bul qalaı?
Dúnıejúzindegi kóptegen elderde hýachıýlar turady
Dúnıejúzindegi kóptegen elderde hýachıaýlar turady. Tek Qazaqstanǵa kelip ózin «hýachıaý» kórsetip júrgen qazaqtar bolmasa, ózge elderde turatyn hýchıaýlar taza etnıkalyq qytaılar. Hýachıaýlar turatyn ár elde
«Qytaılyqtar saýda uıymy» (华人商会) bar, olardyń barlyǵy sol turǵan elderiniń zań talaptaryna saı qatysty oryndarǵa tirkelip, lıenzııasyn alǵan. Solardyń ishinde eń áıgilisi bas shtaby AQSh-nyń Los-Andjeles qalasyna ornalasqan «AQSh qytaılyqtar saýda uıymy» (美国华人商会). Bul saýda uıymynyń dúnıejúzi boıynsha yqpaly eń zor. Olardyń jarǵysynda: «Amerıkadaǵy jáne dúnıejúzindegi qytaılyq saýdagerlerge qyzmet kórsetý, qytaılyq saýdagerlerdiń quqyq-múddesin qorǵaý, qytaılyq saýdagerge saýda oryndaryn ashyp berý, olardyń arasynda baılanysshy bolý, Qytaı men Amerıka arasyndaǵy saýda isterin ilgerletý jáne kasiporyndar arasynda baılanys ornatý» dep jazylǵan ( www.acbausa.org). Osy bir qoǵamdyq uıymnyń kómeginen kóptegen elderdegi hýachaýlar jáne tegi qytaılar ıgiliktenip otyr. Jýyqtaǵy bir sanaqqa negizdeletin bosaq, dúnıejúzinde 6 mıllıonnan astam hýachıaý jáne 50 mıllıonnan astam ózge el azamattyǵyn alǵan qytaılyqtar bar.
Qytaı Halyq Respýblıkasy konstıtýıııasynyń 50-babynda: «Qytaı Halyq Respýblıkasy hýchaýlardyń oryndy quqyǵy men múddesin qorǵaıdy» dep kórsetilgen.
Qytaıda kezgimen «全国归侨侨眷代表大会» (Búkil memlekettik shetelden oaralǵan, shetelde týysy barlar ókilderiniń jınalysy) ótkizilip otyrady, bul jıyndy Qytaıdaǵy Búkil memlekettik saıaasat jáne kelisim májilisi uıymdastyrady. Osy ótken tamyz aıynyń 29 kúni Qytaıda H kezekti búkil memlekettik shetelden oralǵan, shetelde týysy barlar ókilderiniń jınalysy bolyp ótti. Hýa, hýa-chıaý jáne mýhajır sózderine qolymyzda bar barlyq aqparttar boıynsha túsindirme jasadyq. Maqsatymyz – ultymyzǵa, otanymyzǵa adal bolaıyq, eki júzdi bolý qazaq balasyna jaraspaıdy degendi aıtý. Bilmeı hýachıaý bolyp alǵandar eskersin dep sózimizdi tamamdaımyz.
Qalban Yntyhanuly,
Qazaq úni
