ءدال قازىرگى تاڭدا قىتايدان كەلگەن قازاقتار ەكىگە جارىلىپ، ءبىرى: «ءبىز حۋاچياۋمىز، مەملەكەتتەر اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاردى جاقسارتۋشىلارمىز»،-دەپ قىتاي مادەنيەتىن دارىپتەپ جۇرگەندەرىن العا تارتسا، ەندى ءبىرى: «ءبىز قازاقپىز، قازاقستانعا ماڭگى قازاق بولۋ ءۇشىن كەلدىك»، -دەپ قازاقتىڭ قامىن جەپ، قازاق قۋانسا قۋانىپ، قازاق قامىقسا قامىعىپ، جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي زىر جۇگىرىپ جۇرگەن جايى بار. قازاقتىڭ كىم ەكەنىن، قانداي بولاتىنىن ءبارىمىز بىلەمىز، تۇسىنبەيتىن ەشتەڭەسى جوق. ال اناۋ حۋاچياۋ دەگەنىمىز كىم؟ قازاقستانداعى بارلىق قازاقتاردىڭ بىلە الماي، تۇبىنە جەتىپ تۇسىنە الماي جۇرگەن ماسەلەسى مىنە وسى. سوندىقتان بۇكىل الەۋمەتتىك جەلىلىردى قىزدىرىپ تۇرعان بۇل ماسەلەگە جاۋاپ رەتىندە «حۋاچياۋ» ءسوزىن اشالاپ، ءوز جانىمىزدان ەشتەمە قوسپاي، قىتايلاردىڭ وزدەرى ءتۇسىندىرىپ بەرگەنى بوينشا تۇسىندىرسەك ارعى جاعىن جۇرتتىڭ ءوزى ايتقىزباي-اق اڭعارار دەپ ويلايمىز.
حۋا ءسوزى ەتنيكالىق قىتاي دەگەندى بىلدىرەدى
اۋەلى حۋا يەروگليف، وڭايلاستىرىلعان نۇسقاسى بويىنشا 华، كونەدەن كەلەجاتقان نۇسقاسى بويىنشا 華 بولىپ جازىلادى، ترانسكريپتسياسى hua. قىتايدىڭ «ءسوز تەڭىزى» (辞海 ci hai) اتتى تۇسىندىرمە سوزدىگىندە بۇل ءسوز «古代汉族自称华夏，中国因称中华，省称华» دەپ تۇسىندىرىلەدى، اۋدارماسى: ەجەلگى قىتايلار وزدەرىن حۋا-شيا دەپ اتاعان، قىتاي مەملەكەتى سول سەبەپتى جوڭ-حۋا اتاندى، ول قىسقارتىلىپ حۋا دەپ ايتىلادى نەمەسە جازىلادى» ( «辞海» 上海辞书出版社2002年，693页). وسى تۇسىندىرمەدەن كەيىن حۋا ءسوزىنىڭ ماعىناسىن ەتنيكالىق قىتاي دەپ ءتارجىمالاۋدان باسقا امالىمىز جوق. تاعى دا، سول حۋا ءسوزى قاشاننان باستاپ ادەبيەتتەردە كورىلە باستادى دەگەنگە كەلەتىن بولساق، قىتايدىڭ العاشقى جىلناماسى، جىل ساناۋدان بۇرىن جازىلعان «زۋو-جۋاندا» كەزدەسەدى. وندا «我諸戎飲食，衣服不與華同» (《左傳∙襄公十四年》) دەپ جازىلعان. اۋدارماسى: روڭداردىڭ تاماق ءىشىسى، كيىم كيىسى حۋالارعا ۇقسامايدى. وسىنداعى روڭ – ەجەلگى زاماندا قىتاي ورتا جازىعىنىڭ (中原) باتىسىنداعى ۇلتتاردىڭ ورتاق اتاۋى، ال حۋا بولسا ورتا جازىقتاعى ەتنيكالىق قىتايلار.
قىتايدىڭ حۋا ءتۇبىرلى كوپ ءسوزى
يەروگليف华 حۋا ەجەلدەن ەتنيكالىق قىتايلاردىڭ ءتۇپ اتاۋى. قىتاي تىلىندە وسى 华حۋامەن تىركەلىپ جاسالعان كوپ ءسوز بار، مىسالى، 华夷 حۋا-ي، اۋدارماسى: قىتايلار مەن وزگە ۇلتتار، وسىنداعى ي ەجەلدەن قىتاي قورعانىنڭ سىرتىندا تۇراتىن ۇلتتارعا قاراتىلىپ كەلدى; 华风 حۋا-فەڭ، اۋدارماسى: قىتاي ءداستۇرى; 华语 حۋا-ءۇي، اۋدارماسى: قىتاي ءتىلى; 华人 حۋا-رەن، اۋدارماسى: ەتنيكالىق قىتاي; 华侨 حۋا-چياۋ، اۋدارماسى: شەتەلدە تۇراتىن
قىتاي; 华裔حۋا-ي، اۋدارماسى: شەتەلدە تۇرعان قىتايدىڭ شەتەلدە تۋىپ-وسكەن ۇرپاعى; 华化 حۋا-حۋا، اۋدارماسى: قىتايلاندىرۋ. ايتپاقشى، بىرنەشە جىلدان بەرى بۇكىل دۇنيەجۇزىندەگى ساۋدا بازارىن جاۋلاپ جاتقان 华为حۋا-ۆەي (Huawei, اۋدارماسى: قىتاي ءۇشىن) سمارتفونىنىڭ ارتىندا دا سول حۋا تۇرعان جوقپا؟!
«حۋاچياۋ» ءسوزى جانە وعان قىتاي مەملەكەتىنىڭ بەرگەن انىقتاماسى
ورىستار «حۋاچياۋدى» حۋاتسياو دەپ جازادى. قىتايدان كەلگەن قازاقتاردىڭ ىشىندە سول حۋاچياۋدىڭ قىتايشاسىنان گورى ورىسشاسىن جانىنا جاقىن تارتىپ، وزدەرىن ورىسشالاپ حۋاتسياومىز دەپ جۇرگەندەر دە بارشىلىق. وسىنداعى حۋا华ەتنيكالىق قىتايدى بىلدىرسە، چياۋ 侨شەتەلدە تۇرۋ دەگەندى بىلدىرەدى، سوندا حۋاچياۋدىڭ ءتۇپ ماعىناسى شەتەلدە تۇراتىن قىتاي دەگەندى بىلدىرمەي ەندى نەنى ءبىلدىرسىن؟ تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى حۋا-چياۋمەن قاتار ايتىلاتىن归侨گۋي-چياۋ دەگەن ءسوز بار، ونىڭ اۋدارماسى «شەتەلدەن قايتىپ كەلۋشى» دەگەندى بىلدىرەدى. ال قىتاي مەملەكەتىنىڭ ۇكىمەت تاراۋلارى مەن بۇكىل مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايى شىعارعان زاڭدارى مەن ەرەجەلەرىندە دە حۋا-چياۋعا ناقتى انىقتاما بەرىلگەن. قاراڭىز، «قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى شەدەلدەن ورالعانداردىڭ، شەتەلدە تۋىسى بارلاردىڭ قۇقىق-مۇددەسىن قورعاۋ زاڭىنىڭ» (2000 جىلى 31 قازاننان باستاپ اتقارىلعان) ەكىنشى بابىندا: «شەدەلدەن ورالۋشى دەگەنىمىز ەلگە قايتا كەلىپ تۇراقتاپ قونىستانعان حۋاچياۋ. حۋاچياۋ دەگەنىمىز شەتەلدەردە تۇراقتاپ تۇرىپ قالعان قىتاي ەلىنىڭ ازاماتى»-دەپ كورسەتىلگەن. (《中华人民共和国归侨侨眷权益保护法》第二条 ، 归侨是指回国定居的华侨。华侨是指定居在国外的中国公民). وسى زاڭعا نەگىزدەلەتىن بولساق، قىتاي ەلىنىڭ ازاماتتىعىنان باس تارتىپ وزگە ەلدىڭ ازاماتى بولعاندار حۋا-چياۋ ساناتىنا كىرمەي قالادى ەكەن. ونداي بولسا قىتاي ەلىنىڭ ازاماتتىعىنان باس تارتىپ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن الىپ العان قازاق قالاي ءوزىن «حۋاچيۋمىن» دەپ ايتا الادى.
جالدانبالى جالعان حۋاچياۋ
وسى ارادا وقىرماندارىمىز: «بۇل سوزدەردى نەگە وسىنشا كوپ ءتۇسىندىردڭ؟» -دەپ سۇراق قويۋى مۇمكىن. ول سوزدەردى تەرەڭدەي تۇسىندىرۋدەگى سەبەپ: قىتايعا «تۋىسشىلاپ» بارىپ-كەلىپ جۇرەتىندەردىڭ اراسىندا كەيبىرەۋلەر ءوزىن بىلگىر «ۇلتشىل» سياقتى ەتىپ كورسەتىپ، وسى حۋا ءسوزىن ادەيى جارنامالاپ، بۇل بۇرىن قىتايدا جوق ءسوز ەدى، سۋن ياتسەن، ماو سياقتى مەملەكەت قۇرۋشىلار ويلاپ شىعاردى، ول قىتايداعى بارلىق ۇلتتىڭ ورتاق اتاۋى دەگەندى جارنامالاپ، حۋاچياۋ ءسوزىنىڭ تۇپكى ءمانىن جاسىرۋ ءۇشىن جانە حالىقتى اداستىرۋ ءۇشىن جانتالاسىپ ءجۇر. سوندىقتان دا حالىققا ەگجەي-تەگجەيلى تۇسىندرۋگە قاقىلىمىز. ءازىر كوك تيىن قۇنى جوق ءسوز بولىپ كورىنگەنىمەن 100 جىلدان سوڭ
ونىڭ زاردابىنىڭ قانداي بولاتىنىن وتكەن تاريحتىڭ تراگەديالارىنان اڭعارۋعا بولادى عوي.
مۇحاجير – حۋاچياۋدىڭ تەرىس اۋدارماسى
قىتاي قازاقتارى كوپتەن بەرى حۋا-چياۋدى مۇحاجير دەپ قازاقشالاپ كەلەدى. بۇل وتە قاتە جانە تەرىس اۋدارما. مۇحاجير ارابشا ءسوز، مۇحاممەد (س.ا.س) پايعامبار مەككەدەن مەدينەگە قونىس اۋدارعاندا وعان ءدىن جولىن تاڭداعان كوپ مۇسىلمان ىلەسە بارادى، سول مۇسىلماندار مەدينەگە بارعان سوڭ مۇحاجير اتانعان. مۇحاممەد (س.ا.س) پايعامبار ءوزىنىڭ قوشتاسۋ قۇتپاسىندا مۇحاجير تۋرالى بىلاي ايتادى: « … سىزدەرگە كىمنىڭ مۇحاجير ەكەنىن ايتايىن با؟ ناعىز مۇحاجير، قاتەلىكتى جانە كۇنا ىستەردى تارك ەتكەن كىسى …» -دەگەن. سوندا ەكى مەملەكەتتە ەكى ءتۇرلى ءسوز سويلەپ، قىزىل كۇلگىن نەمەسە كوكالا ءتۇستى قۇندى قاعازدارعا ساتىلىپ جۇرگەن كىسى قالاي ءوزىن ءمۇحاجيرمىن دەپ ايتا الادى؟!
قازاقستانداعى حۋاچياۋلار دا حالىقارالىق زاڭ تالاپتارىنا ساي قىتايدىڭ ءتۇرلى كومەكتەرى مەن قولداۋلارىنا يە بولا الادى
قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان ەتنيكالىق قىتايلار قازاقستان ازاماتتىعىن الماعان بولسا، قىتاي ازاماتتىعىن ساقتاسا ولاردىڭ حۋاچياۋ بولۋعا قۇقىعى بار، ونىڭ ماعىناسىن جوعارىدا تۇسىندىردىك. حۋاچياۋلار ءۇشىن قىتاي مەملەكەتى جان-جاقتىلى قولايلىقتار قاراستىرعان، ولار شەتەلدەردە كاسىپ اشسا ءتۇرلى قوعامدىق قورلار ارقىلى ولارعا كومەكتەر كورسەتىلەدى. ءدىنىن، ءتىلىن، سالت ءداستۇرىن جالعاسترسا قىتاي ۇكىمەتى تارابىنان قولداۋ تابادى، ەلىنە قايتا بارسا 归侨گۋي-چياۋ (شەتەلدەن قايتىپ كەلۋشى) مارتەبەسى بەرىلەدى جانە الدىلارىنان كوپتەگەن جەڭىلدىكتەر كۇتىپ تۇرادى. قىسقاسى قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ شەتەلدەردە تۇراتىن قازاقتارعا ءمان بەرىپ وتىراتىنى سياقتى. ال «ەلىم، جەرىم، تاريحي وتانىم» دەپ كەلىپ، قازاق ۇلتىنىڭ وكىلى ەكەندىگىن دالەلدەي وتىرىپ، «ورالمان» مارتەبەسىن الىپ، ارتىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى بولعان قىتايدان كەلگەن كەي قازاقتاردىڭ حۋاچياۋ بولىپ العانىن قالاي ويلاساق تا تۇسىنە المادىق. بالكىم ولار قىتايشا بىلمەيتىن شىعار، اۋىلدان كەلگەن اڭقاۋ قازاقتار شىعار. بىراق، پەكيننەن، شاڭحايدان وقىدىق دەپ ءدوڭايبات كورسەتىپ جۇرەتىن كەي قازاق ءوزى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى ءوزى تاعى حۋاچياۋ، بۇل قالاي؟
دۇنيەجۇزىندەگى كوپتەگەن ەلدەردە حۋاچيۋلار تۇرادى
دۇنيەجۇزىندەگى كوپتەگەن ەلدەردە حۋاچياۋلار تۇرادى. تەك قازاقستانعا كەلىپ ءوزىن «حۋاچياۋ» كورسەتىپ جۇرگەن قازاقتار بولماسا، وزگە ەلدەردە تۇراتىن حۋچياۋلار تازا ەتنيكالىق قىتايلار. حۋاچياۋلار تۇراتىن ءار ەلدە
«قىتايلىقتار ساۋدا ۇيىمى» (华人商会) بار، ولاردىڭ بارلىعى سول تۇرعان ەلدەرىنىڭ زاڭ تالاپتارىنا ساي قاتىستى ورىندارعا تىركەلىپ، ليتسەنزياسىن العان. سولاردىڭ ىشىندە ەڭ ايگىلىسى باس شتابى اقش-نىڭ لوس-اندجەلەس قالاسىنا ورنالاسقان «اقش قىتايلىقتار ساۋدا ۇيىمى» (美国华人商会). بۇل ساۋدا ۇيىمىنىڭ دۇنيەجۇزى بويىنشا ىقپالى ەڭ زور. ولاردىڭ جارعىسىندا: «امەريكاداعى جانە دۇنيەجۇزىندەگى قىتايلىق ساۋداگەرلەرگە قىزمەت كورسەتۋ، قىتايلىق ساۋداگەرلەردىڭ قۇقىق-مۇددەسىن قورعاۋ، قىتايلىق ساۋداگەرگە ساۋدا ورىندارىن اشىپ بەرۋ، ولاردىڭ اراسىندا بايلانىسشى بولۋ، قىتاي مەن امەريكا اراسىنداعى ساۋدا ىستەرىن ىلگەرلەتۋ جانە كاسىپورىندار اراسىندا بايلانىس ورناتۋ» دەپ جازىلعان ( www.acbausa.org). وسى ءبىر قوعامدىق ۇيىمنىڭ كومەگىنەن كوپتەگەن ەلدەردەگى حۋاچاۋلار جانە تەگى قىتايلار يگىلىكتەنىپ وتىر. جۋىقتاعى ءبىر ساناققا نەگىزدەلەتىن بوساق، دۇنيەجۇزىندە 6 ميلليوننان استام حۋاچياۋ جانە 50 ميلليوننان استام وزگە ەل ازاماتتىعىن العان قىتايلىقتار بار.
قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى كونستيتۋيياسىنىڭ 50-بابىندا: «قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى حۋچاۋلاردىڭ ورىندى قۇقىعى مەن مۇددەسىن قورعايدى» دەپ كورسەتىلگەن.
قىتايدا كەزگىمەن «全国归侨侨眷代表大会» (بۇكىل مەملەكەتتىك شەتەلدەن وارالعان، شەتەلدە تۋىسى بارلار وكىلدەرىنىڭ جينالىسى) وتكىزىلىپ وتىرادى، بۇل جيىندى قىتايداعى بۇكىل مەملەكەتتىك سايااسات جانە كەلىسىم ءماجىلىسى ۇيىمداستىرادى. وسى وتكەن تامىز ايىنىڭ 29 كۇنى قىتايدا ح كەزەكتى بۇكىل مەملەكەتتىك شەتەلدەن ورالعان، شەتەلدە تۋىسى بارلار وكىلدەرىنىڭ جينالىسى بولىپ ءوتتى. حۋا، حۋا-چياۋ جانە مۋحاجير سوزدەرىنە قولىمىزدا بار بارلىق اقپارتتار بويىنشا تۇسىندىرمە جاسادىق. ماقساتىمىز – ۇلتىمىزعا، وتانىمىزعا ادال بولايىق، ەكى ءجۇزدى بولۋ قازاق بالاسىنا جاراسپايدى دەگەندى ايتۋ. بىلمەي حۋاچياۋ بولىپ العاندار ەسكەرسىن دەپ ءسوزىمىزدى تامامدايمىز.
قالبان ىنتىحانۇلى،
قازاق ءۇنى
