Elimizde 2021 jyldan bastap «Ulttyq rýhanı jańǵyrý» ulttyq jobasy aıasynda «El Rýhy» baǵyty júzege asyp, mádenıet salasynda qoljetimdilik pen sapany arttyrý qolǵa alyndy. Otanymyzdyń qundy muralar ordasy - mýzeıdiń barlyq jetistigimen onlaın rejimde tanystyrý maqsatynda e-culture.kz biryńǵaı elektrondyq platformasyn iske qosý kózdelip otyr. Qazaqstandaǵy mýzeılerdiń jaǵdaıy qandaı? Mýzeı qyzmetin uıymdastyrýda qandaı máselelerge kóńil bólgen jón? Osy suraqtarǵa 20 jyldan astam ýaqyt ómirin mýzeı salasyna arnaǵan belgili qoǵam qaıratkeri, etnolog-tarıhshy Turar Sáttarqyzy jaýap berdi.
Kóp jyl mýzeı salasynda qyzmet ettim. Qaı jerge barsam da, eń aldymen mýzeıdi izdeımin. Óıtkeni sol jerdiń barlyq tarıhyn mýzeı arqyly kórýge, sezinýge bolady.
Mýzeı salasyn bilmeıtinder «Mýzeı degen bir eski zattardy jıyp otyratyn qoıma» dep qaraıdy. Mýzeı bul – rýhanı orta, onyń kıesi, qasıeti bar. Kezdeısoq adam mýzeıge kelmeıdi. Mýzeıdiń óz aýrasy bolady. Mýzeı bul – úlken rýhanı-ónege mektebi. Jalaqysy az, jumysy kóp, qyzyqty, tarıhy tereń jádigerlermen jumys isteý qyzyqty, kóne zattarmen jumys isteýdiń zııany da bar. Sondyqtan quzyrly organdar mýzeı salasy qyzmetkerleriniń jalaqylaryn kóterse, onyń ishinde zııandylyǵy da eskerilse eken dep oılaımyn.
Mýzeılik eńbek jolymdy sonaý 90-jyldary Aqmola tarıhı-ólketaný mýzeıinen bastaǵanmyn.
Ol kezdegi mýzeı mamandary bizdeı jas mamandardy «ár jádiger bul –Otanyńnyń bir bólshegi, tarıhyńnyń bir beti, sábıdeı aıalap usta, onyń kelesi urpaqqa jetýi seniń moınyńdaǵy zor jaýapkershilik»,-dep úıretti. Sodan keıin kóp jyldar boıy biraz mýzeılerde qyzmet ettim. Alǵashqy mýzeılik ustazdarymnyń osy sózi júregimde máńgige qaldy. Mýzeı mamandyǵy óte qyzyqty sala. Mádenı-rýhanı tolysasyń, mádenı sharalardyń basy-qasynda júresiń. Kóptegen ıgi jaqsylarmen aralasasyń.
Mýzeıdiń alǵashqy basylymy «Qazaqstan mýzeıleri» (qazirgi «Mádenı mura») jýrnalynyń shyǵýynyń basy-qasynda júrip, osy jýrnaldyń qazaqsha redakııasyna jaýapty bolǵanymdy maqtan tutamyn.
2002 jyly 17-20 naýryz aralyǵynda Túrkistan qalasynda «Qazaqstandaǵy mýzeı isiniń ózekti máseleleri; tájirıbe jáne perspektıvalar» atty II ǵylymı-praktıkalyq konferenııa ótip, onyń barysynda QR Prezıdenttik mádenıet ortalyǵynyń dırektory, marqum Ulyqbek Sharahynuly Ibragımov mýzeı jýrnalyn ashý máselesin kóterdi. Sóıtip konferenııadan kelgen soń, qor bóliminde qyzmet etip júrgen meni shaqyryp, Turar, sen, teleradıoda qyzmet etken ekensiń. Jýrnal shyǵarǵaly otyrmyz. Qazaqsha redakııasy saǵan júkteledi degen edim. Tájirıbem joq, aǵa,-degenime qaramastan, seniń qolyńnan keledi,-degen edi. «Qazaqstan mýzeıleri» jýrnalynyń alǵashqy nómiri 2002 jyly 5 jeltoqsanda shyqqan bolatyn. Bıyl jýrnaldyń 20 jyldyq mereıtoıy. Ómirsheń basylym bolǵanyna qýanamyn. Osy jýrnalda júrip talaı ıgi jaqsylarmen qyzmettes boldym. Dúkenbaı Dosjan, Jarylqap Beısenbaı aǵaldarymyzdyń qol astynda qyzmet ettik.
Jalaqysy az bolsa da, 20 jyldan astam ýaqyt mýzeıde (Aqmola tarıhı-ólketaný mýzeıi, Prezıdenttik mádenıet ortalyǵy mýzeıi, Altyn jáne baǵaly metaldar mýzeıi, QR Ulttyq mýzeıi, Áskerı-tarıhı mýzeı) jumys istegenime eshqashan ókinbeımin.
Kerisinshe rýhanı tolysýyma mýzeıdiń kóp yqpaly tıdi. Búginde qoǵammen, óskeleń urpaqpen jumys istep júrgenim sol mýzeıdiń, mádenıet salasyndaǵy qyzmetimniń arqasy dep sanaımyn. Biraq bizdi damytpaı jatqan kemshilikti de aıta ketý kerek. Mádenı ortaǵa basshylyqqa kelgenderdiń neshe túrli bassyzdyqtaryn kórdim, rýshyldyq, traıbalızm degendi bastan ótkerdik. Bastamań, ıdeıań úshin qýdalaý da ótti. Kóp dúnıe mýzeı basshylyǵyna baılanysty bolady. Kóbine mýzeıden habary joq, kezdeısoq adamdar basshy bolyp keledi. Kóptegen qundy dúnıelerdiń qun-juny shyqqanyna kýá boldym. «Shymshyq soısa da, qasapshy soısyn»,-demekshi, ult tarıhy, mádenıeti jınaqtalatyn, saqtalatyn mýzeılerge janashyr jandar kelý kerek dep sanaımyn.
Urpaǵymyz otansúıgish, elin, jerin, tarıhyn, ulttyq qundylyqtaryn qurmettesin desek, mýzeıge barý mádenıetin bala kezinen qalyptastyrý kerek.
Ómiri mýzeıge barmaıtyn, balalaryn aparmaıtyn ata-analar bar. Keıde ata-analar chatynda «Balam mýzeıge, teatrǵa barmaımyn»,-dep aıtty dep jatady. Árıne bala ózdiginen eshqashan barmaıdy. Bala ónegemen ósedi. Ata-anasy ómiri qolyna bir ádebı kitap ustamaǵan, úıinde bir ádebı kitaby joq, mýzeı men teatrdy, kitaphanany kórmegen ata-ananyń balasy 14-15 jasqa kelgende qaıdan barsyn? Balanyń boıynda mundaı mádenıetke degen súıispenshilikti aldymen ata-anasy qalyptastyrý kerek. Sulýlyqty, ádemilikti, rýhanı qundylyqty jastaıynan sińirip ósken bala eshqashan jamandyq jasamaıdy.
Tarıh, ádebıet, geografııa sabaqtaryn mýzeıde ótkizilgeni durys. «Júz estigenshe, bir kór» demeıme halqymyz, bala estigeni men kórgenin árqıly qabyldaıdy.
Sondyqtan óskeleń urpaqty mýzeı arqyly tárbıeleý kerek. Jalpy ózim tarıh pen qazaq tili men ádebıeti pánderiniń muǵalimderi aldymen patrıot bolý kerek dep oılaımyn. Óz pánin súıip, oǵan degen júregindegi mahabbatyn oqýshylardyń júregine jetkize bilse, shákirtteriniń júreginde Otanyna degen súıispenshilikti oıanyp, týǵan tili men mádenıetine, tarıhyna degen qurmet qalyptasary sózsiz. Mýzeıler men kitaphanalar kóp bolsa, óskeleń urpaǵymyz ónegeli, rýhanı baı bolady. Bala – týǵanda appaq qaǵazdaı bolyp dúnıege keledi, oǵan qandaı sýret salasyń, oǵan qandaı boıaý tańdaısyń, onyń qandaı jerde júrgenin, neni kórgenin qalaısyń, keıin sonyń jemisin teresiń.
Keıingi 30 jylda úrdis alǵan bir jaǵdaı boldy. Elimizde qanshama mýzeıler, kitaphanalar jabyldy.
Talaı mýzeıdiń, rýhanı mekenniń jabylyp, onyń ornyna basqasynyń ashylǵanyn kózim kórdi. Álemdik tájirıbege súıensek, sheteldegi mýzeıler ǵasyrlar boıy halyqqa qyzmet etip keledi. Erteńimizdi oılasaq, mýzeıler men kitaphanalarǵa tájirıbe jasaǵandy qoıý kerek. Qandaı keremet jádigerler, qundy kitaptar iz-túzsiz joǵalyp ketip jatyr. Bul – bizdiń úlken qateligimiz, urpaq aldyndaǵy keshirilmes kúnámiz. Sosyn kelip, rýhanııatymyz quldyrady, mádenıetsiz jastar kóp deımiz. Eger aǵa býyn mádenıet pen rýhanııatqa júrdim-bardym qarasa, jas urpaqtan ne suraımyz. Mádenı ordalardy ashyp-jaba bermeı, kóbeıtýimiz kerek.
Taǵy bir aıta ketetin másele, qandaı mýzeı keremet, ishinde qundy jádigerleri tolyp tursa da, eger sol qundy jádigerlerdi «sóılete alatyn» eskskýrsııa júrgizýshiler bolmasa, bári beker.
Mýzeıdiń kishkentaı jádigeriniń uly tarıhyn, baǵa jetpes qundylyǵyn tereń sıpattap, sýrettep, balalardy qyzyqtyryp, Otanyna degen súıispenshiligin oıata bilý úshin gıdterdiń ózi «janyp» turýy kerek, izdenimpaz, bilimdi, rýhty bolýy qajet. Jattap alǵanyn aıta bermeı, jan-jaqty izdenip, óskeleń urpaqty tartatyn qyzyqty oqıǵalardy aıtyp turǵany abzal. Jalpy kez kelgen adam, sonyń ishinde gıdter «jumys ýaqytym qashan bitedi?»,-dep turmaı, ár eskýrsııasyn jattandy túrde emes, jan-tánimen, júrekten shyǵaryp aıtsa, mýzeıge kelýshiler de kóbeıip, óskeleń urpaqtyń boıynda eline degen mahabbat, maqtanysh oıanar edi.
Taǵy bir másele, búginde mýzeı mamandaryn daıarlaıtyn oqý oryndary az. Oǵan baratyndar da az. Nege? Óıtkeni mádenıet salasynyń jalaqysy az.
Al endi kóp jyldar boıy mýzeıde qyzmet etken, tájirıbeli mamandaryn kózdiń qarashyǵyndaı saqtaýymyz kerek. Jaqynda Elbasy kitaphanasynyń mýzeıinde qyzmet etetin, mýzeıdiń tájirıbeli mamany, tanys apaımen habarlastym. Ómir boıy mýzeıde eńbek etken, búkil sanaly ǵumyryn mýzeıge bergen adamdy zeınet jasyna az qalǵanda jumystan shyǵaryp jiberipti. Mine, bizdiń mýzeı mamanyna, ult rýhanııatyna degen kózqarasymyz. Mýzeıge, mýzeıdiń ystyq-sýyǵyn kórgen tájirıbeli mamanǵa osyndaı qııanat jasaǵan basshylyq mádenı-rýhanı ordada qyzmet etýge quqyǵy joq dep sanaımyn.
Ulttyń erteńin oılasaq, urpaǵymyz tárbıeli, mádenıetti bolsyn desek, mádenı oshaqtary kóp bolýy kerek.
Sonyń ishinde ult tarıhynyń rýhanı ordasy mýzeıler kóp bolsyn. Ol memlekettiki bolsyn, jeke menshik bolsyn. Máselen, Berik Álibaı degen ataqty zerger, kollekıoner aǵamyz bar. Jeke menshik kollekııasynda keıbir mýzeılerde joq, talaı qundy dúnıe bar. Biraq ony jalpy halyqqa, sheteldik týrısterge kórsetetin múmkindigi az. Jádigerlerdi saqtaıtyn, talapqa saı qor saqtamy joq. Mine, osyndaı jeke menshik mýzeılerge laıyqty ǵımarat berip, memleket qoldaý jasasa, ult rýhanııatyna qosqan úles bolar edi. Memlekettik mýzeı me, jeke mýzeı me, onda jınalǵan jádigerdiń barlyǵy ult qazynasy emes pe?! Endeshe, ult qazynasyn urpaǵymyzǵa maqtanyshpen kórsetý úshin qaısyna bolsyn, memlekettik qoldaý qajet.
Biz otyz jyldan beri saıasat, ekonomıka dep júrip, basty nárseni, adamzat úshin eń negizgi rýhanııat pen mádenıetke júrdim-bardym qaradyq. Nátıjesi kóńil kónshitpeıdi.
Sondyqtan, endi qalǵanynan aıyrylyp qalmaýymyz úshin, esimizdi jıyp, etegimizdi jabýymyz kerek. Rýhanııat pen mádenıet birinshi orynǵa shyqqan eldiń bolashaǵy zor, ulty myqty bolatynyn esten shyǵarmaý kerek. Mýzeı bul - eldiń tarıhy, ulttyń qazynasy. Al babalar bizge amanattap ult qazynasyna qııanat jasamaı, keler urpaqqa jetkizý - bizdiń boryshymyz. Ol úshin ult rýhanııatyn qorǵaýshy, keler urpaqqa jetkizýshi - mýzeılerdiń jaǵdaılaryna nazar aýdarýy qajet. Qanshama qundy jádigerlerdi kóziniń qarashyǵyndaı saqtap otyrǵan, jyldar boıy jóndeý kórmegen, aýdandyq, aýyldyq mýzeıler bar. Osy mádenı oshaqtardyń ǵımarattaryn jóndep, arnaıy zamanaýı qor saqtamdar salý kerek. Tájirıbeli mýzeı mamandaryn mýzeıtaný fakýltetterine shaqyryp, stýdentterdiń bilimi men tájirıbesin ushtastyryp, onymen qatar Mýzeıtaný boıynsha bilim jetildirý kýrstaryn ashylsa deımin. Mýzeıde kezdeısoq adamdar emes, bilimdi, bilikti, ult tarıhyna janashyr adamdar jumys isteý kerek.
Mýzeıge jańa basshy kelse, unamaǵan kadrlardy jumystan shyǵarýdy, qýdalaýdy qoıyp, mýzeıdiń bilikti mamandaryn qadirlep, tájirıbeli mýzeı mamandaryn «Mýzeıtaný» fakýltetterine tartý kerek. Al eń bastysy, ultqa, urpaqtyń ónegeli tárbıesine qyzmet etip otyrǵan mýzeı salasynyń mamandarynyń jalaqysyn kóterý kerek. Mýzeı bul – ótken tarıh, búgingi - ǵylymı-zertteý ortalyǵy, erteńgi urpaqtyń rýhanı ónegelik tálim-tárbıesi...
Áńgimelesken Zarına ÁShIRBEK,
"Adyrna" ulttyq portaly
