"Aryzdasý" kóp aıtyla bermeıtin biraq «Ar isi» degen uǵymnan shyqqan salt. Qaıtys bolaryn sezgen adam bar kúsh-jigerin jınap týǵan-týysqandarymen, jaqyndarymen, jora-joldastarymen aqyrǵy ret sóılesedi. Bul ádet-ǵurypty qazaqta «aryzdasý» dep ataıdy. Aryzdasýǵa ádette rýhy bıik kisiler bara alady. Naýqasy meńdep ketpeı turǵanda óziniń ómirden ótip bara jatqanyn sezip sońǵy ret baquldaspaq bolyp jurtshylyqty jınaıdy. Osylaısha jaryq dúnıemen, búkil elimen qosh aıtysady. Ómirin oı eleginen ótkizip sońǵy sózin aıtady. Oryndalǵan, oryndalmaǵan armanyn, ósıetin baıandaı otyryp qoshtasady, keıde artyq ketkeni úshin, baz bireýlerdi ókpeletkeni úshin keshirim suraıdy. Bulaı etý ekiniń qolynan kele bermeıdi. Bundaı qadamǵa baratyn adam basqalarǵa myna jaryq dúnıede qalaı ómir keshý kerek ekenin meńzeıdi. Jeke adamdarǵa – dos, qurdastaryna jeke nazy, balalaryna aıtar ósıetin arnaıdy. Aryzdasýshynyń bul sózine jınalǵan kópshilik «baqul bolyńyz», «qııamette jolyǵaıyq» degen sózderdi aıtady. Ótinishter bolsa balalary men basqalar bárin oryndaýǵa ýáde etedi. Bul dástúr adamdardyń qıyn jaǵdaıda biri-birine medeý bolý arqyly qoǵam múshelerin burynǵydan da jaqyndastyrý úlgisi bolyp tabylady.
Aryzdasý alys, qaýipti degen jolǵa shyǵar aldynda da aıtylady. Bundaı jaǵdaıda, úlkenderden bata almaq úshin, jurtpen qoshtasý úshin, týystary ótinish, qyzmetshilerine tapsyrmalar berý úshin oryn alady. Qazaqtyń bul dástúriniń baıyrǵy zamanda paıda bolǵany «Qozy Kórpesh – Baıan sulý» jyrynan bilýge bolady. Qozy Kórpesh Sarybaıuly qalyńdyǵy Baıan Qarabaıqyzyn izdep shyqqanda el-jurtymen aryzdasýy bylaı bastalady:
Jylqydan sol kúreńdi alyp keldi,
Erttep, daıyn saparǵa qylady endi.
«Aryzdasyp, qoshtasyp, qalamyn» dep,
Bas Taılaq, el-jurty – bári turdy.
- Aıtar sózim bar, Taılaq, bıim saǵan,
Qaıǵymdy eskeripsiz jetim qalǵan.
Saparymdy toqtatam deı kórmeńiz,
Quldyq ata, kóńiliń qalar maǵan».
Sonda ári bı, ári batyr Taılaq bylaı dep jaýap qatady:
– Shyraǵym, qaıratyńa kóńilim erip,
- Men keldim qalaıyn dep seni kórip.
Toqtatar saparymdy dep oılama,
Amandasyp qalamyn, bata berip!
Baıan óz kezeginde Taılaq bıge mynadaı ótinish aıtady:
– Endeshe, batyr Taılaq, az toqtaı qal,
Artymda qaldy meniń esepsiz mal.
Tapsyrdym, bar malymdy, Taılaq sizge
Sony búgin túgendep qolyńyzǵa al.
Jalǵyzdan tiri aırylǵan sheshem qaldy,
Tapsyrdyń, kózińizdiń oń qyryn sal.
Anasy men kópshilik Qozy Kórpeshpen qımaı qoshtasady:
Qıyspaı eli-jurty zar jylaıdy,
Anasy taqat qylyp júre almaıdy.
Ońdy, soldy betinen súıdi daǵy,
Artynan bata berip turyp qaldy.
Uly jazýshy Muhtar Áýezuly «Abaı joly» romanynyń «Qııada» bóliminde aryzdasý ǵurpyn kórkem jetkizgen:
«Zere naýqasynyń kelesi túninde Uljan enesinen kúder úze bastaǵan bolatyn. Abaıǵa aıtpastan, Uljan Qarashoqyǵa kisi júrgizdi. Sóıtip, túni boıy uıyqtamaı kúzetip otyrǵan kelini men nemeresine Zere tań adynda eń sońǵy ret kóz saldy. ...Dene kúshi bitse de, oıy sap-saý. Tek úni álsiz.
– Ónegem... bolsa... tirligimde kórsete aldym ba, joq pa? Ósıetim bolsa... qulaǵym, tilim barynda aıtyp boldym ba, joq pa? Qaıteıin!... Búgin mynaý álim bitken shaǵymda, ne dáme etesiń ekeýiń!.. Ne kútip telmiresiń?.. – dedi. Osy sózderin kóp qınalyp, uzaq aıtyp edi.
Sóıletý zorlyq sııaqty. Birdemeni aıtý da orynsyz. Abaı eki qolyn tósine qoıyp, ájesine taǵzym etti de, basyn ıdi. Ózinshe: «Bar júregimniń qurmeti, áýlıedeı ana, saǵan arnalǵan» degeni. Sóıtip, az otyrdy da, ájesiniń eki qolyn ustap, kishkentaı alaqandaryn betine basty. Iiskep súıip otyrǵanda birneshe ystyq tamshylar da sol álsiz júdeý alaqandarǵa tamyp edi.
Ájesi taǵy da sybyrlap:
– Qaraǵym... jalǵyz qarashyǵym! – dep, Uljan jaqqa qarady da, – anańdy kút! – dedi.
Osydan keıin taǵy bir tolastan soń:
– Ishimnen shyqqan jalǵyz edi ǵoı... jalǵyzǵa topyraǵym buıyrsyn! –dedi. Bul sózdi, tipti aıtty da, qaıtyp úndegen joq. Kózi taǵy da jumylyp ketti. Jańaǵy aıtqany Qunanbaı ekenin Abaı lezde túsindi. Sol sózdi bastaı bergende, Uljan basyn ızep: «Tynysh bolyńyz, oryndaımyz» degendeı belgi etken.
Qadirli ana osy tańǵa jetpeı qaıtys boldy».
Halyq jadynda ólimniń kózine týra qaraı alatyn rýhy qaısar tarıhı tulǵalardyń, ataqty aqyndardyń aryzdasýy halyq aýzynda saqtalǵan. Aryzdasý barysynda mýzykalyq aspaptar da qoldanylǵany belgili. Keıde adamdar aryzdasý úshin alys jol júretin bolǵan. Mysaly Kempirbaı Bógembaıulymen (1834-1895) aryzdaspaq bolyp Áset Naımanbaıuly (1867-1923) jeti kúnshilik jol júrgen. Dombyramen súıemeldeý arqyly uzaq óleńmen bolǵan aryzdasýdyń qysqasha úzindilerinen-aq kóp nárseni ańǵarýǵa bolady:
Sálem al, basyń kóter, keshýińdi aıt,
Adamnyń biri emessiń ánsheıin jaı.
Jeti kún jolaýshylap kelip turmyn,
Shyraıly, kórkem júziń kórip turmyn.
Bir kóter tym bolmasa basyńyzdy,
Inilik sálemimdi berip turmyn.
...Sen ketseń ózińdeı bop ul týar ma-aı,
Qoıý sóz qoıar ma eken ún shyǵar maı.
Sonda Ásetteı dosynyń óleńine qýattanǵan Kempirbaı aqyn basyn kóterip bylaı dep jaýap qaıtarady:
Qý tańtaı qos ishekti áper beri,
Aýzyma ólerimde sóz salmasań,
Qonǵanyń óleń shirkin beker me edi?
Al endi shirkin kómeı bylpyldasyn,
Sózimdi men ólgen soń kim tyńdasyn.
Qazaq «jalǵan» dep baǵa bergen jaryq dúnıemen qoshtasatynyn sanaly túrde sezinip aıtylǵan qos aqynnyń aryzdasý óleńderi «Bes ǵasyr jyrlaıdy» kitabynda jaryq kórdi.
1966 jyly ataqty batyr Baýyrjan Momyshuly qatty aýyryp jatqan Ermuhan Bekmahanovqa baryp, tarıhshy inisiniń aryzdasqan sózin úıine kelgen soń kúndeligine bylaı dep jazypty:
«– Elý jas degen ne, Baýke?... Kóp oı-armanymdy úlgere almaı ketip
baramyn. Keshirińiz!.. – dedi tarıhshy.
Ermuhannan estigen eń sońǵy sózim osy. Ol tarıhtan bererin úlgermegenine keshirim surap dúnıeden attandy....
Baýyrjan Momyshuly. 6 mamyr, 1966 j.»
Bul derekti eńbekqqor zertteýshi ári jazýshy Medeý Sárseke tarıhshy týraly jazǵan súbeli eńbeginde jarııalady.
Aryzdasý qazaq ultynyń ómirinde rýhanı salmaqtylyǵy men tárbıelik mańyzy zor, oryndalýy qıyn bolsa da keń taraǵan ádet-ǵuryptar qataryna jatady.
Berdaly OSPAN,
"ADYRNA" ulttyq portaly.
