"ارىزداسۋ" كوپ ايتىلا بەرمەيتىن بىراق «ار ءىسى» دەگەن ۇعىمنان شىققان سالت. قايتىس بولارىن سەزگەن ادام بار كۇش-جىگەرىن جيناپ تۋعان-تۋىسقاندارىمەن، جاقىندارىمەن، جورا-جولداستارىمەن اقىرعى رەت سويلەسەدى. بۇل ادەت-عۇرىپتى قازاقتا «ارىزداسۋ» دەپ اتايدى. ارىزداسۋعا ادەتتە رۋحى بيىك كىسىلەر بارا الادى. ناۋقاسى مەڭدەپ كەتپەي تۇرعاندا ءوزىنىڭ ومىردەن ءوتىپ بارا جاتقانىن سەزىپ سوڭعى رەت باقۇلداسپاق بولىپ جۇرتشىلىقتى جينايدى. وسىلايشا جارىق دۇنيەمەن، بۇكىل ەلىمەن قوش ايتىسادى. ءومىرىن وي ەلەگىنەن وتكىزىپ سوڭعى ءسوزىن ايتادى. ورىندالعان، ورىندالماعان ارمانىن، وسيەتىن بايانداي وتىرىپ قوشتاسادى، كەيدە ارتىق كەتكەنى ءۇشىن، باز بىرەۋلەردى وكپەلەتكەنى ءۇشىن كەشىرىم سۇرايدى. بۇلاي ەتۋ ەكىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. بۇنداي قادامعا باراتىن ادام باسقالارعا مىنا جارىق دۇنيەدە قالاي ءومىر كەشۋ كەرەك ەكەنىن مەڭزەيدى. جەكە ادامدارعا – دوس، قۇرداستارىنا جەكە نازى، بالالارىنا ايتار وسيەتىن ارنايدى. ارىزداسۋشىنىڭ بۇل سوزىنە جينالعان كوپشىلىك «باقۇل بولىڭىز»، «قيامەتتە جولىعايىق» دەگەن سوزدەردى ايتادى. وتىنىشتەر بولسا بالالارى مەن باسقالار ءبارىن ورىنداۋعا ۋادە ەتەدى. بۇل ءداستۇر ادامداردىڭ قيىن جاعدايدا ءبىرى-بىرىنە مەدەۋ بولۋ ارقىلى قوعام مۇشەلەرىن بۇرىنعىدان دا جاقىنداستىرۋ ۇلگىسى بولىپ تابىلادى.
ارىزداسۋ الىس، قاۋىپتى دەگەن جولعا شىعار الدىندا دا ايتىلادى. بۇنداي جاعدايدا، ۇلكەندەردەن باتا الماق ءۇشىن، جۇرتپەن قوشتاسۋ ءۇشىن، تۋىستارى ءوتىنىش، قىزمەتشىلەرىنە تاپسىرمالار بەرۋ ءۇشىن ورىن الادى. قازاقتىڭ بۇل ءداستۇرىنىڭ بايىرعى زاماندا پايدا بولعانى «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» جىرىنان بىلۋگە بولادى. قوزى كورپەش سارىبايۇلى قالىڭدىعى بايان قارابايقىزىن ىزدەپ شىققاندا ەل-جۇرتىمەن ارىزداسۋى بىلاي باستالادى:
جىلقىدان سول كۇرەڭدى الىپ كەلدى،
ەرتتەپ، دايىن ساپارعا قىلادى ەندى.
«ارىزداسىپ، قوشتاسىپ، قالامىن» دەپ،
باس تايلاق، ەل-جۇرتى – ءبارى تۇردى.
- ايتار ءسوزىم بار، تايلاق، ءبيىم ساعان،
قايعىمدى ەسكەرىپسىز جەتىم قالعان.
ساپارىمدى توقتاتام دەي كورمەڭىز،
قۇلدىق اتا، كوڭىلىڭ قالار ماعان».
سوندا ءارى بي، ءارى باتىر تايلاق بىلاي دەپ جاۋاپ قاتادى:
– شىراعىم، قايراتىڭا كوڭىلىم ەرىپ،
- مەن كەلدىم قالايىن دەپ سەنى كورىپ.
توقتاتار ساپارىمدى دەپ ويلاما،
امانداسىپ قالامىن، باتا بەرىپ!
بايان ءوز كەزەگىندە تايلاق بيگە مىناداي ءوتىنىش ايتادى:
– ەندەشە، باتىر تايلاق، از توقتاي قال،
ارتىمدا قالدى مەنىڭ ەسەپسىز مال.
تاپسىردىم، بار مالىمدى، تايلاق سىزگە
سونى بۇگىن تۇگەندەپ قولىڭىزعا ال.
جالعىزدان ءتىرى ايرىلعان شەشەم قالدى،
تاپسىردىڭ، كوزىڭىزدىڭ وڭ قىرىن سال.
اناسى مەن كوپشىلىك قوزى كورپەشپەن قيماي قوشتاسادى:
قيىسپاي ەلى-جۇرتى زار جىلايدى،
اناسى تاقات قىلىپ جۇرە المايدى.
وڭدى، سولدى بەتىنەن ءسۇيدى داعى،
ارتىنان باتا بەرىپ تۇرىپ قالدى.
ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزۇلى «اباي جولى» رومانىنىڭ «قيادا» بولىمىندە ارىزداسۋ عۇرپىن كوركەم جەتكىزگەن:
«زەرە ناۋقاسىنىڭ كەلەسى تۇنىندە ۇلجان ەنەسىنەن كۇدەر ۇزە باستاعان بولاتىن. ابايعا ايتپاستان، ۇلجان قاراشوقىعا كىسى جۇرگىزدى. ءسويتىپ، ءتۇنى بويى ۇيىقتاماي كۇزەتىپ وتىرعان كەلىنى مەن نەمەرەسىنە زەرە تاڭ ادىندا ەڭ سوڭعى رەت كوز سالدى. ...دەنە كۇشى بىتسە دە، ويى ساپ-ساۋ. تەك ءۇنى ءالسىز.
– ونەگەم... بولسا... تىرلىگىمدە كورسەتە الدىم با، جوق پا؟ وسيەتىم بولسا... قۇلاعىم، ءتىلىم بارىندا ايتىپ بولدىم با، جوق پا؟ قايتەيىن!... بۇگىن مىناۋ ءالىم بىتكەن شاعىمدا، نە دامە ەتەسىڭ ەكەۋىڭ!.. نە كۇتىپ تەلمىرەسىڭ؟.. – دەدى. وسى سوزدەرىن كوپ قينالىپ، ۇزاق ايتىپ ەدى.
سويلەتۋ زورلىق سياقتى. بىردەمەنى ايتۋ دا ورىنسىز. اباي ەكى قولىن توسىنە قويىپ، اجەسىنە تاعزىم ەتتى دە، باسىن ءيدى. وزىنشە: «بار جۇرەگىمنىڭ قۇرمەتى، اۋليەدەي انا، ساعان ارنالعان» دەگەنى. ءسويتىپ، از وتىردى دا، اجەسىنىڭ ەكى قولىن ۇستاپ، كىشكەنتاي الاقاندارىن بەتىنە باستى. يىسكەپ ءسۇيىپ وتىرعاندا بىرنەشە ىستىق تامشىلار دا سول ءالسىز جۇدەۋ الاقاندارعا تامىپ ەدى.
اجەسى تاعى دا سىبىرلاپ:
– قاراعىم... جالعىز قاراشىعىم! – دەپ، ۇلجان جاققا قارادى دا، – اناڭدى كۇت! – دەدى.
وسىدان كەيىن تاعى ءبىر تولاستان سوڭ:
– ىشىمنەن شىققان جالعىز ەدى عوي... جالعىزعا توپىراعىم بۇيىرسىن! –دەدى. بۇل ءسوزدى، ءتىپتى ايتتى دا، قايتىپ ۇندەگەن جوق. كوزى تاعى دا جۇمىلىپ كەتتى. جاڭاعى ايتقانى قۇنانباي ەكەنىن اباي لەزدە ءتۇسىندى. سول ءسوزدى باستاي بەرگەندە، ۇلجان باسىن يزەپ: «تىنىش بولىڭىز، ورىندايمىز» دەگەندەي بەلگى ەتكەن.
قادىرلى انا وسى تاڭعا جەتپەي قايتىس بولدى».
حالىق جادىندا ءولىمنىڭ كوزىنە تۋرا قاراي الاتىن رۋحى قايسار تاريحي تۇلعالاردىڭ، اتاقتى اقىنداردىڭ ارىزداسۋى حالىق اۋزىندا ساقتالعان. ارىزداسۋ بارىسىندا مۋزىكالىق اسپاپتار دا قولدانىلعانى بەلگىلى. كەيدە ادامدار ارىزداسۋ ءۇشىن الىس جول جۇرەتىن بولعان. مىسالى كەمپىرباي بوگەمبايۇلىمەن (1834-1895) ارىزداسپاق بولىپ اسەت نايمانبايۇلى (1867-1923) جەتى كۇنشىلىك جول جۇرگەن. دومبىرامەن سۇيەمەلدەۋ ارقىلى ۇزاق ولەڭمەن بولعان ارىزداسۋدىڭ قىسقاشا ۇزىندىلەرىنەن-اق كوپ نارسەنى اڭعارۋعا بولادى:
سالەم ال، باسىڭ كوتەر، كەشۋىڭدى ايت،
ادامنىڭ ءبىرى ەمەسسىڭ انشەيىن جاي.
جەتى كۇن جولاۋشىلاپ كەلىپ تۇرمىن،
شىرايلى، كوركەم ءجۇزىڭ كورىپ تۇرمىن.
ءبىر كوتەر تىم بولماسا باسىڭىزدى،
ىنىلىك سالەمىمدى بەرىپ تۇرمىن.
...سەن كەتسەڭ وزىڭدەي بوپ ۇل تۋار ما-اي،
قويۋ ءسوز قويار ما ەكەن ءۇن شىعار ماي.
سوندا اسەتتەي دوسىنىڭ ولەڭىنە قۋاتتانعان كەمپىرباي اقىن باسىن كوتەرىپ بىلاي دەپ جاۋاپ قايتارادى:
قۋ تاڭتاي قوس ىشەكتى اپەر بەرى،
اۋزىما ولەرىمدە ءسوز سالماساڭ،
قونعانىڭ ولەڭ شىركىن بەكەر مە ەدى؟
ال ەندى شىركىن كومەي بىلپىلداسىن،
ءسوزىمدى مەن ولگەن سوڭ كىم تىڭداسىن.
قازاق «جالعان» دەپ باعا بەرگەن جارىق دۇنيەمەن قوشتاساتىنىن سانالى تۇردە سەزىنىپ ايتىلعان قوس اقىننىڭ ارىزداسۋ ولەڭدەرى «بەس عاسىر جىرلايدى» كىتابىندا جارىق كوردى.
1966 جىلى اتاقتى باتىر باۋىرجان مومىشۇلى قاتتى اۋىرىپ جاتقان ەرمۇحان بەكماحانوۆقا بارىپ، تاريحشى ءىنىسىنىڭ ارىزداسقان ءسوزىن ۇيىنە كەلگەن سوڭ كۇندەلىگىنە بىلاي دەپ جازىپتى:
«– ەلۋ جاس دەگەن نە، باۋكە؟... كوپ وي-ارمانىمدى ۇلگەرە الماي كەتىپ
بارامىن. كەشىرىڭىز!.. – دەدى تاريحشى.
ەرمۇحاننان ەستىگەن ەڭ سوڭعى ءسوزىم وسى. ول تاريحتان بەرەرىن ۇلگەرمەگەنىنە كەشىرىم سۇراپ دۇنيەدەن اتتاندى....
باۋىرجان مومىشۇلى. 6 مامىر، 1966 ج.»
بۇل دەرەكتى ەڭبەكققور زەرتتەۋشى ءارى جازۋشى مەدەۋ سارسەكە تاريحشى تۋرالى جازعان سۇبەلى ەڭبەگىندە جاريالادى.
ارىزداسۋ قازاق ۇلتىنىڭ ومىرىندە رۋحاني سالماقتىلىعى مەن تاربيەلىك ماڭىزى زور، ورىندالۋى قيىن بولسا دا كەڭ تاراعان ادەت-عۇرىپتار قاتارىنا جاتادى.
بەردالى وسپان،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى.
