Qazaqtar qonaqjai halyq. Qonaq kütu baiyrǧy kezde qalyptasqan salttardyŋ bırı.
Qonaqtyŋ qandai türlerı bolady?
Qazaq ruhani qūndylyqtaryn jinauşy Järdem Keikin özınıŋ «Qazaqy ataular men bailamdar» atty kıtabynda qazaqtardyŋ qonaqtardy qalai ataitynyn keltırgen:
«Arnaiy qonaq»;
«Qūdaiy qonaq»;
«Qūtty qonaq»;
«Erulıktı qonaq»;
«Tana taǧar qonaq» jäne basqalar.
Otau kötergen jastarǧa «Qonaq tüser üi bolyŋdar», «Üilerıŋnen qonaq üzılmesın», «Dastarhandaryŋ jiylmasyn» dep jiı tılek aitylatyny da ūlttyŋ qonaqjailylyǧynyŋ bır körınısı.
Qonaqty kütu
Qazaqtar eşqaşan qonaǧyn sūraqtyŋ astyna almaǧan. Jolauşylap kele jatyp üige tüsken qonaqtyŋ kım, qaidan kele jatqanyn, qaida jol tartqanyn özı aitpaiynşa sūramaityn bolǧan. Üidegı jyly-jūmsaqty aldyna qoiǧan. Tek qonaq qaituǧa jinalyp jatqanda ǧana: «Būiymtaiyŋyz bar ma?» sūraǧan. Eger qonaqtyŋ aitary bolsa üi iesı onyŋ ötınışın oryndaityn bolǧan.
Tıptı jas jetkınşek kelse de: «Törge şyq, sen qonaqsyŋ» dep ülken kısıdei kütken.
Äbılhan Qasteiūlynyŋ qonaqtary
Qazaqstannyŋ ūly suretşılerınıŋ bırı akvarelşı Ükı Äjıūly maǧan bırde ūly suretşı Äbılhan Qasteiūlynyŋ üiıne alǧaş ret barǧany turaly äŋgımelep bergen edı. Suretşınıŋ üiınde beitanys jasöspırımdı qūrmettı qonaq reıne qarsy alypty. Ä.Qasteiūly Ükını törge otyrǧyzyp, jūbaiy Saqyş apa qonaqqa dep ädeiı tamaq daiyndapty. Dastarhan basynda Ükı kelgen sebebın aitypty. Ükı Äjıūly osylaişa ataqty suretşınıŋ şäkırtı bolady.
Suretterı qazaq halqynyŋ betkeūstar ruhani bailyǧyna ainalǧan Qazaqstannyŋ eŋ ataqty suretşısı Äbılhan Qasteiūlynyŋ üiınen qonaq üzılmeitın bolǧan. Onyŋ şaŋyraǧyna suretşıler, öner adamdary jäne ūly suretşını körgısı, şyǧarmaşylyǧymen tanysqysy kelgender jiı keledı eken. Jarkenttık tuystary men jerlesterı de jiı qatynaityn. Suretşı olardyŋ bärın quana qarsy alatyn qoly aşyq otaǧasy bolǧan.
Uaqyt kele suretşınıŋ üiınıŋ aulasynda, qonaqtar üşın, ışıne bırneşe qatar keruet qoiylǧan ūzyn kenep şatyr ornalastyrylǧan. Ūly suretşınıŋ şaŋyraǧy eşkımdı bölektemegen, tıptı tanys emes kısılerdı de jaqyn adamdaryndai qarsy alatyn bolǧan.
Bırde, suretşınıŋ ülken qyzy Güldariia Äbılhanqyzy mynadai äŋgıme aityp edı. Bır künı olardyŋ üiıne jasy ülken aqsaqal kelıptı. Üi ielerı qariiany törge otyrǧyzyp, dastarhan jaiypty. Aldyna qazaqtyŋ ūlttyq asy besbarmaq tartypty. Sonymen aqsaqal suretşınıŋ üiıne qonyp qalypty. Ertesın taŋǧy şaiyn ışken aqsaqal qoş aitysyp ketedı.
Qonaqty şyǧaryp salǧan soŋ Güldariia Äbılhanqyzy äkesınen: «Būl kısı kım, Jarkentten kelgen tuysymyz ba?» dep sūrapty. Äbılhan Qasteiūly qyzynyŋ būl sūraǧyna «Bılmeimın» dep jauap berıp suret saluyn jalǧastyra berıptı.
Qonaqqa degen qamqorlyq
Är qazaq şaŋyraǧyna tüsken qonaǧyn dämdı tamaqpen qarsy alumen qatar, alys joldan şarşap kelgendıkten jaqsy demaluyna da jaǧdai jasauǧa mındettı bolǧan. Sondyqtan qonaqtyŋ köŋılın köteru üşın jasy ülken körşıler men auyldyŋ änşı-küişılerın şaqyratyn. Osylaişa äŋgıme-düken qūryp, öleŋ aityp qonaqtyŋ köŋılın aulaǧan.
Qazaqtyŋ «Qonaq kütu» saltynyŋ qūramynda bırneşe janama salttardyŋ boluy taŋǧalarlyq emes. «Qonaq käde» men «Auyldyŋ alty auyzy» osyndai salttarǧa jatady. Mysaly, üi iesı qonaqtan sypaiy türde «Qonaq käde» sūrai otyryp, än-jyr, küi oryndap beruın ötınedı. Al qonaq öz kezegınde ädepten aspai, aldymen «Auyldyŋ alty auyzyn» — tyŋdaiyq dep, üi ielerı qonaqtyŋ aitqanyn oryndaǧan soŋ otyrys «Qonaq kädemen» jalǧasqan.
Qazaqtyŋ osy bır ädemı salty «Auyldyŋ alty auyzyn aitu» jazuşy Qabdeş Jūmadıl «Soŋǧy köş» şyǧarmasynda keremet surettelgen:
«Estai... dombyrany Düriiaǧa ūsyndy:
— Endı «auyldyŋ alty auyzyn» tyŋdaiyq.
Düriia özge dünienı ūmytyp, şyn jürekten şyqqan saǧynyş sarynyn tūla boiymen ūiyp tyŋdap qalǧan eken. ...Jıgıtterdıŋ özıne qolqa sala kütıp otyrǧanyn endı ǧana aŋǧarǧandai, ...boiyn tez jinap, dombyraǧa qol sozdy. Aqqudai syŋq etıp, dauysyn säl qyrnap aldy da, köp bögelmei «Ugai-ai» änın bastap kettı. Jıbek taldai sozylǧan näzık ün tym biıkke şyrqap ketpegenmen, sol bır ystyq tolqyn şerlı jürektıŋ özınen şyǧyp jatqandai, qūlaqqa öte jaǧymdy edı. Bas jaǧyn halyq änınıŋ öz sözımen orynda keldı de, eŋ soŋynda būryn eşkım estımegen bır auyz jyr aitty:
Qyzyl tülkı deidı ǧoi qyz balany,
Alǧan da, almaǧan da qyzǧanady…
Qara qarǧa qarqyldap mazaŋdy alar,
Tüspegen soŋ Altaidyŋ mūzbalaǧy,
Ugai-ai, äi, ugai-ai,
Öttı-au dünie dariǧa-ai!
Jıgıtter du qol şapalaqtap kötermelep äkettı.
– Jaraisyŋ, Düriia!
– Özıŋ aqyn ekensıŋ ǧoi…
– Soŋǧy şumaǧyn janyŋnan şyǧardyŋ bılem…
– Endıgı kezek Estaidykı…
Än aiaqtalysymen, Düriia jüzıne bolar-bolmas qyzyl arai teuıp, ışkı bır sezım äuenımen tolyqsyp säl otyrdy da, dombyrany Estaiǧa qaityp berdı».
Qazaqtar bügınde de «Auyldyŋ alty auyzyn aitu» saltyn ūstanady.
Qonaqty kütu
Qazaqtar eşqaşan qonaǧyn sūraqtyŋ astyna almaǧan. Jolauşylap kele jatyp üige tüsken qonaqtyŋ kım, qaidan kele jatqanyn, qaida jol tartqanyn özı aitpaiynşa sūramaityn bolǧan. Üidegı jyly-jūmsaqty aldyna qoiǧan. Tek qonaq qaituǧa jinalyp jatqanda ǧana: «Būiymtaiyŋyz bar ma?» sūraǧan. Eger qonaqtyŋ aitary bolsa üi iesı onyŋ ötınışın oryndaityn bolǧan.
Tıptı jas jetkınşek kelse de: «Törge şyq, sen qonaqsyŋ» dep ülken kısıdei kütken.
Äbılhan Qasteiūlynyŋ qonaqtary
Qazaqstannyŋ ūly suretşılerınıŋ bırı akvarelşı Ükı Äjıūly maǧan bırde ūly suretşı Äbılhan Qasteiūlynyŋ üiıne alǧaş ret barǧany turaly äŋgımelep bergen edı. Suretşınıŋ üiınde beitanys jasöspırımdı qūrmettı qonaq reıne qarsy alypty. Ä.Qasteiūly Ükını törge otyrǧyzyp, jūbaiy Saqyş apa qonaqqa dep ädeiı tamaq daiyndapty. Dastarhan basynda Ükı kelgen sebebın aitypty. Ükı Äjıūly osylaişa ataqty suretşınıŋ şäkırtı bolady.
Suretterı qazaq halqynyŋ betkeūstar ruhani bailyǧyna ainalǧan Qazaqstannyŋ eŋ ataqty suretşısı Äbılhan Qasteiūlynyŋ üiınen qonaq üzılmeitın bolǧan. Onyŋ şaŋyraǧyna suretşıler, öner adamdary jäne ūly suretşını körgısı, şyǧarmaşylyǧymen tanysqysy kelgender jiı keledı eken. Jarkenttık tuystary men jerlesterı de jiı qatynaityn. Suretşı olardyŋ bärın quana qarsy alatyn qoly aşyq otaǧasy bolǧan.
Uaqyt kele suretşınıŋ üiınıŋ aulasynda, qonaqtar üşın, ışıne bırneşe qatar keruet qoiylǧan ūzyn kenep şatyr ornalastyrylǧan. Ūly suretşınıŋ şaŋyraǧy eşkımdı bölektemegen, tıptı tanys emes kısılerdı de jaqyn adamdaryndai qarsy alatyn bolǧan.
Bırde, suretşınıŋ ülken qyzy Güldariia Äbılhanqyzy mynadai äŋgıme aityp edı. Bır künı olardyŋ üiıne jasy ülken aqsaqal kelıptı. Üi ielerı qariiany törge otyrǧyzyp, dastarhan jaiypty. Aldyna qazaqtyŋ ūlttyq asy besbarmaq tartypty. Sonymen aqsaqal suretşınıŋ üiıne qonyp qalypty. Ertesın taŋǧy şaiyn ışken aqsaqal qoş aitysyp ketedı.
Qonaqty şyǧaryp salǧan soŋ Güldariia Äbılhanqyzy äkesınen: «Būl kısı kım, Jarkentten kelgen tuysymyz ba?» dep sūrapty. Äbılhan Qasteiūly qyzynyŋ būl sūraǧyna «Bılmeimın» dep jauap berıp suret saluyn jalǧastyra berıptı.
Qonaqqa degen qamqorlyq
Är qazaq şaŋyraǧyna tüsken qonaǧyn dämdı tamaqpen qarsy alumen qatar, alys joldan şarşap kelgendıkten jaqsy demaluyna da jaǧdai jasauǧa mındettı bolǧan. Sondyqtan qonaqtyŋ köŋılın köteru üşın jasy ülken körşıler men auyldyŋ änşı-küişılerın şaqyratyn. Osylaişa äŋgıme-düken qūryp, öleŋ aityp qonaqtyŋ köŋılın aulaǧan.
Qazaqtyŋ «Qonaq kütu» saltynyŋ qūramynda bırneşe janama salttardyŋ boluy taŋǧalarlyq emes. «Qonaq käde» men «Auyldyŋ alty auyzy» osyndai salttarǧa jatady. Mysaly, üi iesı qonaqtan sypaiy türde «Qonaq käde» sūrai otyryp, än-jyr, küi oryndap beruın ötınedı. Al qonaq öz kezegınde ädepten aspai, aldymen «Auyldyŋ alty auyzyn» — tyŋdaiyq dep, üi ielerı qonaqtyŋ aitqanyn oryndaǧan soŋ otyrys «Qonaq kädemen» jalǧasqan.
Qazaqtyŋ osy bır ädemı salty «Auyldyŋ alty auyzyn aitu» jazuşy Qabdeş Jūmadıl «Soŋǧy köş» şyǧarmasynda keremet surettelgen:
«Estai... dombyrany Düriiaǧa ūsyndy:
— Endı «auyldyŋ alty auyzyn» tyŋdaiyq.
Düriia özge dünienı ūmytyp, şyn jürekten şyqqan saǧynyş sarynyn tūla boiymen ūiyp tyŋdap qalǧan eken. ...Jıgıtterdıŋ özıne qolqa sala kütıp otyrǧanyn endı ǧana aŋǧarǧandai, ...boiyn tez jinap, dombyraǧa qol sozdy. Aqqudai syŋq etıp, dauysyn säl qyrnap aldy da, köp bögelmei «Ugai-ai» änın bastap kettı. Jıbek taldai sozylǧan näzık ün tym biıkke şyrqap ketpegenmen, sol bır ystyq tolqyn şerlı jürektıŋ özınen şyǧyp jatqandai, qūlaqqa öte jaǧymdy edı. Bas jaǧyn halyq änınıŋ öz sözımen orynda keldı de, eŋ soŋynda būryn eşkım estımegen bır auyz jyr aitty:
Qyzyl tülkı deidı ǧoi qyz balany,
Alǧan da, almaǧan da qyzǧanady…
Qara qarǧa qarqyldap mazaŋdy alar,
Tüspegen soŋ Altaidyŋ mūzbalaǧy,
Ugai-ai, äi, ugai-ai,
Öttı-au dünie dariǧa-ai!
Jıgıtter du qol şapalaqtap kötermelep äkettı.
– Jaraisyŋ, Düriia!
– Özıŋ aqyn ekensıŋ ǧoi…
– Soŋǧy şumaǧyn janyŋnan şyǧardyŋ bılem…
– Endıgı kezek Estaidykı…
Än aiaqtalysymen, Düriia jüzıne bolar-bolmas qyzyl arai teuıp, ışkı bır sezım äuenımen tolyqsyp säl otyrdy da, dombyrany Estaiǧa qaityp berdı».
Qazaqtar bügınde de «Auyldyŋ alty auyzyn aitu» saltyn ūstanady.
Berdaly OSPAN
"ADYRNA" ūlttyq portaly
