Qazaqtar qonaqjaı halyq. Qonaq kútý baıyrǵy kezde qalyptasqan salttardyń biri.
Qonaqtyń qandaı túrleri bolady?
Qazaq rýhanı qundylyqtaryn jınaýshy Járdem Keıkın óziniń «Qazaqy ataýlar men baılamdar» atty kitabynda qazaqtardyń qonaqtardy qalaı ataıtynyn keltirgen:
«Arnaıy qonaq»;
«Qudaıy qonaq»;
«Qutty qonaq»;
«Erýlikti qonaq»;
«Tana taǵar qonaq» jáne basqalar.
Otaý kótergen jastarǵa «Qonaq túser úı bolyńdar», «Úılerińnen qonaq úzilmesin», «Dastarhandaryń jıylmasyn» dep jıi tilek aıtylatyny da ulttyń qonaqjaılylyǵynyń bir kórinisi.
Qonaqty kútý
Qazaqtar eshqashan qonaǵyn suraqtyń astyna almaǵan. Jolaýshylap kele jatyp úıge túsken qonaqtyń kim, qaıdan kele jatqanyn, qaıda jol tartqanyn ózi aıtpaıynsha suramaıtyn bolǵan. Úıdegi jyly-jumsaqty aldyna qoıǵan. Tek qonaq qaıtýǵa jınalyp jatqanda ǵana: «Buıymtaıyńyz bar ma?» suraǵan. Eger qonaqtyń aıtary bolsa úı ıesi onyń ótinishin oryndaıtyn bolǵan.
Tipti jas jetkinshek kelse de: «Tórge shyq, sen qonaqsyń» dep úlken kisideı kútken.
Ábilhan Qasteıulynyń qonaqtary
Qazaqstannyń uly sýretshileriniń biri akvarelshi Úki Ájiuly maǵan birde uly sýretshi Ábilhan Qasteıulynyń úıine alǵash ret barǵany týraly áńgimelep bergen edi. Sýretshiniń úıinde beıtanys jasóspirimdi qurmetti qonaq reine qarsy alypty. Á.Qasteıuly Úkini tórge otyrǵyzyp, jubaıy Saqysh apa qonaqqa dep ádeıi tamaq daıyndapty. Dastarhan basynda Úki kelgen sebebin aıtypty. Úki Ájiuly osylaısha ataqty sýretshiniń shákirti bolady.
Sýretteri qazaq halqynyń betkeustar rýhanı baılyǵyna aınalǵan Qazaqstannyń eń ataqty sýretshisi Ábilhan Qasteıulynyń úıinen qonaq úzilmeıtin bolǵan. Onyń shańyraǵyna sýretshiler, óner adamdary jáne uly sýretshini kórgisi, shyǵarmashylyǵymen tanysqysy kelgender jıi keledi eken. Jarkenttik týystary men jerlesteri de jıi qatynaıtyn. Sýretshi olardyń bárin qýana qarsy alatyn qoly ashyq otaǵasy bolǵan.
Ýaqyt kele sýretshiniń úıiniń aýlasynda, qonaqtar úshin, ishine birneshe qatar kerýet qoıylǵan uzyn kenep shatyr ornalastyrylǵan. Uly sýretshiniń shańyraǵy eshkimdi bólektemegen, tipti tanys emes kisilerdi de jaqyn adamdaryndaı qarsy alatyn bolǵan.
Birde, sýretshiniń úlken qyzy Gúldarııa Ábilhanqyzy mynadaı áńgime aıtyp edi. Bir kúni olardyń úıine jasy úlken aqsaqal kelipti. Úı ıeleri qarııany tórge otyrǵyzyp, dastarhan jaıypty. Aldyna qazaqtyń ulttyq asy besbarmaq tartypty. Sonymen aqsaqal sýretshiniń úıine qonyp qalypty. Ertesin tańǵy shaıyn ishken aqsaqal qosh aıtysyp ketedi.
Qonaqty shyǵaryp salǵan soń Gúldarııa Ábilhanqyzy ákesinen: «Bul kisi kim, Jarkentten kelgen týysymyz ba?» dep surapty. Ábilhan Qasteıuly qyzynyń bul suraǵyna «Bilmeımin» dep jaýap berip sýret salýyn jalǵastyra beripti.
Qonaqqa degen qamqorlyq
Ár qazaq shańyraǵyna túsken qonaǵyn dámdi tamaqpen qarsy alýmen qatar, alys joldan sharshap kelgendikten jaqsy demalýyna da jaǵdaı jasaýǵa mindetti bolǵan. Sondyqtan qonaqtyń kóńilin kóterý úshin jasy úlken kórshiler men aýyldyń ánshi-kúıshilerin shaqyratyn. Osylaısha áńgime-dúken quryp, óleń aıtyp qonaqtyń kóńilin aýlaǵan.
Qazaqtyń «Qonaq kútý» saltynyń quramynda birneshe janama salttardyń bolýy tańǵalarlyq emes. «Qonaq káde» men «Aýyldyń alty aýyzy» osyndaı salttarǵa jatady. Mysaly, úı ıesi qonaqtan sypaıy túrde «Qonaq káde» suraı otyryp, án-jyr, kúı oryndap berýin ótinedi. Al qonaq óz kezeginde ádepten aspaı, aldymen «Aýyldyń alty aýyzyn» — tyńdaıyq dep, úı ıeleri qonaqtyń aıtqanyn oryndaǵan soń otyrys «Qonaq kádemen» jalǵasqan.
Qazaqtyń osy bir ádemi salty «Aýyldyń alty aýyzyn aıtý» jazýshy Qabdesh Jumadil «Sońǵy kósh» shyǵarmasynda keremet sýrettelgen:
«Estaı... dombyrany Dúrııaǵa usyndy:
— Endi «aýyldyń alty aýyzyn» tyńdaıyq.
Dúrııa ózge dúnıeni umytyp, shyn júrekten shyqqan saǵynysh sarynyn tula boıymen uıyp tyńdap qalǵan eken. ...Jigitterdiń ózine qolqa sala kútip otyrǵanyn endi ǵana ańǵarǵandaı, ...boıyn tez jınap, dombyraǵa qol sozdy. Aqqýdaı syńq etip, daýysyn sál qyrnap aldy da, kóp bógelmeı «Ýgaı-aı» ánin bastap ketti. Jibek taldaı sozylǵan názik ún tym bıikke shyrqap ketpegenmen, sol bir ystyq tolqyn sherli júrektiń ózinen shyǵyp jatqandaı, qulaqqa óte jaǵymdy edi. Bas jaǵyn halyq ániniń óz sózimen orynda keldi de, eń sońynda buryn eshkim estimegen bir aýyz jyr aıtty:
Qyzyl túlki deıdi ǵoı qyz balany,
Alǵan da, almaǵan da qyzǵanady…
Qara qarǵa qarqyldap mazańdy alar,
Túspegen soń Altaıdyń muzbalaǵy,
Ýgaı-aı, áı, ýgaı-aı,
Ótti-aý dúnıe darıǵa-aı!
Jigitter dý qol shapalaqtap kótermelep áketti.
– Jaraısyń, Dúrııa!
– Óziń aqyn ekensiń ǵoı…
– Sońǵy shýmaǵyn janyńnan shyǵardyń bilem…
– Endigi kezek Estaıdyki…
Án aıaqtalysymen, Dúrııa júzine bolar-bolmas qyzyl araı teýip, ishki bir sezim áýenimen tolyqsyp sál otyrdy da, dombyrany Estaıǵa qaıtyp berdi».
Qazaqtar búginde de «Aýyldyń alty aýyzyn aıtý» saltyn ustanady.
Berdaly OSPAN
"ADYRNA" ulttyq portaly
