قازاقتار قوناقجاي حالىق. قوناق كۇتۋ بايىرعى كەزدە قالىپتاسقان سالتتاردىڭ ءبىرى.
قوناقتىڭ قانداي تۇرلەرى بولادى؟
قازاق رۋحاني قۇندىلىقتارىن جيناۋشى جاردەم كەيكين ءوزىنىڭ «قازاقى اتاۋلار مەن بايلامدار» اتتى كىتابىندا قازاقتاردىڭ قوناقتاردى قالاي اتايتىنىن كەلتىرگەن:
«ارنايى قوناق»;
«قۇدايى قوناق»;
«قۇتتى قوناق»;
«ەرۋلىكتى قوناق»;
«تانا تاعار قوناق» جانە باسقالار.
وتاۋ كوتەرگەن جاستارعا «قوناق تۇسەر ءۇي بولىڭدار»، «ۇيلەرىڭنەن قوناق ۇزىلمەسىن»، «داستارحاندارىڭ جيىلماسىن» دەپ ءجيى تىلەك ايتىلاتىنى دا ۇلتتىڭ قوناقجايلىلىعىنىڭ ءبىر كورىنىسى.
قوناقتى كۇتۋ
قازاقتار ەشقاشان قوناعىن سۇراقتىڭ استىنا الماعان. جولاۋشىلاپ كەلە جاتىپ ۇيگە تۇسكەن قوناقتىڭ كىم، قايدان كەلە جاتقانىن، قايدا جول تارتقانىن ءوزى ايتپايىنشا سۇرامايتىن بولعان. ۇيدەگى جىلى-جۇمساقتى الدىنا قويعان. تەك قوناق قايتۋعا جينالىپ جاتقاندا عانا: «بۇيىمتايىڭىز بار ما؟» سۇراعان. ەگەر قوناقتىڭ ايتارى بولسا ءۇي يەسى ونىڭ ءوتىنىشىن ورىندايتىن بولعان.
ءتىپتى جاس جەتكىنشەك كەلسە دە: «تورگە شىق، سەن قوناقسىڭ» دەپ ۇلكەن كىسىدەي كۇتكەن.
ءابىلحان قاستەيۇلىنىڭ قوناقتارى
قازاقستاننىڭ ۇلى سۋرەتشىلەرىنىڭ ءبىرى اكۆارەلشى ۇكى ءاجىۇلى ماعان بىردە ۇلى سۋرەتشى ءابىلحان قاستەيۇلىنىڭ ۇيىنە العاش رەت بارعانى تۋرالى اڭگىمەلەپ بەرگەن ەدى. سۋرەتشىنىڭ ۇيىندە بەيتانىس ءجاسوسپىرىمدى قۇرمەتتى قوناق رەىنە قارسى الىپتى. ءا.قاستەيۇلى ۇكىنى تورگە وتىرعىزىپ، جۇبايى ساقىش اپا قوناققا دەپ ادەيى تاماق دايىنداپتى. داستارحان باسىندا ۇكى كەلگەن سەبەبىن ايتىپتى. ۇكى ءاجىۇلى وسىلايشا اتاقتى سۋرەتشىنىڭ شاكىرتى بولادى.
سۋرەتتەرى قازاق حالقىنىڭ بەتكەۇستار رۋحاني بايلىعىنا اينالعان قازاقستاننىڭ ەڭ اتاقتى سۋرەتشىسى ءابىلحان قاستەيۇلىنىڭ ۇيىنەن قوناق ۇزىلمەيتىن بولعان. ونىڭ شاڭىراعىنا سۋرەتشىلەر، ونەر ادامدارى جانە ۇلى سۋرەتشىنى كورگىسى، شىعارماشىلىعىمەن تانىسقىسى كەلگەندەر ءجيى كەلەدى ەكەن. جاركەنتتىك تۋىستارى مەن جەرلەستەرى دە ءجيى قاتىنايتىن. سۋرەتشى ولاردىڭ ءبارىن قۋانا قارسى الاتىن قولى اشىق وتاعاسى بولعان.
ۋاقىت كەلە سۋرەتشىنىڭ ءۇيىنىڭ اۋلاسىندا، قوناقتار ءۇشىن، ىشىنە بىرنەشە قاتار كەرۋەت قويىلعان ۇزىن كەنەپ شاتىر ورنالاستىرىلعان. ۇلى سۋرەتشىنىڭ شاڭىراعى ەشكىمدى بولەكتەمەگەن، ءتىپتى تانىس ەمەس كىسىلەردى دە جاقىن ادامدارىنداي قارسى الاتىن بولعان.
بىردە، سۋرەتشىنىڭ ۇلكەن قىزى گۇلداريا ابىلحانقىزى مىناداي اڭگىمە ايتىپ ەدى. ءبىر كۇنى ولاردىڭ ۇيىنە جاسى ۇلكەن اقساقال كەلىپتى. ءۇي يەلەرى قاريانى تورگە وتىرعىزىپ، داستارحان جايىپتى. الدىنا قازاقتىڭ ۇلتتىق اسى بەسبارماق تارتىپتى. سونىمەن اقساقال سۋرەتشىنىڭ ۇيىنە قونىپ قالىپتى. ەرتەسىن تاڭعى شايىن ىشكەن اقساقال قوش ايتىسىپ كەتەدى.
قوناقتى شىعارىپ سالعان سوڭ گۇلداريا ابىلحانقىزى اكەسىنەن: «بۇل كىسى كىم، جاركەنتتەن كەلگەن تۋىسىمىز با؟» دەپ سۇراپتى. ءابىلحان قاستەيۇلى قىزىنىڭ بۇل سۇراعىنا «بىلمەيمىن» دەپ جاۋاپ بەرىپ سۋرەت سالۋىن جالعاستىرا بەرىپتى.
قوناققا دەگەن قامقورلىق
ءار قازاق شاڭىراعىنا تۇسكەن قوناعىن ءدامدى تاماقپەن قارسى الۋمەن قاتار، الىس جولدان شارشاپ كەلگەندىكتەن جاقسى دەمالۋىنا دا جاعداي جاساۋعا مىندەتتى بولعان. سوندىقتان قوناقتىڭ كوڭىلىن كوتەرۋ ءۇشىن جاسى ۇلكەن كورشىلەر مەن اۋىلدىڭ ءانشى-كۇيشىلەرىن شاقىراتىن. وسىلايشا اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ، ولەڭ ايتىپ قوناقتىڭ كوڭىلىن اۋلاعان.
قازاقتىڭ «قوناق كۇتۋ» سالتىنىڭ قۇرامىندا بىرنەشە جاناما سالتتاردىڭ بولۋى تاڭعالارلىق ەمەس. «قوناق كادە» مەن «اۋىلدىڭ التى اۋىزى» وسىنداي سالتتارعا جاتادى. مىسالى، ءۇي يەسى قوناقتان سىپايى تۇردە «قوناق كادە» سۇراي وتىرىپ، ءان-جىر، كۇي ورىنداپ بەرۋىن وتىنەدى. ال قوناق ءوز كەزەگىندە ادەپتەن اسپاي، الدىمەن «اۋىلدىڭ التى اۋىزىن» — تىڭدايىق دەپ، ءۇي يەلەرى قوناقتىڭ ايتقانىن ورىنداعان سوڭ وتىرىس «قوناق كادەمەن» جالعاسقان.
قازاقتىڭ وسى ءبىر ادەمى سالتى «اۋىلدىڭ التى اۋىزىن ايتۋ» جازۋشى قابدەش ءجۇمادىل «سوڭعى كوش» شىعارماسىندا كەرەمەت سۋرەتتەلگەن:
«ەستاي... دومبىرانى دۇرياعا ۇسىندى:
— ەندى «اۋىلدىڭ التى اۋىزىن» تىڭدايىق.
ءدۇريا وزگە دۇنيەنى ۇمىتىپ، شىن جۇرەكتەن شىققان ساعىنىش سارىنىن تۇلا بويىمەن ۇيىپ تىڭداپ قالعان ەكەن. ...جىگىتتەردىڭ وزىنە قولقا سالا كۇتىپ وتىرعانىن ەندى عانا اڭعارعانداي، ...بويىن تەز جيناپ، دومبىراعا قول سوزدى. اققۋداي سىڭق ەتىپ، داۋىسىن ءسال قىرناپ الدى دا، كوپ بوگەلمەي «ۋگاي-اي» ءانىن باستاپ كەتتى. جىبەك تالداي سوزىلعان نازىك ءۇن تىم بيىككە شىرقاپ كەتپەگەنمەن، سول ءبىر ىستىق تولقىن شەرلى جۇرەكتىڭ وزىنەن شىعىپ جاتقانداي، قۇلاققا وتە جاعىمدى ەدى. باس جاعىن حالىق ءانىنىڭ ءوز سوزىمەن ورىندا كەلدى دە، ەڭ سوڭىندا بۇرىن ەشكىم ەستىمەگەن ءبىر اۋىز جىر ايتتى:
قىزىل تۇلكى دەيدى عوي قىز بالانى،
العان دا، الماعان دا قىزعانادى…
قارا قارعا قارقىلداپ مازاڭدى الار،
تۇسپەگەن سوڭ التايدىڭ مۇزبالاعى،
ۋگاي-اي، ءاي، ۋگاي-اي،
ءوتتى-اۋ دۇنيە داريعا-اي!
جىگىتتەر دۋ قول شاپالاقتاپ كوتەرمەلەپ اكەتتى.
– جارايسىڭ، ءدۇريا!
– وزىڭ اقىن ەكەنسىڭ عوي…
– سوڭعى شۋماعىن جانىڭنان شىعاردىڭ بىلەم…
– ەندىگى كەزەك ەستايدىكى…
ءان اياقتالىسىمەن، ءدۇريا جۇزىنە بولار-بولماس قىزىل اراي تەۋىپ، ىشكى ءبىر سەزىم اۋەنىمەن تولىقسىپ ءسال وتىردى دا، دومبىرانى ەستايعا قايتىپ بەردى».
قازاقتار بۇگىندە دە «اۋىلدىڭ التى اۋىزىن ايتۋ» سالتىن ۇستانادى.
بەردالى وسپان
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
