Qazaq eliniń baıyrǵy zamanda da óz zańy bolǵan. Ol «Jeti jarǵy» dep atalǵan. Osy zańnamany alǵash zetteýshi kórnekti ǵalymdar Áýbákir Dıvaev jáne Sanjar Asfendııaruly boldy.
Qazaqtyń baıyrǵy zańdaryn zerttegen ǵalym J.O. Artyqbaev: «Jeti jarǵy» Qasym men Esim handardyń zamanyndaǵy qazaqtyń eskilikti zańdarynyń negizinde jasalǵan deı kele: «Táýke han Kúltóbe degen jerde jeti bıdi shaqyryp, arasynda Tóle bı de bar, sol bıler «Qasym hannyń qasqa joly», «Esim hannyń eski joly» atanǵan baıyrǵy salttardyń negizinde «Jeti jarǵy» atty jańa zańdardy túzdi.
Osy «Jeti jarǵy» zańnamasyn túzýge qatysqan «jarǵysh»dep atalǵan. «Qara qyldy qaq jarǵan» degen sóz naǵyz ádiletti bıler týraly aıtylǵan» dep jazady.
«Jeti jarǵy» pikir bildirgen álemge áıgili ǵalym Álkeı Haqanuly Marǵulan «Jeti jarǵy» áýeli jeti jarǵysh, ıaǵnı jeti ádil, qara qyldy qaq jarǵan bıligi dep jazdy. Á.H.Marǵulan «Jeti jarǵyǵa» engen erejeler jeteý dep árqaısynynyń atyn ataǵan. Olar:
- Múlik zańy;
- Qylmys zańy;
- Áskerı zań;
- Elshilik joralary;
- Jurtshylyq zańy;
- Jesir daýy;
- Qun daýy.
Aıyp ne úshin kesiletin bolǵan?
Qazaq bıliginde keńinen qoldanylǵan jazalardyń biri «At-ton aıyp» «Jeti jarǵy» boıynsha qoǵamdyq qatynas, jas pen kári, aq súıek pen qarasúıek, erkek pe áıel arasyndaǵy tártiptiń barshasy aıyp túrleriniń qoldanylýymen rettelip otyrǵan.
Aıyptyń eń jeńili «at-shapan aıyp», at berilse de, berilmese de shapan beriledi.
«At-ton aıyp» at-shapan aıyptan joǵary turady. Aıypqa beretin attyń jasy qunannan kem bolmaýy kerek, sondaı-aq aıypqa asa kári at berýge bolmaıdy. Kóbinese aıypqa beriletin attyń jasyna qaramaı, deni-saýlyǵyna, myqtylyǵyna qaraıdy.
At-shapan aıyp kez kelgen jaǵdaıda qoldanylýy múmkin. Mysaly, qonaqty ne jolaýshyny jóndep kútpegen úı ıesine de salynady.
At-ton aıyp otbasy, aǵaıyn arasynyń qarym-qatynasynda, úlken men jas arasyndaǵy syılastyqty saqtaý úshin, tipti amandasý salty sál buzylsa da osy aıyp qoldanylady.
Keıde bıler artyq aıtylǵan sóz, oǵash qımyl degen sııaqty isterde «azýsyz at, jıeksiz ton» degen aıyp kesetin bolǵan. Bul aıyptardyń eń jeńil túri jáne de jeńil isterge kesiledi. Azýsyz aıt dep aıyptalǵanymen, onyń ornyna bir qoı, jıeksiz ton degenge bir kıimdik mata berýge bolatyn.
Túıeli elderde jeńil qylmystar úshin «bir túıe, bir shapan» aıyp kesilgen. Aýyrlaý qylmys, tártipsizdik úshin «bir túıe, bir at» bolyp aýyrlaı beredi.
Aıyptyń aýyry qazaq arasynda «toǵyz» degen atqa ıe. «Toǵyz» qazaq zańynda salttarǵa baılanysty qoldanylatyn aıyp. «Túıe bastatqan toǵyz» quramyna úsh túıe, úsh at, úsh sıyr, nemese úsh taı kiretin. Aıyptyń bul túri rý arasyndaǵy qatynastarda, jesir daýynda kóp qoldanylady.
«Qal toǵyz, qasqa toǵyz» atalatyn aıyptar qol jumsap, qan tógilgende, jaradar bolǵanda qoldanylǵan. «Qal toǵyz» qatty taıaq jep, qorlyq kórgende usaq maldan toǵyz beriledi, al «qasqa toǵyz» aýyr jaraqat alyp, kóp qınalys kórgende aıyptyǵa salynady. Bundaıda japa shegýshi úlken maldan tańdap alyp, al, kináli adam emshiniń aqysyn da tóleýge mindetti bolǵan.
Batyr Amankeldi "At-ton aıypty" qalaı tóledi
Beıimbet Maılın men birigip, qazaqtyń alǵashqy kórkem fılminiń senarıin jazǵan jazýshy Ǵabıt Músirepuy, Reseı patshasynyń egzisine qarsy Ult-azattyq kóterilisti bastaǵan batyr Amankeldi Imanulynyń ómirbaıany jóninde birshama zertteýler júrgizgen. Jazýshynyń jazbasynda Amankeldi batyrdyń qalaısha «At-ton aıyp» tólegeni týraly qyzyqty derek bar:
«Bir kúni Bektepbergen soǵyp bergen múıiz sapty sary kezdikpen murtyn basyp otyryp:
- Qatyn, á, qatyn, – dedi Kúdekeń. «Qatyn» dep bastasa, birdemege
maqtanatyny belgili. Áıeli:
- E, baıǵus birdeme aıtpaqpysyń? – baıynyń betine qarap:
- Qudanyń qudireti, osy Bektepbergen balaǵa Sharıpajandy bergim
kelip júrgeni...
- Qalyńǵa taǵy bir sary kezdik almasań, odan basqa ne beredi saǵan?..
Qudaıdyń joǵyn aıtqany nesi eken!.. Ana jyndy inisi bir kúni tartyp áketsin deısiń ǵoı! – dep áıeli shapyldady. Biraq ákeniń aty áke, – bolmady – qyzyn Bektepbergenge bermekshi bolyp ıek sıpasty...
Jylqy ekeý, qoı úsheý, qalyńǵa tóleıtin mal joq. Tólemeıin dese quda bir momyn adam. Oılap-oılap keldi de, Amankeldi ońaı aqyl tapty. Tún ortasy kezinde atyn joldasyna ustata salyp, tórde jatqan Sharıpany kóterip ala-aq jóneldi. Atqa bir qonyp aldy, onyń ar jaǵyn sóz qylatyny joq. Sharıpany alyp kete bardy. Erteńine aty «múıiz toryǵa» bir shapandy jaýyp, moınyna bir qudyzdy baılap, «at-ton» aıybyn Amankeldi ózi alyp kelip edi, kesheden beri qatynyn sabap baqyryp jatqan quda sylq etip tústi de qaldy:
- O, jyndy ıt, qulaǵyńdy julaıyn seniń... Kisendi salaıyn aıaǵyńa...
– dep Amankeldige jaqyndap keldi de, kúlip jiberdi.
Aıaǵynda jalǵyz toqtysyn soıyp, Amankeldini syılady da shapany
men qundyzyn aıypqa alyp, «Mynaý qudaǵa mingizgenim atym» dep, Amankeldiniń atyn ózine jetektetip jiberdi».
Qazaq arasynda «At-ton aıyp» degen uǵym áli kúnge deıin saqtalǵan. Ádette bul aıyp týraly bireý kináli bolyp qalǵanda eske alady. Bunysy kináli adam keshirim surasyn degeni.
Berdaly OSPAN
"ADYRNA" ulttyq portaly
