قازاق ەلىنىڭ بايىرعى زاماندا دا ءوز زاڭى بولعان. ول «جەتى جارعى» دەپ اتالعان. وسى زاڭنامانى العاش زەتتەۋشى كورنەكتى عالىمدار اۋباكىر ديۆاەۆ جانە سانجار اسفەنديارۇلى بولدى.
قازاقتىڭ بايىرعى زاڭدارىن زەرتتەگەن عالىم ج.و. ارتىقباەۆ: «جەتى جارعى» قاسىم مەن ەسىم حانداردىڭ زامانىنداعى قازاقتىڭ ەسكىلىكتى زاڭدارىنىڭ نەگىزىندە جاسالعان دەي كەلە: «تاۋكە حان كۇلتوبە دەگەن جەردە جەتى ءبيدى شاقىرىپ، اراسىندا تولە بي دە بار، سول بيلەر «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» اتانعان بايىرعى سالتتاردىڭ نەگىزىندە «جەتى جارعى» اتتى جاڭا زاڭداردى ءتۇزدى.
وسى «جەتى جارعى» زاڭناماسىن تۇزۋگە قاتىسقان «جارعىش»دەپ اتالعان. «قارا قىلدى قاق جارعان» دەگەن ءسوز ناعىز ادىلەتتى بيلەر تۋرالى ايتىلعان» دەپ جازادى.
«جەتى جارعى» پىكىر بىلدىرگەن الەمگە ايگىلى عالىم الكەي حاقانۇلى مارعۇلان «جەتى جارعى» اۋەلى جەتى جارعىش، ياعني جەتى ءادىل، قارا قىلدى قاق جارعان بيلىگى دەپ جازدى. ءا.ح.مارعۇلان «جەتى جارعىعا» ەنگەن ەرەجەلەر جەتەۋ دەپ ارقايسىنىنىڭ اتىن اتاعان. ولار:
- مۇلىك زاڭى;
- قىلمىس زاڭى;
- اسكەري زاڭ;
- ەلشىلىك جورالارى;
- جۇرتشىلىق زاڭى;
- جەسىر داۋى;
- قۇن داۋى.
ايىپ نە ءۇشىن كەسىلەتىن بولعان؟
قازاق بيلىگىندە كەڭىنەن قولدانىلعان جازالاردىڭ ءبىرى «ات-تون ايىپ» «جەتى جارعى» بويىنشا قوعامدىق قاتىناس، جاس پەن كارى، اق سۇيەك پەن قاراسۇيەك، ەركەك پە ايەل اراسىنداعى ءتارتىپتىڭ بارشاسى ايىپ تۇرلەرىنىڭ قولدانىلۋىمەن رەتتەلىپ وتىرعان.
ايىپتىڭ ەڭ جەڭىلى «ات-شاپان ايىپ»، ات بەرىلسە دە، بەرىلمەسە دە شاپان بەرىلەدى.
«ات-تون ايىپ» ات-شاپان ايىپتان جوعارى تۇرادى. ايىپقا بەرەتىن اتتىڭ جاسى قۇناننان كەم بولماۋى كەرەك، سونداي-اق ايىپقا اسا كارى ات بەرۋگە بولمايدى. كوبىنەسە ايىپقا بەرىلەتىن اتتىڭ جاسىنا قاراماي، دەنى-ساۋلىعىنا، مىقتىلىعىنا قارايدى.
ات-شاپان ايىپ كەز كەلگەن جاعدايدا قولدانىلۋى مۇمكىن. مىسالى، قوناقتى نە جولاۋشىنى جوندەپ كۇتپەگەن ءۇي يەسىنە دە سالىنادى.
ات-تون ايىپ وتباسى، اعايىن اراسىنىڭ قارىم-قاتىناسىندا، ۇلكەن مەن جاس اراسىنداعى سىيلاستىقتى ساقتاۋ ءۇشىن، ءتىپتى امانداسۋ سالتى ءسال بۇزىلسا دا وسى ايىپ قولدانىلادى.
كەيدە بيلەر ارتىق ايتىلعان ءسوز، وعاش قيمىل دەگەن سياقتى ىستەردە «ازۋسىز ات، جيەكسىز تون» دەگەن ايىپ كەسەتىن بولعان. بۇل ايىپتاردىڭ ەڭ جەڭىل ءتۇرى جانە دە جەڭىل ىستەرگە كەسىلەدى. ازۋسىز ايت دەپ ايىپتالعانىمەن، ونىڭ ورنىنا ءبىر قوي، جيەكسىز تون دەگەنگە ءبىر كيىمدىك ماتا بەرۋگە بولاتىن.
تۇيەلى ەلدەردە جەڭىل قىلمىستار ءۇشىن «ءبىر تۇيە، ءبىر شاپان» ايىپ كەسىلگەن. اۋىرلاۋ قىلمىس، تارتىپسىزدىك ءۇشىن «ءبىر تۇيە، ءبىر ات» بولىپ اۋىرلاي بەرەدى.
ايىپتىڭ اۋىرى قازاق اراسىندا «توعىز» دەگەن اتقا يە. «توعىز» قازاق زاڭىندا سالتتارعا بايلانىستى قولدانىلاتىن ايىپ. «تۇيە باستاتقان توعىز» قۇرامىنا ءۇش تۇيە، ءۇش ات، ءۇش سيىر، نەمەسە ءۇش تاي كىرەتىن. ايىپتىڭ بۇل ءتۇرى رۋ اراسىنداعى قاتىناستاردا، جەسىر داۋىندا كوپ قولدانىلادى.
«قال توعىز، قاسقا توعىز» اتالاتىن ايىپتار قول جۇمساپ، قان توگىلگەندە، جارادار بولعاندا قولدانىلعان. «قال توعىز» قاتتى تاياق جەپ، قورلىق كورگەندە ۇساق مالدان توعىز بەرىلەدى، ال «قاسقا توعىز» اۋىر جاراقات الىپ، كوپ قينالىس كورگەندە ايىپتىعا سالىنادى. بۇندايدا جاپا شەگۋشى ۇلكەن مالدان تاڭداپ الىپ، ال، كىنالى ادام ەمشىنىڭ اقىسىن دا تولەۋگە مىندەتتى بولعان.
باتىر امانكەلدى "ات-تون ايىپتى" قالاي تولەدى
بەيىمبەت مايلين مەن بىرىگىپ، قازاقتىڭ العاشقى كوركەم ءفيلمىنىڭ ستسەناريىن جازعان جازۋشى عابيت مۇسىرەپۇى، رەسەي پاتشاسىنىڭ ەگزىسىنە قارسى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستى باستاعان باتىر امانكەلدى يمانۇلىنىڭ ءومىربايانى جونىندە ءبىرشاما زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن. جازۋشىنىڭ جازباسىندا امانكەلدى باتىردىڭ قالايشا «ات-تون ايىپ» تولەگەنى تۋرالى قىزىقتى دەرەك بار:
«ءبىر كۇنى بەكتەپبەرگەن سوعىپ بەرگەن ءمۇيىز ساپتى سارى كەزدىكپەن مۇرتىن باسىپ وتىرىپ:
- قاتىن، ءا، قاتىن، – دەدى كۇدەكەڭ. «قاتىن» دەپ باستاسا، بىردەمەگە
ماقتاناتىنى بەلگىلى. ايەلى:
- ە، بايعۇس بىردەمە ايتپاقپىسىڭ؟ – بايىنىڭ بەتىنە قاراپ:
- قۇدانىڭ قۇدىرەتى، وسى بەكتەپبەرگەن بالاعا شاريپاجاندى بەرگىم
كەلىپ جۇرگەنى...
- قالىڭعا تاعى ءبىر سارى كەزدىك الماساڭ، ودان باسقا نە بەرەدى ساعان؟..
قۇدايدىڭ جوعىن ايتقانى نەسى ەكەن!.. انا جىندى ءىنىسى ءبىر كۇنى تارتىپ اكەتسىن دەيسىڭ عوي! – دەپ ايەلى شاپىلدادى. بىراق اكەنىڭ اتى اكە، – بولمادى – قىزىن بەكتەپبەرگەنگە بەرمەكشى بولىپ يەك سيپاستى...
جىلقى ەكەۋ، قوي ۇشەۋ، قالىڭعا تولەيتىن مال جوق. تولەمەيىن دەسە قۇدا ءبىر مومىن ادام. ويلاپ-ويلاپ كەلدى دە، امانكەلدى وڭاي اقىل تاپتى. ءتۇن ورتاسى كەزىندە اتىن جولداسىنا ۇستاتا سالىپ، توردە جاتقان شاريپانى كوتەرىپ الا-اق جونەلدى. اتقا ءبىر قونىپ الدى، ونىڭ ار جاعىن ءسوز قىلاتىنى جوق. شاريپانى الىپ كەتە باردى. ەرتەڭىنە اتى «ءمۇيىز تورىعا» ءبىر شاپاندى جاۋىپ، موينىنا ءبىر قۇدىزدى بايلاپ، «ات-تون» ايىبىن امانكەلدى ءوزى الىپ كەلىپ ەدى، كەشەدەن بەرى قاتىنىن ساباپ باقىرىپ جاتقان قۇدا سىلق ەتىپ ءتۇستى دە قالدى:
- و، جىندى يت، قۇلاعىڭدى جۇلايىن سەنىڭ... كىسەندى سالايىن اياعىڭا...
– دەپ امانكەلدىگە جاقىنداپ كەلدى دە، كۇلىپ جىبەردى.
اياعىندا جالعىز توقتىسىن سويىپ، امانكەلدىنى سىيلادى دا شاپانى
مەن قۇندىزىن ايىپقا الىپ، «مىناۋ قۇداعا مىنگىزگەنىم اتىم» دەپ، امانكەلدىنىڭ اتىن وزىنە جەتەكتەتىپ جىبەردى».
قازاق اراسىندا «ات-تون ايىپ» دەگەن ۇعىم ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان. ادەتتە بۇل ايىپ تۋرالى بىرەۋ كىنالى بولىپ قالعاندا ەسكە الادى. بۇنىسى كىنالى ادام كەشىرىم سۇراسىن دەگەنى.
بەردالى وسپان
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
