«Adyrna» ulttyq portalynyń tilshisi Qazaqstandaǵy saıası qýǵyn-súrgin speıfıkasy men erekshelikterin zertteý boıynsha jumys tobynyń múshesi, tarıh ǵylymdarnyń kandıdaty Beıbit Qoıshybaevpen eldegi saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý jóninde qurylǵan memlekettik komıssııanyń jumysy jaıly áńgimelesti.
- Beıbit myrza, saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi memlekettik komıssııa óz jumysyn 2020 jyldyń qarasha aıynda bastady. Toqaev ta óziniń tıisti Jarlyǵyn jarııalady. Osy eki jyl kóleminde qandaı ózgerister oryn aldy?
- 2020 jyly komıssııanyń qurylýy jóninde sheshim shyqqannan soń kóktemde 31 mamyr qarsańynda Toqaev arnaıy úndeý jarııalaǵan bolatyn. Úndeýde memlekettik komıssııa jaıly alǵashqy sózderin, mindetteri jaıly aıtqan bolatyn. Sol kezde jumysty atqarý úshin jasaqtalǵandar ıaǵnı tarıhshylar, qoǵam belsendileri, qoǵamdyq uıymdardyń músheleri de arnaıy pikir aıtyp at salysyp keledi. Munyń elimiz úshin sondaı mańyzdy másele ekenin, búgingi tańdaǵy mańyzdylyǵy jaıly, qaraly tarıhymyzdyń aqtarylmaǵan tustary tola ekeni jaıly sóz qozǵap kelemiz.
Alǵashynda memlekettik komıssııa 55 adamnan qurylyp, 11 topqa jikteldi. Olarǵa jeke-jeke tapsyrma berilip sol boıynsha, arnaıy baǵyttar anyqtalyp jumys jasalyna bastady. Ortalyq komıssııadan basqa regıonaldyq ıaǵnı óńirlik komıssııalar da qurylǵan bolatyn. Ondaǵy negizgi maqsat atalǵan máseleni óńir óńirde túbine deıin zertteý edi. Zertteý degende ádette oıda ne týady?
Bizdiń biletinimiz táýelsizdik ornaǵannan keıin 1993 jyly zulmattan orynsyz, jazyqsyz jazalanǵandardy aqtaý jóninde Nazarbaevtyń pármenimen zań engizildi. Sol zań boıynsha sol jyldary da ájeptáýir jumys isteldi, talaı adam aqtaldy.
Sol qaýlyda mynadaı máseleler boldy. Sovet úkimetine qarsy kóterilgenderden basqasyn ǵana aqtaýǵa bolady degen áńgime aıtyldy. Olardyń ishine tipti keńestik reformalarǵa qarsy shyqqandardy da qosyp jiberdi. Ol árıne biz biletin 30-jyldardaǵy kóteriliske qatysýshylar. Onyń barlyǵyn «bandalar qozǵalysy» dep atap, qarýdyń kúshimen basyp, qyryp joıdy, aldap abaqtyǵa aǵytqanmen artynsha bárin de repressııalaǵan bolatyn. Respýblıkanyń barlyq aımaqtarynda bolǵan kóterilister bolǵandyqtan, sáıkesinshe oǵan kóptegen adamdar qatysty. Olardy aqtaý qıynǵa soqty. Degenmen, tarıhshylardyń pikirinshe sovettik dáýirdegi qarsy qozǵalystar is júzinde ult-azattyq qozǵalystardyń jalǵasy edi. Sebebi, sovettik solaqaı reformalar ókinishke qaraı myna halyqtyń jaǵdaıyn, qara halyqtyń qamyn oılamaıtyndyǵynyń dáleli boldy. Halyqtyń narazy bolýynyń da sebebi osynda. Shyndap kelgende, Keńes úkimeti qazaq halqyna syrttan ákelgen, kúshtep taǵylǵan dúnıedeı boldy. Halyq moıyndap, qabyldaǵanymen is júzinde solaı edi. Al jurttyń ózi tańdaǵan ulttyq memleket Alash orda edi. Alashordalyqtar týraly áli de kóp nárse aıtylady. Biraq, olar negizinen halyqtyń qalaýymen, halyqtyń únimen shyqqan, ulttyń tutastyǵyn oılaǵan, ulttyq memleket qurýǵa tyrysqan ulttyq qurylym edi. Sol dúnıeni bolshevızm joıdy. Onyń ornyna qazaq ólkesin basqarý jónindegi komıtet quryp, oǵan ult zııalylary kelissóz júrgizýge shaqyrǵan edi. Osy qurylymdardyń ózgerýi halyqtyń qalaýy boldy dep aıtý qıyn, sebebi sol ýaqyttarda Alash Orda úkimetin óz jumystaryn toqtatqandaı boldy. Artynsha Alashtyqtarǵa amnıstııa jarııalanyp, alashtyqtardyń keıbiri tipti sovet odaǵyna qyzmet jasaı bastady. Alaıda respýblıkalyq turǵyda Alash Orda óziniń óimir súrýin jalǵastyra berdi.
Eń ókinerligi, barshamyzǵa tarıhtan málim bolǵandaı bolshevıkter qazaqtyń ulttyq múddesi týraly oılamady. Bul týraly qarsy shyǵyp, osy taqyryppen áýestengenderdi ultshyldar dep aıyptady. Dese de olar «Tórtinshi keńes» dep atalatyn jıyn ótkizgen bolatyn. Onda oǵan respýblıka jumystarymen aınalysatyn azamattar qatysty. Ol jaqta on ekinshi sezde talqylanǵan máselelerdi qalaı oryndalý kerektigi jaıly eki jaq aqyldasyp kelissóz júrgizgen bolatyn. Talqylaý boıynsha birshama qarýlanǵan azamattarǵa shekteý qoıyp, arnaıy sheshimder shyqqan bolatyn. Stalın sol keńeste Túrkistannan shyqqan komýnısterdi synady. Turar Rysqulovty Sovet Úkimetine qarsy Zakı Valıdovpen astyrtyn hat almasyp quıtyrqy oı almasty dep synalǵan bolatyn.
- Qurylǵan Memlekettik komıssııanyń negizgi maqsaty qandaı? Qaı baǵytqa basymdyq beredi?
- Memlekettik komıssııanyń basty maqsaty jańa tilge tıek etkendeı HH ǵasyrdyń 20-50-shi jyldarynda qýǵyn-súrginge ushyraǵan azamattardyń barlyǵyn bir ýaqytta aqtap jiberý emes. Bul árıne alqabıler men prokýratýranyń úlesimen bolatyn is. Memlekettik komıssııanyń maqsaty qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaýǵa kerek ǵylymı taldamalyq, zańdyq, qandaı da bir uıymdastyrýshylyq deńgeıde negiz daıyndaýǵa baǵyttalǵan. Osyny halyq túsinse deımin.
Jasaqtalǵan top, tıisti organdar, jańa aıtqan mekeme adamdary Memlekettik komıssııanyń qorytyndylary men ázirlemeleri negizinde óz jumysyn jalǵastyrady, buryn tıisti zańdardyń qoldanylý aıasyna jatpaıtyn qazaqstandyq azamattardyń jańa sanattaryn negizdeıdi.
Tarıhı oqıǵalardyń saldarynan bosqyndyqqa ushyraǵan adamdardy, jer aýdaryp ketken otandastyrymyzdyń isin qaıta taldap otyryp qaraıdy. Óıtkeni bosqyndyq degen qazaqty qyrǵynǵa ushyratqan bir másele. Shamasy jetkennniń bári jan-jaqqa ketken edi. Sibirge, Týndraǵa, tájikter, ózbekter ońtústikke, jaǵdaılary yqpaldy bolǵandar Qytaıǵa da ketti. Solardyń isin durystap qaraý, qylmysqa ushyrap, aıyptalǵandardyń isi jiti qarastyryldy. Osynyń bári qyrýar jumys. Atalǵandardan bólek te Sovet úkimetinde qylmys jetedi.
- Memlekettik komıssııanyń otyrystary jarty jylda keminde bir ret ótkiziledi. Osy jıynda ótkizilgen esep, aıtylǵan, josparlanǵan dúnıelerge kóńilińiz tola ma? Qandaı baǵa berer edińiz?
- Keńes tusynda jańa aıtqandardan bastap ultqa jany ashyǵandardyń bárin qatty qýdalady ǵoı. Naqaqtan-naqaq aıyptalyp, jazyqsyz jazaǵa tartylǵan qýǵyn-súrgin qurbandaryn qurylǵan arnaıy komıssııa músheleri, arnaıy top aqtaý týrasynda kóp jumystar atqardy. Oǵan kóz juma qaramadyq. Bul tek maqtaýǵa turarlyq sharýa.
Kúni keshe Jeltoqsan oqıǵasy talqylaýǵa túsip jatyr. Onyń ózi qaraýǵa kózdelgen. Ras árıne, 93-jyldary Prezıdenttik alǵashqy jarlyǵynda bul taqyryp tereń eskerilmeıdi. 20-30 jyldar dep basa aıtylady, sonda da buǵan qaramastan Sovet kezeńin tutas qamtý, zertteý jumysyn osy komıssııa óz mindetine alyp otyr. Budan soń mundaı qurylym quryla ma, qurylmaı ma belgisiz. Sondyqtan da Memlekettik komıssııanyń bul umtylysyna oń baǵamdy beremin.
Osydan biraz ýaqyt buryn Memlekettik hatshy Erlan Qarınniń sózinde Memlekettik komıssııanyń jumysyn bıyl aıaqtaıtyny týraly aıtqan. Men alaıda bul komıssııanyń jumysyn aıaqtaýǵa áli de ertek der edim. Sebebi jumys endi júıelenip, túzelip kele jatyr. Negizgi kózdelgen qurbandardyń kópishiligi endi anyqtalyp kele jatyr. Kóptegen qujattar qupııa edi. Sol qupııa qujattardyń birqatary áli de bar. Onyń báriniń aq-qarasyna jetýge ýaqyt kerek boldy. Sol sebepti de áli zerttelý kerek.
- Bolashaqta jumys júıeli júzege asý úshin qandaı usynystar aıtar edińiz?
- Osy ýaqytqa deıin jumysqa tolyqtaı kóz júgirtip, baǵa berý úshin, jınaqtalyp, qaraýǵa usynylatyn shyǵar dep oılaımyn. Óıtkeni, jobalyq keńestiń sheshimderimen derekter, kitaptar jasalyp shyǵyp jatyr. Men de ózimniń úlesimdi, usynysymdy qosý ústindemin. Eki jyl ishinde hronologııalyq turǵyda ylǵı maqala berip turdym. Sebebi. Atqarylǵan jumystar jaıdy, tyń dúnıeler jaıly halyq bilýi kerek. Halyq bul dúnıeniń qalaı jasalyp jatqanyn kórip, oqı otyra baǵa berip otyrý kerek. Shyqqan, zerttelip jatqan taqyryptar jaıly pýblııstıkalyq, zertteý maqalalaryn jarııalap turdym. Negizgi maqsat árıne jumystyń júıelenýine, qorytyndylanýyna úles qosý. Bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵara tarıhshy ǵalymdardyń kóbi óz kómekterin kórseter bolsa, jumys tezirek, júıeli túrde asatynyna kámil senimdimin.
- Jaýaptaryńyzǵa raqmet!
Suhbattasqan: Dına LITPIN,
«Adyrna» ulttyq portaly
