«Adyrna» ūlttyq portalynyŋ tılşısı Qazaqstandaǧy saiasi quǧyn-sürgın spesifikasy men erekşelıkterın zertteu boiynşa jūmys tobynyŋ müşesı, tarih ǧylymdarnyŋ kandidaty Beibıt Qoişybaevpen eldegı saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau jönınde qūrylǧan memlekettık komissiianyŋ jūmysy jaily äŋgımelestı.
- Beibıt myrza, saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiia öz jūmysyn 2020 jyldyŋ qaraşa aiynda bastady. Toqaev ta özınıŋ tiıstı Jarlyǧyn jariialady. Osy ekı jyl kölemınde qandai özgerıster oryn aldy?
- 2020 jyly komissiianyŋ qūryluy jönınde şeşım şyqqannan soŋ köktemde 31 mamyr qarsaŋynda Toqaev arnaiy ündeu jariialaǧan bolatyn. Ündeude memlekettık komissiia jaily alǧaşqy sözderın, mındetterı jaily aitqan bolatyn. Sol kezde jūmysty atqaru üşın jasaqtalǧandar iaǧni tarihşylar, qoǧam belsendılerı, qoǧamdyq ūiymdardyŋ müşelerı de arnaiy pıkır aityp at salysyp keledı. Mūnyŋ elımız üşın sondai maŋyzdy mäsele ekenın, bügıngı taŋdaǧy maŋyzdylyǧy jaily, qaraly tarihymyzdyŋ aqtarylmaǧan tūstary tola ekenı jaily söz qozǧap kelemız.
Alǧaşynda memlekettık komissiia 55 adamnan qūrylyp, 11 topqa jıkteldı. Olarǧa jeke-jeke tapsyrma berılıp sol boiynşa, arnaiy baǧyttar anyqtalyp jūmys jasalyna bastady. Ortalyq komissiiadan basqa regionaldyq iaǧni öŋırlık komissiialar da qūrylǧan bolatyn. Ondaǧy negızgı maqsat atalǧan mäselenı öŋır öŋırde tübıne deiın zertteu edı. Zertteu degende ädette oida ne tuady?
Bızdıŋ bıletınımız täuelsızdık ornaǧannan keiın 1993 jyly zūlmattan orynsyz, jazyqsyz jazalanǧandardy aqtau jönınde Nazarbaevtyŋ pärmenımen zaŋ engızıldı. Sol zaŋ boiynşa sol jyldary da äjeptäuır jūmys ısteldı, talai adam aqtaldy.
Sol qaulyda mynadai mäseleler boldy. Sovet ükımetıne qarsy köterılgenderden basqasyn ǧana aqtauǧa bolady degen äŋgıme aityldy. Olardyŋ ışıne tıptı keŋestık reformalarǧa qarsy şyqqandardy da qosyp jıberdı. Ol ärine bız bıletın 30-jyldardaǧy köterılıske qatysuşylar. Onyŋ barlyǧyn «bandalar qozǧalysy» dep atap, qarudyŋ küşımen basyp, qyryp joidy, aldap abaqtyǧa aǧytqanmen artynşa bärın de repressiialaǧan bolatyn. Respublikanyŋ barlyq aimaqtarynda bolǧan köterılıster bolǧandyqtan, säikesınşe oǧan köptegen adamdar qatysty. Olardy aqtau qiynǧa soqty. Degenmen, tarihşylardyŋ pıkırınşe sovettık däuırdegı qarsy qozǧalystar ıs jüzınde ūlt-azattyq qozǧalystardyŋ jalǧasy edı. Sebebı, sovettık solaqai reformalar ökınışke qarai myna halyqtyŋ jaǧdaiyn, qara halyqtyŋ qamyn oilamaityndyǧynyŋ dälelı boldy. Halyqtyŋ narazy boluynyŋ da sebebı osynda. Şyndap kelgende, Keŋes ükımetı qazaq halqyna syrttan äkelgen, küştep taǧylǧan düniedei boldy. Halyq moiyndap, qabyldaǧanymen ıs jüzınde solai edı. Al jūrttyŋ özı taŋdaǧan ūlttyq memleket Alaş orda edı. Alaşordalyqtar turaly älı de köp närse aitylady. Bıraq, olar negızınen halyqtyŋ qalauymen, halyqtyŋ ünımen şyqqan, ūlttyŋ tūtastyǧyn oilaǧan, ūlttyq memleket qūruǧa tyrysqan ūlttyq qūrylym edı. Sol dünienı bolşevizm joidy. Onyŋ ornyna qazaq ölkesın basqaru jönındegı komitet qūryp, oǧan ūlt ziialylary kelıssöz jürgızuge şaqyrǧan edı. Osy qūrylymdardyŋ özgeruı halyqtyŋ qalauy boldy dep aitu qiyn, sebebı sol uaqyttarda Alaş Orda ükımetın öz jūmystaryn toqtatqandai boldy. Artynşa Alaştyqtarǧa amnistiia jariialanyp, alaştyqtardyŋ keibırı tıptı sovet odaǧyna qyzmet jasai bastady. Alaida respublikalyq tūrǧyda Alaş Orda özınıŋ öımır süruın jalǧastyra berdı.
Eŋ ökınerlıgı, barşamyzǧa tarihtan mälım bolǧandai bolşevikter qazaqtyŋ ūlttyq müddesı turaly oilamady. Būl turaly qarsy şyǧyp, osy taqyryppen äuestengenderdı ūltşyldar dep aiyptady. Dese de olar «Törtınşı keŋes» dep atalatyn jiyn ötkızgen bolatyn. Onda oǧan respublika jūmystarymen ainalysatyn azamattar qatysty. Ol jaqta on ekınşı sezde talqylanǧan mäselelerdı qalai oryndalu kerektıgı jaily ekı jaq aqyldasyp kelıssöz jürgızgen bolatyn. Talqylau boiynşa bırşama qarulanǧan azamattarǧa şekteu qoiyp, arnaiy şeşımder şyqqan bolatyn. Stalin sol keŋeste Türkıstannan şyqqan komunisterdı synady. Tūrar Rysqūlovty Sovet Ükımetıne qarsy Zaki Validovpen astyrtyn hat almasyp qūityrqy oi almasty dep synalǧan bolatyn.
- Qūrylǧan Memlekettık komissiianyŋ negızgı maqsaty qandai? Qai baǧytqa basymdyq beredı?
- Memlekettık komissiianyŋ basty maqsaty jaŋa tılge tiek etkendei HH ǧasyrdyŋ 20-50-şı jyldarynda quǧyn-sürgınge ūşyraǧan azamattardyŋ barlyǧyn bır uaqytta aqtap jıberu emes. Būl ärine alqabiler men prokuraturanyŋ ülesımen bolatyn ıs. Memlekettık komissiianyŋ maqsaty quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtauǧa kerek ǧylymi taldamalyq, zaŋdyq, qandai da bır ūiymdastyruşylyq deŋgeide negız daiyndauǧa baǧyttalǧan. Osyny halyq tüsınse deimın.
Jasaqtalǧan top, tiıstı organdar, jaŋa aitqan mekeme adamdary Memlekettık komissiianyŋ qorytyndylary men äzırlemelerı negızınde öz jūmysyn jalǧastyrady, būryn tiıstı zaŋdardyŋ qoldanylu aiasyna jatpaityn qazaqstandyq azamattardyŋ jaŋa sanattaryn negızdeidı.
Tarihi oqiǧalardyŋ saldarynan bosqyndyqqa ūşyraǧan adamdardy, jer audaryp ketken otandastyrymyzdyŋ ısın qaita taldap otyryp qaraidy. Öitkenı bosqyndyq degen qazaqty qyrǧynǧa ūşyratqan bır mäsele. Şamasy jetkennnıŋ bärı jan-jaqqa ketken edı. Sıbırge, Tundraǧa, täjıkter, özbekter oŋtüstıkke, jaǧdailary yqpaldy bolǧandar Qytaiǧa da kettı. Solardyŋ ısın dūrystap qarau, qylmysqa ūşyrap, aiyptalǧandardyŋ ısı jıtı qarastyryldy. Osynyŋ bärı qyruar jūmys. Atalǧandardan bölek te Sovet ükımetınde qylmys jetedı.
- Memlekettık komissiianyŋ otyrystary jarty jylda kemınde bır ret ötkızıledı. Osy jiynda ötkızılgen esep, aitylǧan, josparlanǧan dünielerge köŋılıŋız tola ma? Qandai baǧa berer edıŋız?
- Keŋes tūsynda jaŋa aitqandardan bastap ūltqa jany aşyǧandardyŋ bärın qatty qudalady ǧoi. Naqaqtan-naqaq aiyptalyp, jazyqsyz jazaǧa tartylǧan quǧyn-sürgın qūrbandaryn qūrylǧan arnaiy komissiia müşelerı, arnaiy top aqtau turasynda köp jūmystar atqardy. Oǧan köz jūma qaramadyq. Būl tek maqtauǧa tūrarlyq şarua.
Künı keşe Jeltoqsan oqiǧasy talqylauǧa tüsıp jatyr. Onyŋ özı qarauǧa közdelgen. Ras ärine, 93-jyldary Prezidenttık alǧaşqy jarlyǧynda būl taqyryp tereŋ eskerılmeidı. 20-30 jyldar dep basa aitylady, sonda da būǧan qaramastan Sovet kezeŋın tūtas qamtu, zertteu jūmysyn osy komissiia öz mındetıne alyp otyr. Būdan soŋ mūndai qūrylym qūryla ma, qūrylmai ma belgısız. Sondyqtan da Memlekettık komissiianyŋ būl ūmtylysyna oŋ baǧamdy beremın.
Osydan bıraz uaqyt būryn Memlekettık hatşy Erlan Qarinnıŋ sözınde Memlekettık komissiianyŋ jūmysyn biyl aiaqtaityny turaly aitqan. Men alaida būl komissiianyŋ jūmysyn aiaqtauǧa älı de ertek der edım. Sebebı jūmys endı jüielenıp, tüzelıp kele jatyr. Negızgı közdelgen qūrbandardyŋ köpışılıgı endı anyqtalyp kele jatyr. Köptegen qūjattar qūpiia edı. Sol qūpiia qūjattardyŋ bırqatary älı de bar. Onyŋ bärınıŋ aq-qarasyna jetuge uaqyt kerek boldy. Sol sebeptı de älı zerttelu kerek.
- Bolaşaqta jūmys jüielı jüzege asu üşın qandai ūsynystar aitar edıŋız?
- Osy uaqytqa deiın jūmysqa tolyqtai köz jügırtıp, baǧa beru üşın, jinaqtalyp, qarauǧa ūsynylatyn şyǧar dep oilaimyn. Öitkenı, jobalyq keŋestıŋ şeşımderımen derekter, kıtaptar jasalyp şyǧyp jatyr. Men de özımnıŋ ülesımdı, ūsynysymdy qosu üstındemın. Ekı jyl ışınde hronologiialyq tūrǧyda ylǧi maqala berıp tūrdym. Sebebı. Atqarylǧan jūmystar jaidy, tyŋ dünieler jaily halyq bıluı kerek. Halyq būl dünienıŋ qalai jasalyp jatqanyn körıp, oqi otyra baǧa berıp otyru kerek. Şyqqan, zerttelıp jatqan taqyryptar jaily publisistikalyq, zertteu maqalalaryn jariialap tūrdym. Negızgı maqsat ärine jūmystyŋ jüielenuıne, qorytyndylanuyna üles qosu. Bır jaǧadan bas, bır jeŋnen qol şyǧara tarihşy ǧalymdardyŋ köbı öz kömekterın körseter bolsa, jūmys tezırek, jüielı türde asatynyna kämıl senımdımın.
- Jauaptaryŋyzǧa raqmet!
Sūhbattasqan: Dina LİTPİN,
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
