Qaraqalpaq bai tarihy men ruhani mūrasy bar etnos. Olar özınıŋ etnikalyq säikestıgın ärı ruhani mūrasyn saqtap qalǧan halyq. Būl turaly belgılı tarihşy Jambyl Artyqbaev “Adyrna” ūlttyq portalynyŋ tılşısıne aityp berdı.
Aita keteiık, 1 şılde künı Qaraqalpaqstan respublikasynyŋ astanasy Nükıste jüzdegen adam resmi Taşkenttıŋ Qaraqalpaqstandy "egemen" statusynan aiyru josparyna qarsy jäne täuelsız jurnalist Däuletmūrat Täjımūratov bosatudy talap etıp narazylyqqa şyqqan bolatyn.
Özbekstan bilıgı el Konstitusiiasyna köptegen özgertu engızıp, sonyŋ ışınde Qaraqalpaqstandy egemen därejesınen aiyrudy jäne Özbekstan qūramynan şyǧuǧa tyiym saludy qarastyrmaq boldy.
Köterılıske sebep bolǧan Konstitusiia baptary:
Foto: Facebook
Būl Qarqalpaqstan jūrtynyŋ aşuyn tuǧyzyp, ülken dauǧa äkelıp soqty. Saiasi tūlǧalar men tarihşylar Qazaqstanda bolǧan “Qaŋtar oqiǧasyna” da ūqsatyp ülgerdı. Alaida elımızde qaraqalpaq ūltyna qoldau bıldıruşıler köp.
“Qaraqalpaq köne etnostardyŋ bırı, äuel bastan azşylyq boldy, bırde oǧyz, bırde beşenek, bırde qypşaq qūramynda, bıraq özınıŋ etnikalyq säikestıgın, ruhani mūrasyn saqtaǧan halyq. Būl etnostyŋ köp bölıgı Şyǧys Europa jerınde, qazırgı Ukrainada özge etnostarmen aralasyp kettı. Qaraqalpaq auyz ädebietın şyǧaruǧa Fransiia kömektesıp jatyr, äzırge 150 tomy şyqty, ülken formatta. Bızdıŋ ädebiet instituty şyǧarǧan 100 tomdyq onyŋ janynda jolda qalady. Irgelı ruhani mūrasy bar eldı özbek jūta almaidy. Panözbektık ideia jaqsylyqqa aparmaidy. Bügın Qaraqalpaq köterılse, erteŋ Ferǧana, odan keiın Horezm köterıledı. Özınıŋ bilıgın sozu üşın konstitusiiany oiynşyq qyluǧa bolmaidy. Būl eksperimentter bızge de, Reseige de abyroi äpergen joq. Özbekstan pır körıp otyrǧan Aqsaq Temırdıŋ özı de "memlekettıŋ ekı tıregı bar- bırı -zaŋ, bırı -dın" degen. Mirziev te, onyŋ janyndaǧy keŋesşılerı de ülken qatelık jasady”,- dedı tarihşy Jambyl Artyqbaev.
Özbekstan aumaǧynyŋ 40 paiyzyn alyp jatqan Qaraqalpaqstan respublikasynda ekı millionǧa juyq adam tūrady. Olardyŋ arasynda qaraqalpaqtar, özbekter jäne qazaqtar bar. Sondyqtar tarihşynyŋ aituynşa, qazaq pen qaraqalpaqtyŋ tarihi bailanysy bar.
“XVIII ǧ. basynda qaraqalpaq eli Qazaq Ordasynyŋ senimdi odaqtasy esebinde belgili. Sibir jeri, Edil boiy, Joŋǧariiaǧa qarsy soǧystarda olar Qazaq qūramynda boldy. Al XVIII ǧ. 30-40 j. derekterinen qaraqalpaqtardyŋ üş ieligi bar ekenin bilemiz: Joǧary, Orta, Tömen. Bäri de Syrdariianyŋ aǧysy retimen ornalasqan elder. Ūly jüzben birge joǧary qaraqalpaqtar Joŋǧariiaǧa amanat berdi. Al orta qaraqalpaqtar Aq taban qozǧalysyna qatysqan siiaqty. Endi tömengileri bolsa Äbilqaiyrmen birge Tevkelev kelgen kezde Resei bodandyǧyn qabyldady. Qaraqalpaq saiasi bytyraŋqy, jartylai otyryqşy el. Qazaq tüsinigi boiynşa 1740 j. qaraqalpaq öziniŋ täuelsizdigin, eldigin joǧaltyp bara jatqan ūlys. Kişi jūzge bir jaǧy Resei, bir jaǧy Joŋǧariia qysymy kūşeiip ketken uaqytta aqsaqaldar "qaraqalpaqqa tüsken kün bizge de tüsetin boldy dep" uaiymdady”,- deidı tarih ǧylymdarynyŋ doktory.
Aituynşa, keiın qazaq, qalmaq, özbek, qyrǧyzdyŋ olja izdegen toptary qaraqalpaq elin talan-tarajǧa salǧan. Qazaqtardyŋ işinde qaraqalpaq jerine jii joryq jasauşylar qatarynda Äbilqaiyrdyŋ özi jäne ūly Baraq sūltan bolypty.
“Baraq sūltan 1749 jyly orta jüzden 4,5 myŋ äsker jinap, oǧan Töle bi Ūly jüzdiŋ 500 äskerimen qosylyp, Joǧarǧy qaraqalpaqtardy şauyp, olja alyp, 10 ot basyn amanat dep köşirip äkelgeni anyq. Baraqqa arqalanyp naiman-qarakesek arasyna kelip jan şaqyryp alǧan Qarasaqaldyŋ qaraqalpaq jerine iri joryq ūiymdastyryp, sansyz köp oljany aidap äkelgeni de mälim. XVIII ǧ. 30-40-şy jyldary Joǧary qaraqalpaq işinde Qoja han, Orazqūl batyr, Älimbai batyr, Qylauymbet bi, Orta qaraqalpaqta Şaibaq han, tömende Mūrat şaiqy, Orazaq batyr, Ǧūbaidolla sūltan degen el basy adamdar belgili. Olardyŋ arasynda kezdeisoq bilikke ie bolǧan, syrttan kelip qosylǧan, el taǧdyryna jany aşymaityn basşylar da barşylyq. Qazaq pen qaraqalpaq arasynda iri soǧystar bola qoiǧan joq, tek bärıne belgılı keibir iri oqiǧalar ǧana”,- dedı ol.
Sondai-aq, tek tarihi tūrǧyda ǧana emes, qaraqalpaqtar men qazaqtardyŋ tılınıŋ ūqsastyqtary da bar.
“Men Qaraqalpaqstanda, Horezm Türıkmenstanmen şekaralas jerde tuyp öskenmın. Taşkent, Andijan, Ferǧana ıssaparda bolǧan jerlerım. Surhandariia özbekterınıŋ tılınde täjık tılınen qospasy şamaly, köbırek qaraqalpaq, horezm tılderıne ūqsastau keledı. Surhandariia baqşylarynyŋ jyr aitu maqamy, tıptı kei bır qazaqşaǧa da ūqsaŋqyraidy”,- dedı Jambyl Artyqbaev.
“Adyrna” ūlttyq portaly
