Qazaq halqynyń mádenı murasy ushan-teńiz. Burynǵy kezde ár aýyldyń óziniń ánshisi, kúıshisi, aqyny jáne ertegishisi, jáne basqa da óner ıeleri bolǵan. Saz óneriniń túrliligi batyrlyq jyrlardy jyrlaýǵa, án shyrqap bı bıleýge taǵy túrli kóptegen múmkinshilikter ashady. Qazaq qashanda úıine qonaq tússe, úlken abyroı dep biledi. Qonaq jaqyn alys-týystary, quda-jegjattary, dostary ǵana emes, kez kelgen beıtanys adamdar bolýy da múmkin. Qazaq olardy «qudaıy qonaq» dep qarsy alady. Ádette úı ıeleri qonaqtardan tek qana jańalyq bilip qana qoımaı, jańa án men kúılerdi tyńdap, kóńil kóteretin bolǵan.
Osyndaı qonaq kútý kezderinde aman-saýlyq surasyp, tamaq iship bolǵan soń, asyqpaı áńgime-dúken quryp otyrǵan kezde dombyra tartylyp, án shyrqalatyn. Eger eki nemese birneshe sheber kúıshiniń basy qosyla qalǵan jaǵdaı bolsa, kúı tartys bolyp kópshilik qyzyqqa bólenetin. Biraq bundaı kúı tartys saıysyna túsýge barlyq dombyrashylardyń júregi daýalaı bermegen. Tek qana ózin naǵyz sheber sezinetinder ǵana kúı tartysýdan bas tartpaıtyn.
Kúı tartys túrli túrde ótetin bolǵan. Ádette eki dombyrashy bir birine qarama qarsy otyryp kezekpen kúı oryndaıdy. Kúı tartyp otyrǵan kúıshi kúıin qaı jerden toqtatam dese ózi biledi. Al qarsylasy ony ańdyp otyryp, kúı toqtaǵan jerden ilip alyp jalǵastyryp áketýi shart. Ol óz kezeginde oıynyn toqtatqanda birinshi dombyrashy múdirmeı kúıdi jalǵastyrady. Kim oıynynan jańylyp súrinse sol jeńildi sanalady. Osylaısha kúı tartys bir kúıden birge kúıge aýysyp jalǵasa beredi. Kimniń jeńilgeni kópshilik ortasynda kórinedi.
Kúı tartystyń taǵy bir túri bir kúıshiniń oryndaǵan kúıin bir estigennen aına-qatesiz qaıta oınap berý. Tek dóp basyp qaıtalaý az, kúıshiniń maqamy, oınaý ádisi de dálme dál qaıtalanýy tıis. Bundaı kúı tartystar ádette úlken toılar men as kezinde ótkiziletin bolǵan.
Kúı tartysqa baılanysty mynadaı bir ańyz saqtalynyp búginge jetti. Baıaǵy zamanda jasy kelgen bir qarııa men qyzy jalǵyz túıesiniń sútin talǵajaý etip kún kórip júr eken. Bir kúni túıeniń botasy ólip, jelini sýalyp qalypty. Ashtan ólmeýdiń amalyn qarastyrǵan aqsaqal amaly taýsylyp, eger túıemdi kim ıdirse soǵan qyzymdy beremin, dep jar salady. Ákesiniń bul sheshimine qyzy da amal joq kónedi.
Bul habardy estigen eki dombyrashy keledi. Biri jas jigit te, ekinshisi jasy kelgen mosqal tartqan er adam eken. Jas jigit birinshi bolyp kúı oınaıdy. Qyz shelegin alyp túıeniń janyna barady. Biraq túıeniń jelininen bir tamshy da sút shyqpaıdy. Óz kezeginde jas egde tartqan dombyrashy óz kúıin tartady. Sonda túıeniń ıip jelinin sútke tolǵanyn baıqaǵan qyz, jasy úlken adamǵa áıel bolǵysy kelmeı, ingenniń jelinin qoldarymen myqtap qysyp sútti shyǵarmaıdy.
Qyzdyń bul áreketin durys túsingen kúıshi «Qaraqtarym, meniń jasym kep qaldy. Ómir senderdiki jastar, ekeýiń qosylyp baqytty bolyńdar», dep qyz ben jigitke batasyn bergen eken.
Keıbirde myqty kúıshiler, basqa bir dombyrashynyń dańqy týraly estise, jol qanshama alys bolsa da izdep baryp kúı tartysatyn bolǵan.
Qazaqtyń ataqty kompozıtory ári mýzyka tanýshysy Ahmet Jubanuly, óziniń «Ǵasyrlar pernes» atty kitabynda kúıshi Táttimbet Qazanǵapulynyń ómirinen mynadaı bir qyzyq oqıǵany keltirgen: «Táttimbet Esildiń boıynda kele jatyp, bir úıge túsedi. Onyń estýinshe sol úıdiń boıjetken qyzy dombyra tartatyn bolsa kerek. Óner ıeleriniń ár kezde ózindeı adamdy izdeıtin ádeti ǵoı, Táttimbet te osy maqsatpen sol qyzdyń tartysyn óz kózimen bir kórgisi keledi. Sálem berip, úıge kirgensin ádetshe aman-saýlyq suralyp, jolaýshynyń aty-jóni anyqtalmaı turyp, qonaq keregeniń basynda ilýli turǵan úkili dombyrany kórip, úı ıelerinen alyp berýin suraıdy. Baı men báıbishe birine-bir qarap az kidirip, qonaqtyń qurmetine alyp beredi. Táttimbet dombyranyń qulaq kúıin ózinshe ózgertip, birneshe kúı tartady. Sol kezde daladan kirip kelgen boıjetken, Táttimbettiń qolynan eshbir ulyqsatsyz dombyrasyn alyp, «meni kim dep edińiz, sizden sasatyn» degendeı, kúı tartady. Dombyra Táttimbettiń qolyna qaıtatadan tıedi. Endi qonaq kúı tartýǵa aınalǵanda baı-báıbishe «áńgimeniń» uzaqqa sozylýǵa aınalǵanyn kórip, dalaǵa shyǵyp ketedi.
Qonaq kúıshi men dombyrashy qyz endi kezek-kezek kóptegen kúı tartady. Basta qyzdy balǵyn kórgen Táttimbet, onyń kúıge kúımen jaýap berýine qaraı, ishteı seskenýge aınalady. Qalaıda qyz aldynda erkektik abyroıyn saqtap qalýdyń ne bir joldaryn oılaıdy. Áıtpegen kúıde myna qyz Táttimbetti jeńip ketetini sózsiz. Táttimbet turpaıylaý bolsa da, ózinshe jeńýdiń qysqa jolyn tapqandaı bolady. Qyz qyrqynshy kúıdi shalǵannan keıin Táttimbet etigin sheship, bir kúıdi oń aıaǵynyń úlken bashpaıymen tartady. Qyz Táttimbettiń isteı alǵanyn isteı almaıdy. Aıaǵyn kórsetýden uıalǵan qyz ádepten asa almaı «jeńiledi».
Sondaǵy Táttimbettiń sondaı oınaǵan kúıi «Bylqyldaq» dep atalady eken.
Búginderi kúı tartys ónerin úlken konertter men toılarda tamashalaýǵa bolady.
Berdaly OSPAN.
"ADYRNA" ulttyq portaly
