قازاق حالقىنىڭ مادەني مۇراسى ۇشان-تەڭىز. بۇرىنعى كەزدە ءار اۋىلدىڭ ءوزىنىڭ ءانشىسى، كۇيشىسى، اقىنى جانە ەرتەگىشىسى، جانە باسقا دا ونەر يەلەرى بولعان. ساز ونەرىنىڭ تۇرلىلىگى باتىرلىق جىرلاردى جىرلاۋعا، ءان شىرقاپ بي بيلەۋگە تاعى ءتۇرلى كوپتەگەن مۇمكىنشىلىكتەر اشادى. قازاق قاشاندا ۇيىنە قوناق تۇسسە، ۇلكەن ابىروي دەپ بىلەدى. قوناق جاقىن الىس-تۋىستارى، قۇدا-جەگجاتتارى، دوستارى عانا ەمەس، كەز كەلگەن بەيتانىس ادامدار بولۋى دا مۇمكىن. قازاق ولاردى «قۇدايى قوناق» دەپ قارسى الادى. ادەتتە ءۇي يەلەرى قوناقتاردان تەك قانا جاڭالىق ءبىلىپ قانا قويماي، جاڭا ءان مەن كۇيلەردى تىڭداپ، كوڭىل كوتەرەتىن بولعان.
وسىنداي قوناق كۇتۋ كەزدەرىندە امان-ساۋلىق سۇراسىپ، تاماق ءىشىپ بولعان سوڭ، اسىقپاي اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ وتىرعان كەزدە دومبىرا تارتىلىپ، ءان شىرقالاتىن. ەگەر ەكى نەمەسە بىرنەشە شەبەر كۇيشىنىڭ باسى قوسىلا قالعان جاعداي بولسا، كۇي تارتىس بولىپ كوپشىلىك قىزىققا بولەنەتىن. بىراق بۇنداي كۇي تارتىس سايىسىنا تۇسۋگە بارلىق دومبىراشىلاردىڭ جۇرەگى داۋالاي بەرمەگەن. تەك قانا ءوزىن ناعىز شەبەر سەزىنەتىندەر عانا كۇي تارتىسۋدان باس تارتپايتىن.
كۇي تارتىس ءتۇرلى تۇردە وتەتىن بولعان. ادەتتە ەكى دومبىراشى ءبىر بىرىنە قاراما قارسى وتىرىپ كەزەكپەن كۇي ورىندايدى. كۇي تارتىپ وتىرعان كۇيشى كۇيىن قاي جەردەن توقتاتام دەسە ءوزى بىلەدى. ال قارسىلاسى ونى اڭدىپ وتىرىپ، كۇي توقتاعان جەردەن ءىلىپ الىپ جالعاستىرىپ اكەتۋى شارت. ول ءوز كەزەگىندە ويىنىن توقتاتقاندا ءبىرىنشى دومبىراشى مۇدىرمەي كۇيدى جالعاستىرادى. كىم ويىنىنان جاڭىلىپ سۇرىنسە سول جەڭىلدى سانالادى. وسىلايشا كۇي تارتىس ءبىر كۇيدەن بىرگە كۇيگە اۋىسىپ جالعاسا بەرەدى. كىمنىڭ جەڭىلگەنى كوپشىلىك ورتاسىندا كورىنەدى.
كۇي تارتىستىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى ءبىر كۇيشىنىڭ ورىنداعان كۇيىن ءبىر ەستىگەننەن اينا-قاتەسىز قايتا ويناپ بەرۋ. تەك ءدوپ باسىپ قايتالاۋ از، كۇيشىنىڭ ماقامى، ويناۋ ءادىسى دە دالمە ءدال قايتالانۋى ءتيىس. بۇنداي كۇي تارتىستار ادەتتە ۇلكەن تويلار مەن اس كەزىندە وتكىزىلەتىن بولعان.
كۇي تارتىسقا بايلانىستى مىناداي ءبىر اڭىز ساقتالىنىپ بۇگىنگە جەتتى. باياعى زاماندا جاسى كەلگەن ءبىر قاريا مەن قىزى جالعىز تۇيەسىنىڭ ءسۇتىن تالعاجاۋ ەتىپ كۇن كورىپ ءجۇر ەكەن. ءبىر كۇنى تۇيەنىڭ بوتاسى ءولىپ، جەلىنى سۋالىپ قالىپتى. اشتان ولمەۋدىڭ امالىن قاراستىرعان اقساقال امالى تاۋسىلىپ، ەگەر تۇيەمدى كىم يدىرسە سوعان قىزىمدى بەرەمىن، دەپ جار سالادى. اكەسىنىڭ بۇل شەشىمىنە قىزى دا امال جوق كونەدى.
بۇل حاباردى ەستىگەن ەكى دومبىراشى كەلەدى. ءبىرى جاس جىگىت تە، ەكىنشىسى جاسى كەلگەن موسقال تارتقان ەر ادام ەكەن. جاس جىگىت ءبىرىنشى بولىپ كۇي وينايدى. قىز شەلەگىن الىپ تۇيەنىڭ جانىنا بارادى. بىراق تۇيەنىڭ جەلىنىنەن ءبىر تامشى دا ءسۇت شىقپايدى. ءوز كەزەگىندە جاس ەگدە تارتقان دومبىراشى ءوز كۇيىن تارتادى. سوندا تۇيەنىڭ ءيىپ جەلىنىن سۇتكە تولعانىن بايقاعان قىز، جاسى ۇلكەن ادامعا ايەل بولعىسى كەلمەي، ىنگەننىڭ جەلىنىن قولدارىمەن مىقتاپ قىسىپ ءسۇتتى شىعارمايدى.
قىزدىڭ بۇل ارەكەتىن دۇرىس تۇسىنگەن كۇيشى «قاراقتارىم، مەنىڭ جاسىم كەپ قالدى. ءومىر سەندەردىكى جاستار، ەكەۋىڭ قوسىلىپ باقىتتى بولىڭدار»، دەپ قىز بەن جىگىتكە باتاسىن بەرگەن ەكەن.
كەيبىردە مىقتى كۇيشىلەر، باسقا ءبىر دومبىراشىنىڭ داڭقى تۋرالى ەستىسە، جول قانشاما الىس بولسا دا ىزدەپ بارىپ كۇي تارتىساتىن بولعان.
قازاقتىڭ اتاقتى كومپوزيتورى ءارى مۋزىكا تانۋشىسى احمەت جۇبانۇلى، ءوزىنىڭ «عاسىرلار پەرنەس» اتتى كىتابىندا كۇيشى تاتتىمبەت قازانعاپۇلىنىڭ ومىرىنەن مىناداي ءبىر قىزىق وقيعانى كەلتىرگەن: «تاتتىمبەت ەسىلدىڭ بويىندا كەلە جاتىپ، ءبىر ۇيگە تۇسەدى. ونىڭ ەستۋىنشە سول ءۇيدىڭ بويجەتكەن قىزى دومبىرا تارتاتىن بولسا كەرەك. ونەر يەلەرىنىڭ ءار كەزدە وزىندەي ادامدى ىزدەيتىن ادەتى عوي، تاتتىمبەت تە وسى ماقساتپەن سول قىزدىڭ تارتىسىن ءوز كوزىمەن ءبىر كورگىسى كەلەدى. سالەم بەرىپ، ۇيگە كىرگەنسىن ادەتشە امان-ساۋلىق سۇرالىپ، جولاۋشىنىڭ اتى-ءجونى انىقتالماي تۇرىپ، قوناق كەرەگەنىڭ باسىندا ءىلۋلى تۇرعان ۇكىلى دومبىرانى كورىپ، ءۇي يەلەرىنەن الىپ بەرۋىن سۇرايدى. باي مەن بايبىشە بىرىنە-ءبىر قاراپ از كىدىرىپ، قوناقتىڭ قۇرمەتىنە الىپ بەرەدى. تاتتىمبەت دومبىرانىڭ قۇلاق كۇيىن وزىنشە وزگەرتىپ، بىرنەشە كۇي تارتادى. سول كەزدە دالادان كىرىپ كەلگەن بويجەتكەن، تاتتىمبەتتىڭ قولىنان ەشبىر ۇلىقساتسىز دومبىراسىن الىپ، «مەنى كىم دەپ ەدىڭىز، سىزدەن ساساتىن» دەگەندەي، كۇي تارتادى. دومبىرا تاتتىمبەتتىڭ قولىنا قايتاتادان تيەدى. ەندى قوناق كۇي تارتۋعا اينالعاندا باي-بايبىشە «اڭگىمەنىڭ» ۇزاققا سوزىلۋعا اينالعانىن كورىپ، دالاعا شىعىپ كەتەدى.
قوناق كۇيشى مەن دومبىراشى قىز ەندى كەزەك-كەزەك كوپتەگەن كۇي تارتادى. باستا قىزدى بالعىن كورگەن تاتتىمبەت، ونىڭ كۇيگە كۇيمەن جاۋاپ بەرۋىنە قاراي، ىشتەي سەسكەنۋگە اينالادى. قالايدا قىز الدىندا ەركەكتىك ابىرويىن ساقتاپ قالۋدىڭ نە ءبىر جولدارىن ويلايدى. ايتپەگەن كۇيدە مىنا قىز تاتتىمبەتتى جەڭىپ كەتەتىنى ءسوزسىز. تاتتىمبەت تۇرپايىلاۋ بولسا دا، وزىنشە جەڭۋدىڭ قىسقا جولىن تاپقانداي بولادى. قىز قىرقىنشى كۇيدى شالعاننان كەيىن تاتتىمبەت ەتىگىن شەشىپ، ءبىر كۇيدى وڭ اياعىنىڭ ۇلكەن باشپايىمەن تارتادى. قىز تاتتىمبەتتىڭ ىستەي العانىن ىستەي المايدى. اياعىن كورسەتۋدەن ۇيالعان قىز ادەپتەن اسا الماي «جەڭىلەدى».
سونداعى تاتتىمبەتتىڭ سونداي ويناعان كۇيى «بىلقىلداق» دەپ اتالادى ەكەن.
بۇگىندەرى كۇي تارتىس ونەرىن ۇلكەن كونتسەرتتەر مەن تويلاردا تاماشالاۋعا بولادى.
بەردالى وسپان.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
