Qaratereń valsi

3287
Adyrna.kz Telegram

Qaıyqtar men kemeler

Kókaral saǵymdanyp kórine me?
Qaraýǵa eldegiler erine me?
Kóldaıdyń aıaǵyna uıyq enip,
Dáý sazan burynǵydaı semire me?!
(Aqyn Dabyl Sahıevtiń
maıdannan elge jazǵan hatynan)

Bul aýyldyń aty – Qaratereń. Nýly jerge emes, sýly jerge tán ataý. Qaratereń – Syrdarııanyń Aral teńizine quıar jerine eń jaqyn ornalasqan aýyl. Zamanynda uly teńizdiń arystan jal tolqyndary eldiń irgesin sabalap jatqan desedi. Biz es bilgende Qaratereńdi qaptaǵan kól qorshap turatyn. Batysynda jaǵalaýdan jylystaı bastaǵan Aral kerilip jatar edi. Ońtústik-shyǵys jaǵyn tutastaı jaılaǵan Kárituma kóli aınadaı jarqyraıtyn. Soltústik-batysynda – talaıdy jalmaǵan Jaryqkól batqan kúnniń shuǵylasymen araılanyp, qyzǵylt sáýleni aıdynynda uıytatyn. Sonda Qaratereń kóp teńizdiń ortasynda terbelgen búgingi túrik jurtyndaı túrlenip turar edi. Kez kelgen úıdiń mańynda teńkıgen qaıyq, alty qulash aý, tórt qulash taıaý... Dóńgelenip, destelengen qabadan... Tań syz bere balyqshy aýyl tirshiligine kirisetin. Kúlli Qaratereń kók teńizden nesibe terýge attanatyn.

Ilgeride Syrdarııa aýdanynyń aqyny, keıin belgili jyr júırigine aınalǵan Temirshe Sarybaev bizdiń aýdannyń aqyny Serik Seıitmaǵambetovpen aýdandyq «Tolqyn» gazetiniń betinde jazbasha aıtysqanda, «Balyqshylar baldyr aýlap jatpasyn», – dep tosyn tilek aıtyp edi. Sol Temirshe aǵam eskertkendeı, balyqshy úshin balyq emes, baldyr aýlaý ólimmen teń nárse bolatyn. Endi qazir Qaratereńge jelkesinen tóngen teńiz de joq, aýyldy qorshaǵan qaptaǵan kólder de joq. Balyqtyń qaı tustan aýdy qabatynyn jeldiń soǵysyna qarap biletin bir kezdegi kánigi balyqshylar da kórinbeıdi. Sý betinde seńdeı soǵylysyp júretin baıaǵy mol balyqtyń qarasy batqan. Balyq túgili baldyr da kózden ǵaıyp bolǵan.

Jetpisinshi jyldardyń ortasyna taman Qaratereń qatty qulazydy. Sý tartyldy. Teńiz balyqshy aýyldy tastaı qashty. Jaǵalaý jyl ótken saıyn alystaı berdi. Alyp kemeler qaırańda qaldy. Qaıyq bitken teris aýnap túsip, ultanyn kúnge qaqtap, úı-úıdiń irgesinde teńkıip jatty. Qara qaıyq qara maıy ketken soń, jata-jata otynǵa, alty qulash aý shirı-shirı shýdaǵa aınaldy. El-jurt jan-jaqqa údere kóshti. Kórshi aýyldarǵa kóshin burdy. Qyzylordanyń irgesine qonystandy. Shyǵandap Shymkent asty. Alataýdy betke alǵandar da bar. Kóbelekteı kól ańsap, ebelekteı el ańsap, toǵannyń boıyn jaǵaladyq. Balyqshy jurty o bastan toǵaıǵa emes, toǵanǵa beıim-di.

Aldymen teńizdi tastap, aıdynnyń sánine aınalǵan kemeler ketti. Odan soń keme túgili qaıyqtar da jaǵalaýǵa tumsyq tiremeıtin boldy. Qaıyq demekshi, bizdiń aýyldyń syrtynda keme turpatty záýlim qara qaıyq turatyn. Qaıyq deýge kelińkiremeıdi. Alyp kemelerden góri kishirek. Uzyndyǵy on-on bes, bıiktigi úsh-tórt metrdeı bop qalar. Bálkim, bala bolǵan soń shyǵar, bizge enapat úlken kórinetin. Onyń tóbesine minip, ishine kirip-shyǵý – bala bitkenniń armany. Aǵash qaıyqtyń ishindegi aıqush-aıqush dúnıelerge qarap, Araldyń bir kezde qandaı qýatty bolǵanyn birden-aq uǵatyn edik. Osyndaı bıik kemede erkin júzetin zamanda ómirge kelmeı, tym kesh týǵanymyzǵa jatyp kep ókinetinbiz. Aral týraly derekti fılmnen Shýdabaı degen aǵamyz ben Ázıza degen jeńgemizdiń úılený toıynyń kók teńizdiń betinde, alyp parohodtyń ústinde ótken sátin qyzyǵa kóretinbiz.

Adamzattyń Aralǵa jasaǵan kópe-kórneý qaraýlyǵynyń belgisindeı qara keme Qaratereńniń tý syrtynda kópke deıin qozǵalmaı jatty. Jyldar boıy turdy. Oralhannyń «Arysyn kútip áli otyr» degen áıgili ocherkindegi qara kempir sekildi sol qara keme Aralyn joqtap, azynap turǵandaı kórinetin maǵan. Elge bir aınalyp soqqanymda qasiretti qara keme ornynda joq bolyp shyqty. Bálkim, kári muńlyqtyń endi kelmesine kózi jetken shyǵar.

Ras, keıingi kezde Qaratereńniń ón boıyna qan júgirdi. Eldiń tirshiligi edáýir jaqsardy. Aralmen eki ortaǵa taqtaıdaı tegis jol salyndy. Buryn alty saǵat boıy úlekke mingendeı ıteńdetetin ıreleń jol áldeqashan umyt bolǵan. Endi eki-aq saǵatta zyr etip jetip kelesiń. Sońǵy jyldarda qaıtadan bul joldyń berekesi kete bastaǵan syńaıly... Báribir jurttyń turmysy ilgeriledi. Qaratereńniń ulandary záýlim úı salyp, eńseli máshıne mindi. Sebebi, kishi Araldyń arqasynda bul aýyldyń óz sýy óz balyǵyn ózine bere bastady. Bir kezde aýyl balyqshysynyń asqaq beınesi degende kóz aldymyzǵa Joǵarǵy Keńeske qatarynan eki ret saılanǵan Dúısenbi Qalabaev kele qalatyn. Dúısekeń Almatyǵa sessııaǵa kelgende ózimen birge Araldyń sala qulash bes-alty aqbalyǵy men kókserkesin ala jeter edi. Sony sálem bere barǵan biz sekildi ashqursaq stýdentterdiń qolyna ustatyp jiberetin. Sodan bizdiń besinshi jataqhananyń besinshi qabatynyń balkonynda sulap jatqan kók teńizdiń kókserkesin kúlli jýrfak kesenedegi kósemdi kórgendeı kezek-kezek tamashalaıtyn. Ómirinde teńiz túgili basseınge baltyryn batyryp kórmese de, oqyǵan-toqyǵanyna súıenip, kez-kelgen taqyryp qozǵalsa da, eshqashan irkilip qalmaıtyn kýrstasym Talǵat Batyrhan ári gıd bolyp, ári ıt bolyp, keshke deıin halyqqa balyqtyń jaıyn túsindirip turar edi. Ara-tura: «Bul – Qaratereńniń balyǵy! Depýtat Dúısenbi Qalabaevtyń ózi aýlaǵan», – dep tyqaqtap qoıýdy umytpaıtyn.

Al Qaratereńniń búgingi balyqshysynyń tıptik beınesi – meniń klastasym, jeke kásipker Aqqasen Kókkózov. Aqqasenniń óz nesibesi ózinde. Ol úlken maqsat kózdemeıdi. Dúısenbi Qalabaev sekildi depýtat bolýǵa umtylmaıdy. Sýdyń berekesin tereńnen súzip alady. Óz úlesin ózine qaldyrady. Aýysqanyn darııa jaǵasynda telmirip turǵan qalalyqtarǵa satady. Onysynan shylqyp baıyp ketip jatqan joq. Biraq eshkimge alaqan jaımaıdy. Asym balyǵy dastarhanynan ketpeıdi. Áıteýir úıdegi inisi Úrdem ekeýine mol jetedi.
Sóıtip, búgingi kúni Qaratereńniń qara qazany ottan túspeı tur.

Áserler men áýender

Aqqumy Qosaraldyń bıik tur ma?
Yssyda ottaı janyp, kúıip tur ma?
Ózekke gúrildegen motor kelip,
Flotqa bar adamdy jıyp tur ma?!
(Aqyn Dabyl Sahıevtiń
maıdannan elge jazǵan hatynan)

Jalpy, Aral aımaǵynda «qara» degen sózden bastalatyn jer ataýy kóp. Qaraqum, Qarashalań, Qarashoqat, Qarabasat... Sonyń ishinde Qaratereńniń shoqtyǵy bıik. Bıik bolatyndaı nesi bar edi bul aýyldyń?!

Árıne, Qaratereńde taý joq. Sondyqtan bul aýyldyń jastary «Basyńnan qar ketpes, Shyńyna kóz jetpes», – dep keletin ándi júreginen tógildirip aıta almaıdy. Óıtkeni olar taý kórmeı ósedi. Taý túgili tóbesi men jotasy da, qyraty men dóńi de kóp emes. Kún uzaqqa qum sýyryp turatyn jazyq dala. Sondyqtan árkim alysqa umtylyp, óz taýyn izdeıdi, óz shyńyna shyǵýǵa umtylady. Biz de Muqaǵalıdy oqyp, Han Táńirine qumarttyq. Oralhandy oqyp, Altaıdy ańsadyq. Muztaýdyń shyń-quzdaryn kóz aldymyzǵa elestettik. Sosyn Alataý jaqty betke aldyq.

Bul aýylda jaıqalǵan jasyl jelek joq. Alma men almurt aǵashtary óspeıdi bizdiń jaqta. Alma aǵashy bolmaǵan soń eshkimniń basyna top etip alma da túse qalmaıdy. Nıýtonnyń áıgili jańalyǵy basyna alma túsip ketken soń ashylǵanyn bilgennen keıin Qaratereńniń qara topyraǵyna táýekel dep, kóshet egip kórgen balalar bar. Biraq bizdiń Sorqudyqtyń basy sekildi sortań jerge alma da, palma da shyǵa qoımady. Uly jańalyqqa umtyldyratyn alma jaǵy tapshy bolǵan soń Qaratereńnen uly fızık shyqpady. Biraq onyń esesine aýyl mektebiniń matematıkteri óte myqty boldy. Eger búginde Qaratereń orta mektebin bitirgen balalar esep-qısaptan nesibesin adal terip jep júrse, muny Elýbaı Quldııarov, Qýatbaı Jańaıbekov, Jetkergen Baızaqov syndy aýyl muǵalimderiniń erinbeı-jalyqpaı oqytqanynyń arqasy dep bilińiz.

Óz basymyz jasyl jelekke onsha áýes bolmadyq. Qojanasyrdyń «Qyzyl tumsyq taýyq júr, Jasyl japyraqtardyń arasynda» dep tún ishinde turyp alyp, óleń jazatyny sekildi qııalılyqtan da ada edik. Sondyqtan jelek izdegenimiz de joq, jelik izdegenimiz de joq. Al óleń qysyp bara jatsa... Aýyl syrtyna ala jazdaı pishen ósedi. Qalyń qopa... Jaýdaı masa... Bar da, jaz... Kim kedergi bolady?! Bálkim, syńsyǵan orman-toǵaıy bolmaǵandyki shyǵar, bertinge deıin Qaratereńnen báıgelerde aty ozǵan áıgili aqyn shyqpady. Keıinirek qazynaly Qaratereńnen túlep ushyp, araıly Aqtóbeden turaq tapqan aryndy aqyn Talǵat Tileýlesov óleń ólkesinde ózgeshe órnek saldy. Al buryn myqty aqyndar bolypty. Sýyrypsalma aqyn Dabyl Sahıevtiń óleńderi osy kúngi poezııanyń qatal súzgisinen de minsiz óter edi. Biraq taqýalyq joldy qalaǵan ol qara óleńdi kásip qylmapty. Onyń ústine balalary birinen-soń biri sýǵa ketip, qaıǵydan qan jutqan kisi eken. Urpaqtary aqyndyqty qýmady. Onyń esesine bir jıeni alashqa aty málim balýan boldy. Sambodan Azııa chempıony Jamal Bozova Dabyldyń Maýyty degen qyzynan týǵan. Bul aýylda Serimbet Izimbetuly degen surapyl aqyn ótken. Onyń «Qalam alyp, hat jazdym, Qalyńdyǵym Torqaǵa. Taıógiz, qashar, taı berip, Túsip júrmiz ortaǵa. Qyz bermeıdi Tórtqara, Toıynǵasyn tortaǵa. Berdi qyzyn Matyǵul, Ol da menen qorqa ma?!» degen áıgili óleńi áli kúnge deıin eldiń aýzynda júr. Qazir de aýyldaǵy eki kisiniń biri óleń quraı alady. Aıtpaqshy, aýyl syrtynda, teńiz qashqan betkeıde jal-jal shege qum jotalanyp jatady. Bul qumǵa sý jańa kıimmen qansha aýnasań da, ústińe mysqaldaı shań juqpaıdy. Túregelseń, sýsyldap túse qalady. Munyń da syrt adamǵa áseri bólek.

Alaıda tabıǵattyń tylsymyn kórýge kóz kerek eken. Ony qylqalam sheberleri ǵana anyq baıqaı alatyn kórinedi. Myqty sýretshiler shyqty bizdiń Qaratereńnen. Birinen-biri ótedi. Qýantaı Rshymbetov talantty bolǵanymen alysqa qulash sermeı qoımady. Onyń esesine kásibı sýretshi Jańabergen Osymbetov ádemi peızajdar jazdy. Sonyń ishinde «Qaratereń» dep atalatyn kartınasynyń boıaýy erekshe qanyq. Janymen, júregimen salǵandyki shyǵar. Qum qoınaý, toqal tam, beıqam adamdar, buıyǵy tirshilik.. Biraq kenepte ómirdiń naǵyz óz beınesi tur. Boıamasy joq álem. Al osy aýyldyń topyraǵyn borpyldatyp basyp ósken taǵy bir daryndy sýretshi tipti alysqa shapty. Ol – Shynybaı Pirimbaev. Máskeýdegi talaıdyń qoly jete bermeıtin V.I.Sýrıkov atyndaǵy kórkemsýret akademııalyq ınstıtýtyn bitirip, aıdy aspanǵa bir-aq shyǵardy. Qazir Astanadaǵy myqty sýretshi-dızaınerlerdiń biri. Elordadaǵy ulttyq óner ýnıversıtetinde bolashaq mamandarǵa dáris oqıdy. Ishki dúnıesi men syrtqy bolmysy úılesken, jelke shashyn Shalquıryqtyń jal-quıryǵy sekildi shart túıgen kádimgi kánigi qylqalam sheberi. Qaratereńniń tabıǵaty áser etpese, osy sýretshilerdiń qylqalamyna qanat bite me?!

Qaratereńnen kásibı akter men kásibı aktrısa da shyqty. Biri kıno ónerinde baq synady, ekinshisi teatrlarda talaı tulǵalardy somdady. Gúlnázıd Omarova men Tólebaı Mahambetov... Ekeýi de eshkimnen kem emes. Ónerdiń bıik belesterin birtindep baǵyndyryp keledi. Aýyldyń topyraǵy qunarly bolmasa, bulardyń da qabileti ushtalar ma edi?!

Qaratereńniń topyraǵyn basqandardyń ishinde Taras Shevchenkodan qatty áserlengen adam joq shyǵar. Ol Qosaral (aýyldyń burynǵy aty) týraly birneshe óleń jazyp, birqatar sýret salǵan. Uly Kobzardyń uly aqyn ǵana emes, uly sýretshi bolǵany keńestik dáýirdiń kózin kórgenderdiń esinen shyǵa qoımasa kerek. «Taras kókem ıt baılasa turmaıtyn Qaratereńde ne ǵyp júr ózi?», – dep suramaısyz ba? Baıaǵyda basyna kún týǵanda ol týra bizdiń aýyldyń irgesinde aıdaýda bolypty. Qaratereń oǵan maıdaı jaǵypty. It baılasa turmaıtyn emes, ıt basyna irkit tógiletin jer ekenine kózi jetipti. Sodan ol aýyldyń shet jaǵyna ádeıilep jıdetal otyrǵyzypty. Ony qaratereńdikter jyldar boıy Áýlıeaǵashtan beter áspettep keldi. Al mektebimiz bertinge deıin Shevchenkonyń atymen ataldy. Taras kókemniń rýhy bizge júdá rıza shyǵar. «Jaqsydan – sharapat» degen. Bizdiń sýretshilerge de Qaratereńniń qumyn talaı taptaǵan Tákeńnen birdeńe juqqan da...

Taý-quzy, shyń-shyńyraýy, jasyl jelegi joq bolǵanymen Qaratereńniń valsi bar edi. Iá, kádimgi vals. Aýyldyń valsi. Aýyl jastarynyń valsi. Sol vals talaı urpaqty áldılep ósirdi. Áýeni ádemi edi. Sózin jazǵan – aqyn Serik Seıitmaǵambetov. Ol myqty aqyn bolatyn. Ómir boıy aýdandyq «Tolqyn» gazetinde qyzmet istedi. Ózi – Qaratereńniń kúıeý balasy. Óleń alpysynshy jyldardyń aıaǵynda shyqqan desedi. Sekeń Kúláı apamyzdyń týǵan jerine jyrymen shashý shashyp, qurmet kórsetpek bolǵan tárizdi. Onyń bul qurmetin elgezek qaratereńdikter ilip áketken. Mektep muǵalimi, talantty mýzykant Orynbaı Seıitjanov áp-ádemi án jazǵan. El arasynda ol bul ándi taǵy bir mýzykant Jappar Qulmyrzaevpen birlesip jazypty degen de pikir aıtylady. Valstiń avtorlary óte talanty jigitter edi. Bári de jastaı ómirmen qosh aıtysty. Áıtpese, shyǵar shyńdary bıik bolatyn. Bul án jıyrma-otyz jyl boıy aýyl-aımaqqa ár berdi, jigit-jeleń men qyz-qyrqynǵa nár berdi, jurttyń jadynda jappaı jattaldy. Alpysynshy-jetpisinshi jyldardyń jastary «Qaratereń valsin» berile shyrqady. Al sekseninshi-toqsanynshy jyldardyń urpaqtary bul valsti erine shyrqaıtyn boldy. Sebebi zaman ózgerdi, áýen aýysty, án jańǵyrdy. Qazirgi jastar bul ándi múlde bilmeıdi deýge de bolady. Biraq osy úsh-aq shýmaq óleń talaıdyń delebesin qozdyryp, alys armandarǵa umtyldyryp, bıikke qol sozdyrǵanyn umytýǵa bolmas. Sol valstiń mátini mynaý edi:

Ystyq qushaq jan anamdaı kóremin,
Ózińe arnap jyr marjanyn tógemin.
Sen dep qana dúrsildeıdi júregim,
O, súıikti meniń Qaratereńim!

Tolqyndardaı tynbaı alǵa kelemin,
Kók teńizdeı tebirene beremin.
Shaǵala arman sharq urady keýdemde,
O, súıikti meniń Qaratereńim.

Alysamyn daýyldarmen, jeńemin,
Kóńilderge shattyq gúlin egemin.
Gúl jaınaıdy, nur jaınaıdy alabyń,
O, súıikti meniń Qaratereńim!

Qaratereńniń sortańdaý dalasynda «qurtqashash» dep atalatyn jalǵyz-aq gúl ósedi. Sony asqaqtatyp, «gúl jaınaıdy, nur jaınaıdy» dep dáriptegen qaıran aqkóńil aqyndarym-aı! Teginde, bizdiń aýylǵa jyr arnaǵan shaıyrlar jeterlik. Keıin «Aral taǵdyry – adam taǵdyry» dep arpalysqan tusta jalpaq jurtqa aty málim talaı aqyn elge keldi. Bári de Araldy, onyń bólinbes bólshegi bolyp sanalatyn Qaratereńdi jyrlady. Biraq báribir solardyń eshqaısysynyń óleń órnegi de alpysynshy jyldarda jap-jas jigitter jan júregimen jazǵan osy valstiń romantıkalyq áserine jetpeıtin sekildi kórinedi maǵan.

Ushaqtar men ushqyshtar

Shaǵala shalqyp ushyp, kúlip júr me?
Qys ótip, jaz kelgenin bilip júr me?
Jaz bolyp, jalańaıaq baldar oınap,
Jýany, jańa shyqqan, terip júr me?!
(Aqyn Dabyl Sahıevtiń
maıdannan elge jazǵan hatynan)

Qaratereń – oblys boıynsha ushqyshtar eń kóp shyqqan aýyldyń biri. Bulaı bolatyn jóni de bar. Bir aqynnyń óleńi bar edi... «Kúndiz-túni bir tynym joq qulaqqa, Bizdiń páter áýe joldyń astynda». Sol aıtqandaı, bizdiń aýyl – áýe joldyń astyndaǵy aýyl. Alys saparǵa ketip bara jatqan ushaqtar Qaratereńniń ústimen ótedi. Ushaq ótip ketken soń, kók aspanda jal-jal bolyp, onyń aq jolaq izi qalady. Bala bitken sol ushaq bir núktege aınalyp, kórinbeı ketkenshe kóz almaı, uzaq qarap turady. Sonyń bárin tamashalap ósken ulandar ushqysh bolýǵa umtylmaıdy ǵoı deısiń be?

1960 jyly Sverdlovsk túbinde amerıkalyq barlaýshy-ushqysh Frensıs Gerı Paýerstiń atyp túsirilgeni barshaǵa belgili. Aýǵanstannan áýege kóterilgen ol Aral teńiziniń ústimen ushyp, Sverdlov – Kırov – Arhangelsk – Mýrmansk baǵytymen júrip ótip, saparyn Norvegııanyń Býda dep atalatyn áskerı avıabazasynda aıaqtaýdy josparlapty. Jıyrma myń metr bıiktikte samǵaǵan barlaýshy jol boıy Keńes eliniń áskerı jáne qorǵanys nysandaryn shetinen sýretke túsirip kele jatady. Aral teńiziniń ortasynda bakterıologııalyq qarýdy synaıtyn áıgili «Vozrojdenıe» araly bar ekeni málim. Ushqyshtyń dittegeni sol eken. Alaıda keńestiń muzdaı qursanǵan qyraǵy kózderi ony qutqarmady. Sol Paýers tup-týra bizdiń Qaratereńniń tóbesimen ushqan kórinedi! Kimge nysana bolmaǵan bul Qaratereń?! Teńizdiń qoltyǵyndaǵy bizdiń aýyl da Paýerstiń fotouńǵysynyń qaraýylyna ilinipti. Tipti onyń qorjynynan tabylǵan dúnıelerdiń ishinen Tólebaı degen bedeldi aǵamyzdyń aıdalada mal qarap júrgen sýreti shyǵa kelipti! Aýyl adamdary osylaısha gýildesip jatatyn. Keıin AQSh-qa barǵan saparymyzda Pentagonnyń dálizderi men bólmelerin erkin aralaǵan kezimizde osy jaıt oıymyzǵa oralǵan.

1967 jylǵy aqpanda Qaratereń bir-aq kúnniń ishinde azan-qazan boldy da ketti. Aýylǵa qus tumsyq ushaqtar men jaıynbas tikushaqtar saǵat saıyn qonyp, áskerıler aǵylyp kelip, alqyn-julqyn áldeqaıda attanyp ketip jatqany emis-emis esimizde. Qupııanyń kilti aspandaǵy zaman. Ol kezde eshteńe de bilgenimiz joq. Sóıtsek, Vladımır Komarov ǵaryshqa ekinshi ret attanar aldynda synaq úshin ushyrylǵan ózdiginen basqarylatyn «Soıýz» korabli qaıtyp oralyp kele jatqanda apatqa ushyrap, bizdiń Qaratereńniń kúnbatysyndaǵy kók teńizge qulapty. Sodan aýylǵa ushaq pen tikushaqtyń jeti atasy kún qurǵatpaı keldi de turdy. Eldiń bári tek sony kórý úshin óre túregelip, dalaǵa shyǵady. Qaratereńniń kóginde qalyqtaǵan sol kóp ushaq talaı balanyń armanyn oıatty.

Alpysynshy jyldarda Qaratereńnen Dýlan Dármenov degen eń alǵashqy ushqysh shyqty. Ol sol jyldardaǵy ushaqtyń suńqary IaK-40-ty erttep minip, halyqaralyq saparlarǵa attandy. Mine, sol Qaratereńniń Dýlan atty «Mımınosy» búkil balanyń ıdealy boldy. Elge kelse, bári sonyń qasynan shyqpaıdy, suraqtyń astynda qaldyrady, tapanshasyn tamashalaıdy. Keıin Qaıbaldy Orynbaev degen taǵy bir ushqyshymyzdyń ataǵy jer jardy. Ekeýi de naǵyz erjúrek ekenin talaı ret tanytty. Dýlan muzǵa yqqan balyqshylardy, adasqan shopandardy qutqardy. Kókaral bógeti buzylyp, el abyrjyǵan tusta Qaıbaldy basyn qaterge tigip, tikushaqpen tóbeden tónip kelip, aýyldyń talaı balasyn ajaldan aman alyp qaldy.

Qaratereńde ushqysh bolýǵa umtylmaǵan bala joq. Keıbir ákeler uldaryna: «Áı, aınalaıyn, ushqysh bolǵansha, shopyr bolsańshy. Shopyr bolsań, máshıneńmen pishen ákelemiz, otyn tasımyz. Seniń samoletińe neńdi syıǵyzamyz?», – dep keıip otyratyn. Soǵan qaramastan aýyl balalary shetinen avıaııalyq ýchılıelerge attandy. Biri ekinshisine yqpal etti. Ushqyshtyń formasymen elge kelgen kýrsanttarǵa qyzyqpaıtyn jan bolmaıtyn. Sóıtip, kúni búginge deıin bizdiń aýyldan ushqyshy bar, áýe tehnıgi bar, otyzǵa jýyq avıator shyǵypty. Birqatary Máskeýdiń avıaııa ınstıtýtyn bitirgen. Qaratereńniń ushqyshtarynan tolyqqandy bir aerodrom, úsh-tórt shaǵyn ushý tobyn jasaqtaýǵa bolady! Tipti búkil áýletimen ushqysh bolǵan qaratereńdikter de bar. Búginde elimizdiń belgili avıaqurylymdaryn aǵaıyndy Ájmoldaevtar basqarady.

Aýyl balalarynyń ushqysh bolýǵa umtylýynyń taǵy bir sebebi bar. Keńestik dáýirde, aýyzdan aq maı, kók maı aqqan zamannyń ózinde aýdan ortalyǵyna qatynaıtyn jol jaısyz boldy. Bar-joǵy júz-júz elý shaqyrymǵa jýyq jerge oıqy-shoıqy jolmen áreń jetesiń. Máshıne tynymsyz selkildegende ókpe-baýyryń úzilip túse jazdaıdy. Kórshi aýdannyń ortalyǵy – Qazalyǵa qatynaıtyn jol da solaı. Onyń ústine jańbyr seldetip ótse boldy, en dala ılenedi de qalady. Eki ortada bes-alty ret batpaqtap, kún uzaqqa mysyqtabandap otyryp, aqyryn jyljısyń. Dittegen jerine jete almaı, jolda qalǵandar jetip artylady.

Talaı jyl boıy bul aýyldyń negizgi kóligi AN-2 ushaǵy bolyp keldi. On eki adam ǵana sııady. Ishine adam da minedi, qoı da minedi. Saý da minedi, mas ta minedi. Ushyp kele jatyp, bir-birin jekpe-jekke shaqyryp, «Shyq, dalaǵa!», – degen aqkóz aǵalarymyzdy da kórgenbiz. Shaǵyn ushaq ıterip ot aldyratyn motoıkl sekildi, byrt-byrt etip, iske qosylady da, qaqalyp-jótelip, babyna kelip, qyzdyrynyp alǵan soń, kókke samǵaı jóneledi. Araldan Qaratereńge deıin teńiz jaǵalap, tup-týra qyryq bes mınýt qalt-qult etip ushady. Biraq kóliktiń tóresi ózi. Óte senimdi. Aspanda qalyqtap kele jatqanda jeńil-jelpi aqaý-maqaýy tabyla qalsa, eki ushqyshtyń biri bilegin sybanyp jiberip, qolyna qural-saımanyn alyp, seniń kózińshe jóndeı salady. Túsip ketken bolty men burandasyn alyp berip, kómektesken bolamyz.

Osy ushaq Aral men Qazalyǵa kúnige eki-úsh ret qatynaıdy. AN-2-niń Qaratereńge tabany tıgen sátte aýyldyń kári-jasy motoıklin tyryldatyp, áýejaıdan tabylady. Búgin ushaqtan kimder tústi? Qaratereńniń basty jańalyǵy osy. Ásirese syrttan kelgen adamdy kúlli aýyl jáýdiregen janarymen qarsy alady. Sol janarymen túsken úıine deıin uzatyp salady. Keıde ushaqty Qaratereńniń jigitteri aıdap keledi. Ondaıda olar aýyldyń tóbesine tóngende ushaqty bulǵań-bulǵań etkizedi.

Qaratereń áýejaıynyń bastyǵy Sultan aǵamnyń abyroı-bedeli kez-kelgen Avıaııa komıtetiniń tóraǵasynyń mártebesinen kem emes. Bul – ushqyshqa jaryǵan aýyl. Sol aýyldyń áýejaıyna komendant bolý degenińiz... Qaratereń aeroporty degenimiz – shaǵyn ǵana eki bólmeli úıshik. Buryn ushaq qonatyn aıtaqyrda úıshik túgili saıtan da joq edi. Jurt kúnuzaqqa kúnge qaqtalyp turatyn. Soǵan qaramastan jolǵa jınalǵan aýyl aqsaqaldary: «Qoı, basyna baryp, otyra bereıik», – dep, osy aıtaqyrǵa úsh-tórt saǵat erte kelip, ıirilip turatyn. Áýejaıdyń bir bólmesine jolǵa jınalǵandar jaıǵasady. Ekinshi shaǵyndaý bólme – Sultekeńniń «ofısi». Onda raııa ornalasqan. Sultekeń orys tilindegi sózdik qory asa baı bolmasa da, aýdan ortalyǵymen damylsyz sóılesip jatady. «Mereshka!», «Mereshka!», ıa – «Eshelon!», ıa – «Eshelon!». Sirá, «Eshelon» – Qaratereńniń avıaııadaǵy búrkenshek aty bolýy kerek. Sultekeń sol seldirleý orysshasymen jeldiń qaıdan, qandaı jyldamdyqpen soǵyp turǵanyn, ushaqtyń aýyldyń qaı betinen kelip qonǵany yńǵaıly ekenin juqalap jetkizedi. Ózi – áýejaıdyń bastyǵy, ózi – dıspetcher, ózi – baılanysshy, ózi – kassır. Óz baǵasyn jaqsy biledi. Ushaq kelgenge deıin bılettiń bar-joǵyn jan balasyna aıtpaıdy. Jalynyp-jalpaısań da, kún ilgeri qolyńa bermeıdi. Jymıyp kúlip qoıyp, otyra beredi. Júıkesi temirdeı berik. Seniń kúıip-piskenińe pysqyrmaıdy da. Sóıtip otyryp, bárin de retteıdi. Azǵantaı bıletti jolaýshylardyń bárine de jetkizedi. Ólim-jitimge bara jatqandardy da eskeredi. Sabaǵynan qalyp qoıýy múmkin stýdentti de umyt qaldyrmaıdy. Kesheden beri sarylyp kútip júrgenderdi de jadynan shyǵarmaıdy. Aýyldyń atqaminerleri aıaq astynan jolǵa shyǵyp qala ma dep sary maıdaı saqtap otyrǵan bir-eki bıletin de sońǵy sátte jyp etkizip, jurtqa usyna qoıady. Qysqasy, jolaýshynyń bári Qaratereńniń «kólik jáne kommýnıkaııalar mınıstri» Sultekeńe razy bop tarasady.

Qaratereńdikter óz aeroportyn eshteńege de aıyrbastamaıtyn. Bizdiń «Hıtroýymyz» da, «Atatúrkimiz» de osy edi. Qazir, árıne, AN-2-niń kúni ótken. Áýe qatynasy áldeqashan toqtaǵan. Biraq qaratereńdikterdiń tátti armanyn terbetken ushaqtar men ushqyshtardy eshkim de esten shyǵarǵan emes.

Aıtpaqshy, Araldyń túlegi, áıgili ártis Qudaıbergen Sultanbaev ta mektep bitirgen soń ushqyshtar ýchılıesiniń tabaldyryǵyn attap edi... Biraq ushqysh bolýdy aǵamyzdyń mańdaıyna jazbapty. Báribir ol bıikke samǵaı alatynyn kórsetip ketti.

Iá, sóıtip, talaı ushqyshty túletip ushyrǵan teńiz qoltyǵyndaǵy «Telavıge» ushaq qonbaǵaly qaı zaman?!

Mamandar men adamdar

Aı, apa, Yslam aǵa, eldemisiń?
Seıitnııaz, sen Qudaıǵa pendemisiń?
Sabatqa kók esekti baılap tastap,
Áýkıip, myltyq alyp, kóldemisiń?!
(Aqyn Dabyl Sahıevtiń
maıdannan elge jazǵan hatynan)

Qaratereńniń Sultekeń sııaqty «kólik mınıstri» ǵana emes, «energetıka mınıstri» de bar edi. Ol – aýyldyń qyryq jylǵy úzdiksiz elektrıgi Qaıyrbaı aǵam. Ózi únemi kóńildi júredi. Eptep jutqynshaǵyn jibitetini de joq emes. Sonda da shyrmatylǵan symǵa bir urynbaıdy, áp-sátte shamyńdy jarqyratyp jaǵyp beredi. Óz úıi qarańǵylyq qushaǵynda qalýy múmkin. Biraq shaqyrǵan úıge lezde jetip barady. Bul kezde: «Shamyn basqa úıdiń, Jaqtyń aıaýlym», – dep qarańǵy úıde apamyz yńyldap, ándetip otyrady. Onda Qaırekeńniń sharýasy shamaly. Jurttyń jumysy dese, óledi. «Men senderdiń shamshyraqtaryńmyn», – dep meıirlenetin sol Qaratereńniń «KEGOC»-iniń bastyǵy Qaıyrbaı aǵam únemi aq óleńmen jyr órip júretin. Óleńderi árıne, tórt aıaǵyn teń basa bermeıdi. Elektr qýatynyń kilti qolynda bolǵanymen poezııasynyń qýaty nársizdeý. Oǵan Qaıyrbaı aǵam qyńbaıdy. «Men – elektrık, Ortasy – kelektrık», – dep sirisinen basa salady. «Kelektrık» degen ne? Ol neniń ortasy bolady?», – dep surasaq, jaryǵymyzdy jalp etkize me dep qorqamyz. Al Qaırekeń bolsa, shubyrtyp ura beredi:

Jappasbaev Bógennen kelgen eken,
Orynbet radıony qıǵan eken,
Qaıyrbaı svetti sóndirgen eken,
Ony jurt bilip qalyp, shýlaǵan eken.

Shyndyǵynda, onyń «óleńderi» óleńge kelińkiremeıdi demeseń, derektik negizderi óte myqty bolady. Mysaly, Moldajan Jappasbaev – Qaratereńdegi Qýańdarııa balyq aýlaý bazasynyń dırektory, Bógen – onyń buǵan deıin dırektor bolǵan aýyly. Orynbet Káribaev – aýyldyń mańdaıyna basqan jalǵyz radıotorabynyń jalǵyz mamany. Al svetti sóndirýshi – ózi. Sóıtip, onyń «óleńderinde» «ómir shyndyǵy» degeniń órip júredi. Shaǵyn aýyldyń shıraq tirshiligi kórinis tabady.

Al endi bar ǵoı, aýyldaǵy meniń kez-kelgen jeńeshem «aqparat mınıstriniń» mindetin múltiksiz atqara beredi. Jer túbindegi áńgime bul aýylǵa lezde jetip, qyzý talqyǵa aınalyp jatady. Olardyń boljamy qalt ketpeıdi. Bir jeńeshem aıtqandaı, bizdiń aýyl shýlasa, jaqsylap shýlaıdy, bilip shýlaıdy.

Qaratereń – ǵylymı keńes qura alatyn aýyl. Qaratereń orta mektebin bitirgenderdiń ishinde ǵylym doktorlary da, ǵylym kandıdattary da jetkilikti. Buǵan solardyń ǵylymmen aınalysqan balalaryn qosyńyz. Aýyldyń jýrnalısteri de júırik shyqty. O basta Qaratereńniń mańdaıyna bitken eki myqty jýrnalısi bar edi. Olar – aǵaıyndy Shákirat jáne Shákizat Dármaǵambetovter. Respýblıkaǵa tanymal osy aǵalarymyzdyń sońynan óz soqpaǵyn salǵan Begimbaı Uzaqbaev ta alysqa shapty. Jalańtós bahadúr týraly tarıhı roman jazdy. Osy úsheýiniń sońyn ala biz de qara kórsettik. Al qazir qaratereńdik jýrnalısterdiń sanynan jańylasyń. Olar «Habar» agenttiginde, «Qazaqstan» teleradıokorporaııasynda, «Aıqyn», «Almaty aqshamy», «Syr boıy» gazetterinde, oblystyq telearnada, «Qoǵam» telearnasynda qyzmet isteıdi. Tipti shet elde jýrnalıstik qyzmetpen aınalysyp júrgenderi de bar. Qaratereńniń qatty qysqan judyryqtaı shıraq bir ulany, júırik jýrnalıst Nurbek Ámısha Ulybrıtanııaǵa baryp, sol eldiń irgeli ýnıversıtetteriniń birin bitirip keldi.

Aǵylshynsha aqparattyń alyp teńizinde balyqsha júzedi qazir bul inimiz. Solardyń birazynyń jazý ónerine beıimdelýine aldyńǵy lektegi tórteýmiz azdy-kópti yqpal ete aldyq-aý deımin.

Baıaǵyda jol azabyn ábden tartqandyki shyǵar, bizdiń aýyldyń perzentteri temir jolǵa da túren saldy. Bir kezde dala kezip, adyraspannyń túınegimen «atysyp», qarakeneı qazyp, kósik jep ósken Qaratereńniń qara sıraq balalary – Baıdan Shúıinishbaev pen Juldyzbaı Musaev qazir osy saladaǵy irili-usaqty aımaqtyq qurylymdardyń tizginin ustap otyr.

Qaratereń ulany eldiń qorǵanys kúzetinen de shet qalmady. Astana aımaqtyq áskerı okrýgi qolbasshysynyń orynbasary bolǵan Darhan Ájmoldaev degen jap-jas polkovnık osy aýyldaǵy orta mekteptiń túlegi. Sóıtip, mamany mol Qaratereń kúlli qazaq jurtyna qan taratyp tur.

Ol az deseńiz, bul aýyldan shyqqan Jetes Joldasbaev degen ataqty asaba bar. Búkil Qyzylorda biledi ony. Qolyna mıkrofon tıse boldy, bulbuldaı saıraı jóneledi. Toıǵa kelgen meımannyń bári sonyń aýzyna qarap, qoǵadaı japyrylyp otyrady. Tappaıtyny joq. Kez-kelgen tyǵyryqtan shyǵyp ketedi. Bir kúni sol asabaǵa bylaı dep suraq qoıdym:

– Jetes, keıde qyzyp qalǵan qonaqtardyń toıdan qaıtpaı júrip alatyn ádeti bar ǵoı. Sondaı kezde olardy qaıtip taratasyń?

– Men onyń da jolyn taptym ǵoı, aǵa. Toıdy aıaqtap bolǵan soń, bylaı dep suńqyldaı jónelem: «Jigitter, senderge azǵantaı ǵana ótinishimiz bar. Qazir birden ketip qalmańdarshy. Qyzyq bolǵanda, jańa túsken kelinniń jasaýy qosa kelip jatyr. Sonyń tósek-ornyn, bes-alty mebel-sebelin kólikten túsirip, úıge ornalastyrýǵa kómekteriń kerek!». Osydan keıin toı sońynda bir adam qalsa, meniń atymdy Jetes emes, basqa qoıyńyz!

Qaratereńniń ǵasyrdan uzaq jasaǵan Qaınazar degen qarty bar edi. Naızadaı tip-tik bolyp júretin. Sóılegende sóziniń ár árpi qısaımaı, ornynda turatyn. Saıasatty jilikshe shaǵatyn. «Júzden keıin jańadan tis shyǵady deýshi edi, al endi sol tisterim áli kórinbeıdi», – dep kúletin. Júz altyǵa qaraǵan shaǵynda dúnıe saldy. Qaınazar kókemmen Qaratereńniń ǵasyrlyq tarıhy birge ketti. Araldyń ardaq tutar aqsaqalynyń biri sol edi.

Aýyl aqsaqaldary ara-tura aqparat mekeni – poshtanyń aldynda bas qosady. Ana bir jyldary eldi naryqtyń daýyly soǵyp, jurt daǵdarysqa ushyraǵanda úlkender ózara aqyldasý úshin únemi osynda jıylatyn. Áńgimelesedi. Sher tarqatady. Teli men tentekti tezge salady. Úlkender poshtanyń aldyna kóbirek toptalsa, aýylda áleýmettik máseleler kóp jınaqtalyp qaldy degen sóz. Qazir poshtanyń aldyna baratyn shaldar da sıregen sekildi. Biz alysqa shyǵandap, taý izdep júrsek, taý tulǵaly qarttardyń bári óz aýlymyzda eken ǵoı!

Tartylyp ketken teńizdiń tabanynan ejelgi qalanyń orny tabyldy. Qaratereńde arheologtar aılap jatty. Teńiz ultanyndaǵy kóne shahardan qazyp alynǵan buıymdar orta ǵasyrlardaǵy mádenıetimizdiń erekshe damyǵanyn aıǵaqtaıdy. Báse, nege shetimizden shahar izdep, sharq uramyz desek, Qaratereńniń jelke tusynan tabylǵan bir kezdegi Kerderi qalasyn meken etken orta ǵasyr zııalylarynyń urpaqtary ekenbiz ǵoı... Kóne qala áli de talaı qupııasyn ashyp qalar.

Kezinde aýyl adamdary údere kóship, eldiń tútini taýsylatyndaı kóringende bir aǵamyzdyń: «Óı, ákeńniń... Osy Qaratereńde jalǵyz úı qalǵansha ketpeımin!», – dep tistengenin kózimiz kórip edi. Tilegi ońǵaryldy. Aýyldyń talqany taýsylmady, tútini jyǵylmady. Qazany otqa qondy, uldary atqa qondy.

Qysqasy, Qaratereńniń alysta qalǵan valsi qaıta shyrqalatyn túri bar...

 

Baýyrjan OMARULY

Pikirler