Keshe Máskeýde Ujymdyq qaýipsizdik shartyna qol qoıylǵanyna 30 jyl tolýyna oraı Reseı, Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Armenııa, Belarýs elderiniń basshylarynyń qatysýymen jıyn ótti. Bul uıymnyń qazirgi Ýkraınadaǵy soǵys jaǵdaıyndaǵy máselesi óte qıyn. Jáne onyń músheleri árqaısysy ár jaqqa tartyp otyr. Óıtkeni Reseı álemdegi eń kóp sankııaǵa urynǵan, oǵan jaqyndaýdyń ózi qaýip. Oǵan jaqyndaǵan, táýeldi bolǵan, Ýkraınaǵa ásker kirgizýge óziniń múmkindigin bergen belorýstar da sol Reseımen birge Batys elderiniń sankııasyna ilikti. Iaǵnı, bul elder aldaǵy ondaǵan jyldarda damymaıdy, keri ketedi degen sóz.
Jalpy UQShU elderi — avtorıtarlyq rejımder, olardyń qaı-qaısysynyń da bolashaǵy máz emes. Keshegi jıyndaǵy Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń Aýǵannan Orta Azııaǵa tónetin qaýip týraly kótergen máselesi Qyrǵyzstan Prezıdenti tarapynan qoldaý tapty jáne ony Rahmonov ta qoldady. Sebebi keshe tálibter men tájikterdiń shekarasynda 4 saǵattan astam ýaqyt atys boldy. Tálibter byltyr on myńdaı ásker jınap, ózbek pen tájiktiń shekaralarynyń tusyna qoıǵan edi. Endi 100 myńdaı áskerı jınaǵan olar ótken aptadaǵy ózderiniń el basshylarynyń jınalysynda ásker sanyn 150 myńǵa jetkizetinin aıtty.
Talıban — áskerı memleket. Mundaı áskerı memleket, áskerı rejım árqashan da soǵystyń arqasynda ómir súredi. Olar bilim-ǵylymdy, tehnologııany damytpaıdy. Shyndyǵynda da, tálibter máselesi qaýipti, Orta Azııa basshylarynyń aıtqan pikirleri óte durys. Biraq sol keshegi ujymdyq keńes otyrysynda syrttan kúshter ujymǵa múshe elderge shabýyl jasaıtyn bolsa, biz qorǵaımyz degen sóz aıtylǵan joq. Al Reseıdiń sońǵy 2-3 jyldaǵy saıasaty Qazaqstanǵa, Orta Azııaǵa qarsy bolyp otyr. Solovevten bastap Reseıdiń resmı telearnalary jáne Dýma músheleriniń, barlyq partııalarynyń ortaq maqsaty — Keńes odaǵy quramynda bolǵan elderdi qaıtarý.
Bul oraıda Ýkraına — óz jolyn anyqtaǵan el. Bul el Eýroodaqqa qosylatynyn, damyǵan demokratııalyq ashyq qoǵamdy el bolatynyn aıtty. Myna soǵys sony boldyrmaý úshin jasalyp jatqan áreket, ıaǵnı, Ýkraına halqyn joıýǵa baǵyttalǵan. Qazir Reseı tek bizge ǵana emes, Eýroodaq múshelerine qoqan-loqy kórsetip, ózderiniń saıasatyn júrgizýge tyrysýda. Negizi Reseı qurıtyn eldiń saıasatyn júrgizip otyr jáne olar soǵysqa barýǵa eshteńeden taıynbaıdy.
Ózderińizge belgili, 1837-1847 jyldary on jyl boıy búkil qazaq dalasynda, Sibir ólkesinde Kenesary kóterilisi boldy. Bul kóterilistiń myqtylyǵy Orta Azııaǵa júrgizgen patsha úkimetiniń otarlaý saıasatyn 20 jylǵa shegindirdi. Iaǵnı, 1837 jyldan 1857 jylǵa deıin. Biraq 1847 jyly Kenesaryǵa qarsy patsha úkimeti qazaqtyń bı-bolystaryn, qyrǵyzdyń manaptaryn, ózbektiń Qoqan handyǵyn, sondaı-aq kazaktardy aıdap salyp, Omby jáne Orynbor gýbarnatorynyń áskerin shyǵaryp, tórt jaqtan qyspaqqa alyp, aqyry Kenesary kóterilisin tunshyqtyrdy. Sodan keıin 1857 jyly Reseı, Qytaı jáne Aýǵan memleketi kelisimshartqa qol qoıdy. Kelisimshart negizinde Shyǵys Túrkistandy Qytaı, Túrkmenııany Aýǵanstan, al qalǵan Orta Azııa elderin Reseı otarlaıtyn boldy. Sol 1857 jylǵy jospar boıynsha biz áli ómir súrip jatyrmyz. Sol kezdegideı jartylaı bodandyqtamyz. Bizdiń elimiz táýelsizdik alǵanyna otyz jyl tolǵanymen, áli sol jaǵdaıdamyz. Bul — shyndyq.
Qazir Reseı men Talıbannyń Orta Azııaǵa qarsy qurǵan saıasaty bir. Olardyń ortaq maqsaty — Orta Azııany qaıta jaýlap alý, bul — ashyq másele. Reseıdiń Dýmasy depýtattarynyń Qazaqstanǵa qaıta-qaıta shúıligýi de osydan. Sondyqtan reseılik telearnalardy Qazaqstan terrıtorııasynda túgel jabý kerek. Olardyń úgit-nasıhattaryna shekteý qoıýǵa tıispiz. Onsyz elimizdegi orys tildi elektorattyń barlyǵy spýtnıktik telarnalar arqyly Reseıdiń memlekettik televızııasyn qaraıdy. Ol qazirgi jaǵdaıda aǵylshydyq VVS-den asyp ketti. Máselen, olardyń 86 paıyzy Reseıdiń Ýkraınany jaýlap alý saıasatyn qoldap otyr. Sondyqtan biz bir sheshimge kelý kerekpiz. Bul másele Reseımen jaýlasý degen sóz emes, mundaǵy basty maqsat — táýelsizdikti qorǵaý. Keshegide Erdoǵan málimdeme jasady, ol bárin sezip otyr. Qazirgi tańda Orta Azııa respýblıkalarynyń eshqaısysynda 150 myń ásker joq, qarý joqtyń qasy. Qazaqstannyń bar qarýy Reseıden alǵan 5 dana "S-25" ıstrebıtel men bir dana "synǵan" "S-300" qarýy, al tankter sany tipti az.
Bizden qazir Reseı de, Qytaı da, Aýǵanstan da myqty. Olarda qarý da, kúsh te kóp. Sondyqtan biz Túrkııa, Ázirbaıjan, Orta Azııa elderi, odan qaldy Grýzııa, Moldavııamen birlesip, áskerı-saıası odaq qurýymyz kerek. Sonda Orta Azııa men Kavkazda tynyshtyq ornaıdy. Basqalaı bizde eshqandaı tynyshtyq bolmaıdy.
Orystardyń qoqan-loqysy toqtamaıdy. Reseı eshqashan bul saıasatyn ózgertpeıdi. Bul júrgizilip jatqan saıasat — orystyń shovınızminiń úsh ǵasyrdan beri kele jatqan saıasaty. Sol sebepti biz UShQU-na kóp sene bermeı, aldaǵy bolashaǵymyzdy oılaýymyz kerek. Eger áskerı-saıası odaq qurylsa, Orta Azııada beıbitshilikti saqtap, óz kúshimizben damıtyn el bolamyz.
Januzaq ÁKIM,
qoǵam qaıratkeri.
