Keşe Mäskeude Ūjymdyq qauıpsızdık şartyna qol qoiylǧanyna 30 jyl toluyna orai Resei, Qazaqstan, Qyrǧyzstan, Armeniia, Belarus elderınıŋ basşylarynyŋ qatysuymen jiyn öttı. Būl ūiymnyŋ qazırgı Ukrainadaǧy soǧys jaǧdaiyndaǧy mäselesı öte qiyn. Jäne onyŋ müşelerı ärqaisysy är jaqqa tartyp otyr. Öitkenı Resei älemdegı eŋ köp sanksiiaǧa ūrynǧan, oǧan jaqyndaudyŋ özı qauıp. Oǧan jaqyndaǧan, täueldı bolǧan, Ukrainaǧa äsker kırgızuge özınıŋ mümkındıgın bergen belorustar da sol Reseimen bırge Batys elderınıŋ sanksiiasyna ılıktı. Iаǧni, būl elder aldaǧy ondaǧan jyldarda damymaidy, kerı ketedı degen söz.
Jalpy ŪQŞŪ elderı — avtoritarlyq rejimder, olardyŋ qai-qaisysynyŋ da bolaşaǧy mäz emes. Keşegı jiyndaǧy Qazaqstan Prezidentı Qasym-Jomart Toqaevtyŋ Auǧannan Orta Aziiaǧa tönetın qauıp turaly kötergen mäselesı Qyrǧyzstan Prezidentı tarapynan qoldau tapty jäne ony Rahmonov ta qoldady. Sebebı keşe tälıbter men täjıkterdıŋ şekarasynda 4 saǧattan astam uaqyt atys boldy. Tälıbter byltyr on myŋdai äsker jinap, özbek pen täjıktıŋ şekaralarynyŋ tūsyna qoiǧan edı. Endı 100 myŋdai äskeri jinaǧan olar ötken aptadaǧy özderınıŋ el basşylarynyŋ jinalysynda äsker sanyn 150 myŋǧa jetkızetının aitty.
Taliban — äskeri memleket. Mūndai äskeri memleket, äskeri rejim ärqaşan da soǧystyŋ arqasynda ömır süredı. Olar bılım-ǧylymdy, tehnologiiany damytpaidy. Şyndyǧynda da, tälıbter mäselesı qauıptı, Orta Aziia basşylarynyŋ aitqan pıkırlerı öte dūrys. Bıraq sol keşegı ūjymdyq keŋes otyrysynda syrttan küşter ūjymǧa müşe elderge şabuyl jasaityn bolsa, bız qorǧaimyz degen söz aitylǧan joq. Al Reseidıŋ soŋǧy 2-3 jyldaǧy saiasaty Qazaqstanǧa, Orta Aziiaǧa qarsy bolyp otyr. Solovevten bastap Reseidıŋ resmi telearnalary jäne Duma müşelerınıŋ, barlyq partiialarynyŋ ortaq maqsaty — Keŋes odaǧy qūramynda bolǧan elderdı qaitaru.Būl oraida Ukraina — öz jolyn anyqtaǧan el. Būl el Euroodaqqa qosylatynyn, damyǧan demokratiialyq aşyq qoǧamdy el bolatynyn aitty. Myna soǧys sony boldyrmau üşın jasalyp jatqan äreket, iaǧni, Ukraina halqyn joiuǧa baǧyttalǧan. Qazır Resei tek bızge ǧana emes, Euroodaq müşelerıne qoqan-loqy körsetıp, özderınıŋ saiasatyn jürgızuge tyrysuda. Negızı Resei qūrityn eldıŋ saiasatyn jürgızıp otyr jäne olar soǧysqa baruǧa eşteŋeden taiynbaidy.
Özderıŋızge belgılı, 1837-1847 jyldary on jyl boiy bükıl qazaq dalasynda, Sıbır ölkesınde Kenesary köterılısı boldy. Būl köterılıstıŋ myqtylyǧy Orta Aziiaǧa jürgızgen patşa ükımetınıŋ otarlau saiasatyn 20 jylǧa şegındırdı. Iаǧni, 1837 jyldan 1857 jylǧa deiın. Bıraq 1847 jyly Kenesaryǧa qarsy patşa ükımetı qazaqtyŋ bi-bolystaryn, qyrǧyzdyŋ manaptaryn, özbektıŋ Qoqan handyǧyn, sondai-aq kazaktardy aidap salyp, Omby jäne Orynbor gubarnatorynyŋ äskerın şyǧaryp, tört jaqtan qyspaqqa alyp, aqyry Kenesary köterılısın tūnşyqtyrdy. Sodan keiın 1857 jyly Resei, Qytai jäne Auǧan memleketı kelısımşartqa qol qoidy. Kelısımşart negızınde Şyǧys Türkıstandy Qytai, Türkmeniiany Auǧanstan, al qalǧan Orta Aziia elderın Resei otarlaityn boldy. Sol 1857 jylǧy jospar boiynşa bız älı ömır sürıp jatyrmyz. Sol kezdegıdei jartylai bodandyqtamyz. Bızdıŋ elımız täuelsızdık alǧanyna otyz jyl tolǧanymen, älı sol jaǧdaidamyz. Būl — şyndyq.Qazır Resei men Talibannyŋ Orta Aziiaǧa qarsy qūrǧan saiasaty bır. Olardyŋ ortaq maqsaty — Orta Aziiany qaita jaulap alu, būl — aşyq mäsele. Reseidıŋ Dumasy deputattarynyŋ Qazaqstanǧa qaita-qaita şüilıguı de osydan. Sondyqtan reseilık telearnalardy Qazaqstan territoriiasynda tügel jabu kerek. Olardyŋ ügıt-nasihattaryna şekteu qoiuǧa tiıspız. Onsyz elımızdegı orys tıldı elektorattyŋ barlyǧy sputniktık telarnalar arqyly Reseidıŋ memlekettık televiziiasyn qaraidy. Ol qazırgı jaǧdaida aǧylşydyq VVS-den asyp kettı. Mäselen, olardyŋ 86 paiyzy Reseidıŋ Ukrainany jaulap alu saiasatyn qoldap otyr. Sondyqtan bız bır şeşımge kelu kerekpız. Būl mäsele Reseimen jaulasu degen söz emes, mūndaǧy basty maqsat — täuelsızdıktı qorǧau. Keşegıde Erdoǧan mälımdeme jasady, ol bärın sezıp otyr. Qazırgı taŋda Orta Aziia respublikalarynyŋ eşqaisysynda 150 myŋ äsker joq, qaru joqtyŋ qasy. Qazaqstannyŋ bar qaruy Reseiden alǧan 5 dana "S-25" istrebitel men bır dana "synǧan" "S-300" qaruy, al tankter sany tıptı az.
Bızden qazır Resei de, Qytai da, Auǧanstan da myqty. Olarda qaru da, küş te köp. Sondyqtan bız Türkiia, Äzırbaijan, Orta Aziia elderı, odan qaldy Gruziia, Moldaviiamen bırlesıp, äskeri-saiasi odaq qūruymyz kerek. Sonda Orta Aziia men Kavkazda tynyştyq ornaidy. Basqalai bızde eşqandai tynyştyq bolmaidy.Orystardyŋ qoqan-loqysy toqtamaidy. Resei eşqaşan būl saiasatyn özgertpeidı. Būl jürgızılıp jatqan saiasat — orystyŋ şovinizmınıŋ üş ǧasyrdan berı kele jatqan saiasaty. Sol sebeptı bız ŪŞQŪ-na köp sene bermei, aldaǧy bolaşaǧymyzdy oilauymyz kerek. Eger äskeri-saiasi odaq qūrylsa, Orta Aziiada beibıtşılıktı saqtap, öz küşımızben damityn el bolamyz.
Janūzaq ÄKIM,
qoǧam qairatkerı.
