Osydan 20 jyl buryn jas astananyń ekonomıkasy qandaı edi? 1998 jyldyń birinshi toqsanyndaǵy jaı-kúıdiń statıstıkasyna nazar salsaq. Kóptegen azyq-túlik qymbattap, óndiris tómendep, qurylys kólemi ósken
Azyq-túlik naryǵy
Shıkizat alýǵa aınalymda qarajat quraldarynyń jetispeýi, aýylsharýashylyq óndirýshileriniń jetkizilim sanyn tómendetýinen Astanada et ónimderi (8%), óńdelgen balyq (40%) jáne irimshik (16,7%) shyǵarý kólemi qysqarǵan, al sary maı múlde shyǵarylmaǵan. Óndiris deńgeıi kórsetkishiniń nasharlaýyna tek qana qarajat jetispeýshiligi men jetkizilimniń tómendeýi ǵana sebep bolǵan joq, osymen qatar, unnan jasalatyn ónimderge, sonyń ishinde unǵa (19,1%) jáne jarma ónimderine (63,8%) satyp alýshylyq suranysy tómendedi.
1997 jyldyń osy kezeńimen salystyrǵanda metall emes mıneraldyq ónimderdi (4,7%) shyǵarý salasy da azdaǵan quldyraýdy sezinedi. Mashına men qural-jabdyqtar shyǵaratyn ónerkásip ájeptáýir quldyrady. Ótken jyldyń sáıkes kezeńiniń 31,9% ǵana shyǵaryldy, al jańa qopsytqysh, tuqym sepkish, malsharýashylyǵy men jem-shóp óndirisiniń qural-jabdyqtary qurastyrylǵan da joq.
Degenmen de, sút pen tátti nan qalada boldy: 1997 jyldyń birinshi toqsanymen salystyrǵanda sút ónimderiniń óndirisi 5,1 ese ósti. Sonymen qatar, kondıter buıymdary (3,1 ese), aýylsharýashylyǵyndaǵy malǵa arnalǵan daıyn jem-shóp (6,3 ese), uzaq ýaqyt saqtalatyn kondıterlik ónimder (72,3%), makaron ónimderi (23,7%) jáne lıker-araq ónimderi (2,3 ese) ósti. Polıgrafııa ónerkásibiniń óndirisi de ósken: 1997 jylmen salystyrǵanda jyldyń birinshi shıreginde merzimdi basylymdardyń shyǵarylýy 57,5% ósken.
Investıııalar
Aqmolanyń ekonomıkasy men áleýmettik salasynyń damýyna shamamen 2517,7 mln teńge salynyp, onyń ishinde 1652,9 mln teńge qurylys-jóndeý jumystaryna bólingen. Salystyra qaraǵanda bul san 1997 jyldyń qańtar-naýryz aıyndaǵy sandarynan 2,2 jáne 5,4 esege sáıkesinshe kóp. Bólingen 2,5 mlrd teńgeniń aýqymdy bóligin (85,2%) memlekettik kásiporyndar men uıymdardyń qarajattary qurady. 1997 jyldyń sáıkes kezeńine keletin bolsaq, bunda memleket shyǵynyń kólemi 58,6% artqan. Investıııalardyń jartysynan astam bóligi ortalyqtandyrylǵan qarajat kózderiniń esebinen qarjylandyryldy (1541 mln teńge). Ónerkásipterdiń, uıymdar men turǵyndardyń ózindik qarajattary 17,7% qurady.
1-shi toqsanda 8 nysanda jumys júrgizilip, kapıtal salymynyń ıgerilýi 1429,4 mln teńgeni qurady, onyń 530,7 mln teńgesi – shetel ınvestıııasy.
Úsh aıdyń ishinde jalpy kólemi 27 myń kv. metr turǵyn úı paıdalanýǵa berildi (283 páter), onyń ishinde memlekettik sektorda (22,3 myń kv. metr) jáne jeke qurylysshylarmen (3,2 myń kv. metr) salynǵan. Densaýlyq saqtaý nysandarynyń qurylysyna 608,9 mln. teńge bólingen. Qurylys Qurylys uıymdarynyń merdigerlik jumystarynyń 89,9% tapsyrys berýshimen tólengen. Bul barlyq merdigerlik jumystardyń jalpy qunynan 3224,3 mln teńge quraıdy (3587,8 mln teńge). Oryndalǵan kólemniń 43,7% memlekettik qurylys kásiporyndary, jeke kásiporyndar – 55,2% jáne sheteldik kásiporyndar – 99,2% tóledi.
Ótken jyldyń eseptik kezeńimen salystyrǵanda uıymdar men kásiporyndardyń óz kúshimen oryndalǵan merdigerlik jumystarynyń kólemi 6,2 ese ósken. Qalanyń qurylys nysandarynda jańa qurylys, qaıta salý, keńeıtý men tehnıkalyq qaıta jabdyqtaý boıynsha jumystar júrgizilip jatty, ol jalpy kólemniń 95,7% qurady. Ǵımarattar men qurylystardy túbegeıli jóndeý shyǵyndary jalpy kólemniń bir bóligin (3,7%) qurasa, aǵymdaǵy jóndeý jumystarynyń shyǵyndary 0,6% qurady. Alaıda, sheteldik ınvestıııa kelýimen jekemenshiktiń memlekettik, jeke jáne úlestik úlgileriniń úles salmaǵy shuǵyl tómendedi, 1997 jyldyń qańtar-naýryzynyń kórsetkishterimen salystyrǵanda 77,5% deıin ósip, sheteldik jekemenshik kólemi 2780,1 mln teńge qurady.
Jolaýshy da kóp, júk te kóp
1998 jyldyń basynda qala boıynsha tasymaldy 17 avtokásiporyn júzege asyrǵan. Olardyń ishinde 14 kásiporyn júk-jol kóligi kásiporny, 2 avtobýs parki men taksopark. Qańtar-naýryz aralyǵynda 910 júk kóligi, 238 avtobýs, 74 taksomotor, 59 trolleıbýs esepten shyǵarylǵan.
Qala transporty 711,1 myń tonna júk tasymaldaǵan, bul 1997 jyldyń 1-shi toqsan kórsetkishiniń 80,9%-yn qurady. Aqmola temirjol bólimshesi 573 myń tonna júk tasymaldaǵan. Bul 1997 jyl kórsetkishinen 28% tómen.
Avtomobıl transporty kásiporyndary 1997 jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda 57,8% (137,9 myń tonna) artyq tasymaldaǵan. Birinshi toqsanda 11,6 mıllıon adam jolaýshy kóligin paıdalanǵan (78,6% - avtobýstar men baǵdarlyq taksı, 21,2% - trolleıbýs).
Barlyq kólik kásiporyndarynyń jolaýshy aınalymy úsh aıda 320,3 mıllıon jolaýshy-shaqyrym qurady, bul 1997 jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda 12,3%-ǵa artyq. Jeke sektor kásiporyndarynyń jolaýshy aınalymy 29,3%, memlekettik kásiporyndardiki 70,3% qurady.
Eksport-ımport
1998 jyldyń qańtar-naýryz aralyǵyndaǵy kedendik deklaraııalardy zerdelegen kezde, kórsetilgen ýaqytta eksport pen ımport kólemi shamamen 73,7 mln AQSh dollaryn qurady. Bul somanyń qomaqty úlesin ımport alyp tur, ol 88% nemese $64,9 mln quraıdy. Alys shetelden ımporttyń túsýi 52,5 mln qurady, onyń ishinde Túrkııa (13 mln), AQSh (9,9 mln), Germanııa (9,1 mln), Italııa (6 mln), Ulybrıtanııa men Chehııa (1,5 mıllıonnan). TMD elderinen 12,4 mln AQSh dollaryna ónim kelip tústi, onyń ishinde Reseıden (9,2 mln), Ýkraınadan (1,8 mln) jáne Belarýsııadan (0,8 mln).
Elge kirgizilgen taýarlardyń 27,5% mashına, qural-jabdyq, kólik quraldary, qural-jabdyqtar men túrli apparattarǵa tıesili. Ónimniń 10,8% qurylys materıaldaryna, 10,1% metallýrgııa ónerkásibiniń ónimderine, 5,1% súrek, kesilgen aǵash materıaldary jáne qaǵaz ónimderine, 4,5% hımııa ónerkásibiniń ónimderine tıesili.
Taıaý shetelge 8,6 mln AQSh dollaryna, al álemniń basqa elderine 0,2 mıllıon somasyna eksporttyq ónim shyǵarylǵan. Paıyzdyq ara qatynas, sáıkesinshe, 97,2% jáne 2,8%. Eksporttyq ónimniń negizgi tutynýshylary – TMD elderi, olardyń ishinde Reseı – 5,1 mln, Qyrǵyzstan men Tájikstan – 1,1 mıllıonnan, Ózbekstan – 1,2 mln jáne Belarýs – 0,07 mln AQSh dollary. Alys shetel memleketteri ishinen Túrkııa mańyzdy orynǵa ıe (2,5%).
Eksporttyń jalpy kóleminiń ishinde astyq úlesi 33,9%, mashına men qural-jabdyqtar 6,8%, qara metall – 4,9% qurasa, azyq-túlik taýarlary: un-jarma ónerkásibiniń ónimderi – 33,9%, sary maı – 8,6%.
Arzan jumyrtqa
1998 jyldyń qańtar-naýryzyndaǵy tutyný baǵasynyń ortasha aılyq ósimi 2% qurady. Azyq-túlik taýarlary toby boıynsha baǵanyń ósýi tutyný baǵasy ındeksiniń qalyptasýyna basty áser etti. 1997 jyly bul ındeks negizinen aqyly qyzmetter baǵasynyń ósýine baılanysty qalyptasty.
Jyl basynan bastap azyq-túlik taýarlarynyń baǵasy jalpy eseppen 10% ósken. Inflıaııanyń jalpy deńgeıin sıpattaıtyn tutynýshylyq baǵasynyń ındeksi 1998 jyldyń basynan bastap 105,9%, naýryzda 101 4% qurady.
Jyl basynan bastap azyq-túlik taýarlarynyń baǵasy jalpy eseppen 10% ósti, onyń ishinde, et pen qus 31%, sıyr eti - 44,6, shoshqa eti - 27,2, shujyq ónimderi - 18,3% ósti. Shyjǵyrylǵan toń maı men basqa da taǵamdyq maılar baǵasy - 15,9%, shaı - 10,9, qant – 72%, jemis-jıdek - 21,2%, kókónis - 47,1% ósken. Sonymen qatar, kúrish baǵasy - 7,7%, jumyrtqa - 9,6%, janýar maıy -6,2, ósimdik maıy - 12,9% tómendegen.
Azyq-túliktik emes taýar baǵasy jyl basynan beri aıtarlyqtaı ózgermegen. Kıim-keshek, aıaq kıim men mata baǵasy 1% qymbattaǵan, al benzın men farmaevtıka ónimderiniń baǵasy 2,2 jáne 7,3% sáıkesinshe tómendegen. Aqyly qyzmetter smalasyndaǵy tarıfter men baǵalar jyl basynan bastap 3% ósken. Turǵyn úı kommýnaldyq qyzmeti salasynda paıdalaný shyǵyndary edáýir ósken (13,2%), elektr energııasy (10,7%) jáne jelilik gaz (10%) qymbattaǵan.
Statıstıkalyq sholýdy aıaqtaı kele, 1998 jylǵy kórsetkishterdi qazirgi kezben salystyrǵan qyzyqty bolar edi, astananyń ónerkásiptik kelbeti qanshalyqty ózgergen eken?
Maqalany daıyndaǵan kezde QR Ulttyq kitaphanasynyń merzimdi baspa qorynyń materıaldary paıdalanyldy.
Arman SÚLEIMENOV,
