Jadymdaǧy Jeltoqsan

Qūrmanǧazy Rahmetov Derektı hikaia Jadymdaǧy jeltoqsan 1986 On, On segız, Jiyrma tört. Altau ala,törteu tügel Töbedegı keled,-dep Jastar şyqty Almatyda, Bas Alaŋǧa bairaqty Namys, Jıger, Közderınde ot Qairatty! Alaŋ toly,yǧy-jyǧy Ainalamyz qara köz. Qara közde tūnyp tūrǧan Tarih,taǧlym sabaqtary Abai jazǧan qara söz. Alaşorda, Älihannyŋ Säkenderdıŋ elesı, Babalardyŋ, tar jol,taiǧaq Jete almaǧan belesı. Qar bop ūşyp,qan bop qūşqan Mahambettıŋ jebesı Jaujurektı , Han Kenemnıŋ Basy joq qūr denesı!... 17.12.2011j.Alaŋ.Almaty.   Dauyl aldyndaǧy tynyştyq   Taŋerteŋ erte oiandym. Köŋıl küiım erekşe. Juynyp-şaiynyp, jıgıtter daiyndap qoiǧan qara şaidan tartyp jıberıp, oqu korpusyna aiaŋdap kelemın. Aldymnan qarsy şyqqan orta boily adamnyŋ jüzı tanys siiaqty. Jaqyndai bere ol kısı tanyp qalyp: “Oi, Qūrmanǧazy, sen osynda oqityn ba edıŋ? Halyŋ qalai, neşınşı kurstasyŋ?” – dedı. Oilamaǧan jerden kezdesıp qalǧan adamǧa: “Oi, aǧai, halyŋyz qalai? Men osynda oquǧa tüskenmın, qazır bırınşı kursyndamyn, arnaiy aǧylşyn bölımşesınde”, – degenge ǧana şamam keldı. Almaty qalasyndaǧy eksperimenttık qazaq mektep internatyndaǧy kezındegı direktorymyz –  Meşıtbaev aǧamyz. Köp özgermegen eken, osynda tarih kafedrasynda sabaq beretının bıldım. Jyly qoştastyq. Dostyq daŋǧylynyŋ joǧarǧy jaǧynda ornalasqan mektep-internattyŋ menıŋ ömırımdegı alar orny erekşe edı. Auyldan alys şyǧa qoimaǧan oiyn balasy, qala men internattyŋ ışkı tärtıbın bırden qabyldai qoiuy qiyn eken. Bır jetı ötpesten auyldy saǧynyp sala bergenım. Sabaqtan şyǧa salysymen, qala ortasynda men mūndalap şaqyryp tūratyn telemūnarany betke alyp, elderden sūrai otyryp, “Qazaqstan” telearnasyna bır-aq tartyp otyrdym. Işke kıreiın desem kırgızbeidı. Qaisarlyǧymdy, älde boiymnyŋ kışkentailyǧyn körıp, aiauşylyq tanytty ma, äiteuır telefon arqyly sūrastyryp, “Qazır osy arada tūr, eşqaida şyqpa, aǧaŋ osy jerge keledı” – degende quanyp kettım. Rasymen köp uaqyt ötpesten, «äi, Qūbaş», – degen tanys  dauysty estıp, būrylyp qarasam, qolynda bır buma qaǧazy bar Qūnan aǧam maǧan kele jatyr eken. Quanǧanymnan milisioner jıgıtke rahmetımdı jaudyryp jatyrmyn. Söitıp menıŋ ömırımde teledidarmen tabysu men tanysu kezeŋı bastalyp ketken edı. Işıne kırgen sätten erekşe küige enetınmın. Teledidardan jiı körsetetın köptegen tanymal ärtıster: Nūrǧali Nüsıpjanov, Laki Kesoglu, Venera Qarmysova, Sara Tynyştyǧūlova jäne t.b jüzbe-jüz jüzdesu, ärkımnıŋ enşısıne bailana qoimaǧan baqytty uaqyt edı. “Qymyzhananyŋ” qyzyp tūrǧan sätı, Ämırenıŋ Parijde salǧan änı men ömırı jaiyndaǧy qoiylym esten ketpes dünieler... Keşkısın aǧammen qol ūstasyp “Rabochii poselokqa” qaitatynbyz. Taŋerteŋ avtobustar men troleibustardy auystyra otyryp naǧaşy ınılerım Darhan, Dastan, Dumandy mektebıne jetkızu, odan ärı internatqa jol. Östıp-östıp  qalanyŋ qyzu da qyzyq  ömırıne aqyryn-aqyryn jaqyndap, synyptastarymnyŋ ortasyna üirene de bastadym. Qosymşa sabaqtar alyp, QazMU-dyŋ fizika, onyŋ ışınde arnauly (aǧylşyn tılınde) bölımşesıne tapsyryp, alǧaşqy emtihannan üzdık baǧa alyp, fakultet dekany Särsembinov qolymdy qysyp, “Qūttyqtaimyn, sen endı bızdıŋ studentsıŋ” – degen  kezderı keşe ǧana. İä, endı bar ynta men jıgerdı bılım aluǧa jūmsap, aǧylşyn tılın barynşa tez arada boiǧa sıŋdıru maqsaty aldymda tūr edı. İä, sol  künı jeltoqsannyŋ 16-sy seisenbı   bolatyn. Tüsten keiın, “Kreml  Dınmūhamet Ahmetūly Qonaevty alyp tastapty, onyŋ ornyna bızge tanys emes Kolbin degen bıreudı qoiypty, Plenum 16-aq minut bolypty”, – degen suyt habar kelıp jettı... Jastyq jalyn, janǧan ot, qūrban jastyq Erteŋ bızdı ne kütıp tūrǧanyn qaidan bıleiık. bılmegen de edık. Särsenbınıŋ sättı künı bızder  ekı par sabaqtan keiın, «Dinamo» stadionynyŋ ışınde dene tärbiesımen aiaqtalatyn. Kurstyŋ onşaqty jıgıtterı erkın kürespen ainalysyp, matyda aunap -qunap jataqhanaǧa kelsek, abyr-sabyr. Bıreulerınen jaǧdaidy sūrastyrsaq jaŋa ǧana bır top jastardyŋ Baitūrsynov köşesımen  jaŋa Alaŋǧa köterılıp bara jatqandaryn körgen, qoldarynda ūrandary baryn da aitty. Meiırjan, Nūrlybek üşeuımız “Alaŋ qaidasyŋ” dep tartyp otyrdyq.  Abai köşesınen Baiseiıtova köşesıne joǧarylap bara jatqanda-aq halyq köp kezdese bastady, köbınese jastar. Alaŋnyŋ kıre berısı iın tıresken halyq, ortasynda şoǧyrlanǧan jastardy belbeulei qorşap tūrǧan milisionerlerdıŋ sapymen arpalysa jürıp, ışke endık. Alaŋ toly jastarmen qauyşyp, denenı bır keremet sezım bilep ala jönelgenı... Ondai keremet sezım qūşaǧyn, būryn soŋdy baiqamappyn. Üş jaqtan jaŋadan kelıp jatqan jastar legı Keŋester Odaǧyndaǧy sol kezdegı eŋ ülken, eŋ körıktı Alaŋdy toltyryp ta jıberdı. İın tıresken jastar. Mınber jaǧynda da qozǧalys nyşanynyŋ küşeiıp kele jatqanyn baiqamau, mümkın emes edı. Qazır jeltoqsandyqtarǧa ılınıp tūrǧan taqta maŋynan ülkenderdıŋ «Elım-ailatqandary» da qosylyp kettı. ...Qarataudyŋ basynan, köş keledı-ai, Köşken saiyn bır tailaq bos keledı-ai, – degen jerlerı babalarymyzdyŋ bastarynan ötken san qily tarihyn köz aldymnan ötkızgendei äser qaldyrdy.Bızdı qorşap tūrǧan milisiialarmen jastar alysyp-arpalysyp kırıp jatty. Keibır jerlerde şepterın özderı aşyp jıberıp, lek-legımen ortaǧa jıberıp qoiyp jatqandaryn da baiqap qaldym. «Belbeu» siiaqty milisionerler şebınıŋ arǧy jaǧy da jastar bolatyn. Megafon qoldan qolǧa ötıp, söilep tūrǧan adamdy köru üşın jastar sätte otyra qalyp, jalyndy sözderge qūlaq asyp, auyzbırşılıktıŋ ozyq ülgılerın de körsete bastady. Alaŋ bırauyzdan mınberge Dınmūhamet Ahmetūly Qonaevtyŋ özı şyǧyp, jaǧdaidy tolyq tüsındırıp beruın talap ettı. Bolmaǧan jaǧdaida būl Alaŋnan tarqamaitynyn, qajet bolsa keş, tün, taǧy da bır kün kütetının jetkızdı. «Doloi Kolbina, Kajdomu narodu svoego vojdia», – degen orysşa, «Kolbin ket! Är ūltqa öz basşysy, Kösemı Äuelbekov, Nazarbaev bolsyn!», – degen ūrandardy jastar bırauyzdan qaitalap jatty. Bıraq mınber jaqtyŋ talaby: “Tarqaŋdar, tarqamaityn bolsaŋdar, küş qoldanady” – dep, bırınen keiın bırı aityp jatty. Kımnıŋ kım ekenın tanyp, ajyratyp jatqan bız emes. Megafon qolyma tigen kezınde, partiia basşylyǧyna Käkımbek Salyqovtyŋ kandidaturasyn ūsynyp, zamandastaryma jalyndy sözımdı arnap ülgerdım. Köpşılık menıŋ soŋymnan keiın üş-tört ret qaitalady. Keibır jerlerden közge erekşe tüsıp qalǧandardy bır-bırden şyǧaryp aluǧa tyrysyp, kei jerde alyp ta ketıp jatty. Alaŋnyŋ batys jaq şetınen engen qolyna jetektegen balasy bar äieldıŋ aiǧailap söilegen sözıne bet būrdyq. Bır sät özımnıŋ yǧysyp tribuna jaqty jaǧalai ekı-üş sap qatar tūrǧan milisiia qataryna jaqyndaǧanymdy baiqadym. Aldyŋǧy qatardan fakultettıŋ jıgıtterın kezdestırıp qaldym. Qazırgı kezde jiı-jiı jariialanyp jürgen surettıŋ aldyŋǧy qatarynda tūrǧan fizfaktyŋ Serık degen jıgıtı, qyzylordalyq. Säl artynda Qairat Säriev tūr. Men obektivke simai qalyppyn, säl solǧa qarai tört-bes jıgıten keiın tūrǧan edım. Ekı jaqtyŋ talaptary da oryndalmaityndai kulminasiialyq jaǧdailar da jaqyndap kele jatqanyn ışım sezdı. Alǧaşqy qar kesekterı men milisionerlerdıŋ bas kiımdı jūlyp alyp ortaǧa laqtyrǧandaryn da közım şalyp qaldy. Temır baǧanǧa şyǧam degen jıgıtterdıŋ üş-törteuınıŋ joly bolmady. Ūzynşa kelgen jıgıttıŋ örmelep bara jatqanyn körıp köŋılım erıksız sol jaqqa audy. Ol köp kıdırmesten basyna jetıp, bır qolymen temır baǧandy qapsyra, ekınşı qolymen dauys küşeitkıştı jūlqyp-jūlqyp jerge tastai saldy. Köpşılık şulap, qol soǧyp jatyr. Keiınnen bıldım, ol sol äreketı üşın bes jylǧa bas bostandyǧynan airylǧan, et kombinatynyŋ sol kezdegı jūmysşysy  Juandyqov Bolat eken. Osydan keiın-aq, beibıt mitingınıŋ sänı men mänı özgerıp, bır jaǧy jastar, ekınşı jaqtan qaruly äskerler men milisiia qyzmetkerlerınıŋ arasyndaǧy qandy qaqtyǧys bastalyp kettı. Jan alysyp, jan berısken osy qaqtyǧys alma kezek, it jyǧysqa ūqsaǧandai. Bızderdı alaŋnyŋ şetıne quyp tyqsa, bararǧa jerı qalmaǧan jastardyŋ boiyndaǧy jıgerı men namysy qaruly äskerdı alaŋnyŋ ekınşı şetıne atoilap, aruaqtap, quyp tastaidy. Baiqaǧanym, ekı jaqtan da 20-30 adamnan ärtürlı jaraqat alǧandar Alaŋ ortasynda qalyp jatty. Işımızden sol jerde jedel türde jasaqtalǧan top olardy şet jaqqa jetelep, süirelep, tasyp jatty. Osylai üş-tört tolqyndy basymnan ötkergen edım. Soŋǧy tolqyn kezınde bır qyzdyŋ sürınıp qūlap qalǧanyn baiqadym. Äskeridıŋ “dubinkamen qyzǧa ūmtylǧanyn baiqap, aruaqtap jetıp baryp oŋ aiaǧymmen teppek bolǧan sätımde, «şityn» qoiyp ülgergen eken, tızemnen tömen orta tūsyn oryp tüstı. Basynda et qyzuymen baiqamaǧan ekenmın, jetektep alǧan qyzymdy jıgıtterdıŋ qolyna tapsyrǧannan keiın, aiaǧymnyŋ bastyrtpaitynyn baiqap, janymdaǧylarǧa senderge masyl bolmaiyn degendı aityp, Alaŋnan sylti basyp jataqhanama tarttym. Kelsem keibır jıgıtterımız, jaralaryn taŋyp, Alaŋǧa qaita  ketıp te jatyr eken. Men üşın Alaŋdaǧy aiqas osymen tämam bolǧan edı. Aiaǧymdy myqtap taŋyp alyp, qazaq jastarynyŋ erlıkterınıŋ ärbır epizodtaryn esıme alyp, äsırese, qarşadai qazaq qyzdarynyŋ etekterın türıp alyp, tas, mramorlar tasyp, jıgıtterdıŋ namys pen jıger ottaryn qairap, ortaq küreske qosqan ülesterınıŋ er azamattardan eşqandai kem emestıgın oilap jatyp, ūiyqtap ketıppın. Taŋerteŋ  dekanatqa şaqyryp jatyr degesın barsam, orys tobynda  oqityn qoǧamdyq «kassirımız» kelmei qalǧan eken. Dekanattyŋ tapsyrmasymen, bır jıgıttı ertıp alyp bırınşı kurstyŋ stipendiialaryn äkeluge QazMU qalaşyǧyna kettım. Jataqhanadaǧy jıgıtterden bolǧan oqiǧa jaiyn egjei-tegjeilı sūrastyruǧa kırısıp kettım. Teledidardan şetelderdegı qaqtyǧystardy körgen basqa da, bızdegıköterılıstı  köru basqa. Qalanyŋ jalpy jaǧdaiyn bılu maqsatymen, naǧaşy aǧamnyŋ üiıne tarttym. Jolda qoldaryna qyzyl mata taqqandarmen de bır qyrqysyp aldym. Aiaǧymdy sylti basqanym bolmasa, betı-közım aman edı. Üige kelsem, naǧaşy aǧam da, mekteptıŋ onynşy synybynda oqityn bauyrym da, barşamyzdyŋ aitar taqyrybymyz da osy qandy oqiǧa boldy. Tün ortasy aua, naǧaşymnyŋ baspa mäşeŋkesıne qonjiyp, BŪŪ Assambleiasynyŋ Bas hatşysy – Haver Peres de Kueliarǧa bolǧan oqiǧalardy baiandap, bızge kömek körsetulerın sūrap, bır bet hatymdy jazyp,  taŋnyŋ atuy men avtobustyŋ qatynauyn kütıp jattym. Ertemen jataqhanaǧa kele salysymen starostalar men komsorgtardy jiyp, oilarymyzdy ortaǧa salyp, «Lenindık ūlt saiasaty jasasyn!», «QazSSR konstitusiia qaǧidalary saqtaluy tiıs!», – degen ekı ūran äzırlep, bır pardan keiın barlyǧymyz Alaŋǧa qaita şyǧatyn bolyp kelıstık. Ärkım özderı jeke-jeke tapsyrma aldy. Bırge oqityndar jinalyp, Baitūrsynūly köşesımen joǧary köterılıp bara jattyq. Jol jönekei janymyzdaǧy teatr körkemsuret institutynyŋ jataqhanasy men QazMU-dyŋ himiia fakultetınıŋ studentterıne aiǧailap, bızderdı qoldauyn sūradyq. Masanchi köşesınıŋ būryşyna jete bergenımızde üş adam bızge büiırımızden qosylyp, ülkendeu bıreuı män-jaidy sūrastyrdy. Jaǧdailarymyzdy tüsındırıp, beibıt türde Alaŋǧa baryp, qyrǧynda ūstalyp, ekı kün boiy qamauda otyrǧandardy bosatu jönındegı talaptarymyzdy jetkızbekşımız dedım. Toptyŋ artqy jaǧynda kele jatqanmyn. Basymdy köterıp qalsam, aldymdaǧy kurstastarym jan-jaqqa jamyrai qaşyp jatyr eken, tüsınıp te ülgergen joq edım, artymnan soqqy kelıp tidı. Būrylyp jalt qarasam, qarsy aldymda qazaqtyŋ «mentı», oŋ qolynda dubinkasy, sol qolynda qalqany, qasqiyp qarap tūr. Jerge qarasam, qan tamyp tūr eken. Sonda ǧana iegımnen qan sorǧalap tūrǧanyn baiqadym. Kürteşemnıŋ «kapiuşony» bar edı, arttan kelıp soqqan kezde, säl üstıge nemese astyǧa tigenınde, tırı qalyp, osyndai estelık jazyp otyruym ekıtalai edı. Jaratqannyŋ körseter jaryǧy baryn sonda ǧana sezındım. Janyndaǧy milisionerler jaqyndap, on metrdei jerde kelıp toqtaǧan avtobustyŋ ışıne tyqpalap otyrǧyza bastady. Menıŋ jaramdy baiqap, toqtamai aqqan qannan sekem aldy ma, äiteuır, bosatyp jıberdı. Jataqhanadan onşama ūzamaǧan edık.  Kele salysymen, jaramdy juyp, özımdı özım tärtıpke keltırgenım sol edı, dekanymyz bastaǧan ekı-üş mūǧalım bölmege kırıp keldı. Men oryn alǧan jaidy aittym. Köp närsenı sūramastan, tynyştalyp, eşqaida şyqpaitynymyz jaiynda sözımdı alyp, şyǧyp kettı. Jataqhanamyz studentterden körı mūǧalımderge tolyp ketkendei. Menı ädeiı ızdep kuratorymyz kelgen eken. Orys ūltynan bolsa da, bolǧan oqiǧalardan maǧlūmat alyp, “Tüsınıspeuşılık boldy, sen qam jeme, jaraŋdy emde”, – dep eŋsemdı bır köterıp kettı. Keşkılık jataqhanama jan dosym, Daniiar marqūm ızdep kelgen eken. Ol AASİ-da student edı. Söitıp jalyndaǧan jastyqtyŋ alauymen Ainabūlaq yqşamaudanynda tūratyn Daniiardyŋ aǧa-jeŋgesınıŋ tartyp otyrdyq. Maǧan eŋ qyzyǧy Nūrlybai aǧamyzdyŋ Alaŋda ekıge bölıngen milisionerlerdıŋ qai jaǧyn ūstaǧanyn köru edı. Ärine, men qatelespepın. Ol kısı talai jastarǧa qolynan kelgen kömegın aiamaǧanyn  aityp  berdı. Ertesınde ertemen tūryp juynyp jatsam, janyma korei jıgıtı (aty-jönı esımde qalmapty, komsomoldyŋ belsendılerdıŋ bırı), bızdıŋ fizfaktyŋ komsomol jetekşısı ekeuı kelıp tūrǧanyn aitty. Tezırek juynyp şyǧuymdy da sūrady. Taksi kütıp tūr eken. Sodan qalalyq komsomol ūiymyna da kelıp jettık. Biuro müşelerı  menen tüsınıkteme jazyp beruımdı sūrady. Qazaq tılınde jazatynymdy aityp, aiaq astynan qyrsyǧym ūstap, ekı saǧattan astam uaqyt küttırtıp qoiyp, jazyp berdım.  Söitıp komsomol qatarynan şyǧaryldym. Janymdaǧy jastardyŋ ūnjyǧyrǧasy tüspesın degen oimen, “Saspaŋdar, qaita komsomol qataryna alady”, – dep qoiamyn. Medet, Qahar, Serık, menımen qosa bes adamdy komsomol qatarynan şyǧardy. Qūdaidyŋ qūdıretı myqty ǧoi, QazMU-dyŋ komsomol jetekşısı Baiandarov myrza taǧy da taksimen sol jerden «KazGUgrad» qalaşyǧyna alyp barǧany. Ülken zalǧa ensek, öŋşeŋ degışter men «jegışter» ekı jaqqa bölınıp alyp, ortaǧa alsaişy-au kelıp. Köp qinalmastan dosymmen aiyrbastasqan mūqabasyn şeşıp aldym da, komsomol bilet qoldaryna ūstatyp qoia berdım. Menı jetı jylǧa sottap,  fizfaktyŋ 25 studentın oqudan şyǧarypty. Keiın oquǧa  qaita ornalasqandary bar. Qaisybırı basqa JOO tüsıp, keibırı qoldaryn bır-aq  sermep,  Almatydan müldem ketıp qalǧan eken. Baital tūrmaq bas qaiǧy zamanany basymnan ötkızıp, keiınnen, oilap qarasam tıkelei bolmasa da köp jastardyŋ obalyna qalǧandai ekenmın. Tarydai şaşylyp ketken sol kurstastarym esıme tüsıp, otyz jyldyq kezdesuımızdıŋ aldynda solardyŋ tızımın özderıŋızge ūsynudy jön körıp otyrmyn. Jeltoqsan-86-da bır fakultetten osynşama adamnyŋ qudalauǧa tüskenın estımep edım, ondai bolmaǧan da edı. Bälkım, bıreuı körşıŋız, bıreuı auyldasyŋyz, bıreuımen bır mektepte, bolmasa, JOO qyzmet jasap jürgen de bolarsyzdar? “Fizfak”-tyŋ 102 tobynan: 1. Nauryzbaev Meirambek 2. Sauytov Serık 3. Sariev Qairat 4. Ärıpbaev Qahar 5. İsmaǧūlov Meiırjan 6. Öteǧūlova Läzzat 7. Moldabekova Aqböpe 8. Matkerımova Ardaq 9. Rysqūlova Nūrjamal 10. Jeksembaeva Aiman 11. Süleimenova Arman 12. Montaeva Saltanat 13. Elubaev Erbolat 14.  Quanbaev Nūrlybek 15.  Spataeva Zämza 16. Mūstafina Gulmira 17. Tölegenov Janysbek 18. Şomenov Qanat 19. Jaqaev Bolat 20. Nazarqūlov Medet 21. Daiyrova Aigerım 22. Qalima 23. Mūhamadiev Arhat 101 tobynan:   1. Qūlmūhambetov 2. Omarov Älımjan 3. Töleşov Talǧat 4. Qoştybaev Talǧat 5. Şūmaqov Meiram 6. Tampieva Tūrsyngül 7. Jūmanov Serık 8. Kırşıbaeva Roza 9. Sydyqova Jaina 10. Sarieva Şolpan 11. Myrzaeva Jaqsygül 12. Aijan 13. Äjetova Gülmira 14. Üsenov Ahmet 15. Rystyǧūlova Venera 16. Tastekeev Jürsın 17. Qarjaubaeva Baian 18. Gülbanu 19. Şirimova Elmira 20. Madaliev Bırjan 21. Quandyqov Serık 22. Seitenov Serajeddin 23. Aǧabekov Säken 24. Säikenov Säken 25. Rauşan M. Orys tobynan: Asubaev Asqar, Oŋbyrbaev Bolat, Beisebaev Serık (ūranmen ūstalyp qalaǧan.),  t.b. Esıme tüspei qalǧandary renjımesın.Arnaiy aǧylşyn tobynan jampeitılık Meiırjan bolǧan. Qarbalas kezınde jeke mūraǧattarymnyŋ bırazy joǧalyp ketken edı. Jastyq şaq nemese otyz jyl būrynǧa saiahat Düisenbı   künı  ortaq leksiia fizika pänınde otyrǧanymyzda, auditoriiaǧa jasy egdeleu, şaşy appaq kısı kelıp «Rahmetov» osynda ma?, – dedı. Joǧarǧy jaqta otyrǧanmyn, oiymda eş närse joq, “– İä, menmın”, –  dedım. Syrtqa şyǧyp  ketuımdı ötındı. Syrtqa şyǧa salysymen hal-jaǧdaiymdy, densaulyǧymdy jaiyn sūrady. İegımnıŋ ısıgın auzyna alǧanyn soŋ, qazaqtyŋ ülken kısısı bolǧasyn, oiymda eş närse joq, bolǧan, körgen jailarymdy aityp,  Komsomol köşesımen asyqpai äŋgımelesıp kele jatqanbyz. Būndai sūmdyqty būryn-soŋdy körmegen aqymaq basym, alaŋdaǧy äskeri küşter men milisiia, erıktı jasaqtardyŋ jastarǧa jasaǧan aiausyz, adam türşıgerlık äreketterı men qyrǧyndary jaily qyzu äŋgımemen, qazırgı Jeltoqsan köşesınıŋ qiylysyna tıreldık. Sol jaqtaǧy sūr üidıŋ aldyna kelgen kezımızde, älgı şaldyŋ «bız kelıp te qaldyq», – degenı. Maŋdaişasyna qarasam: «Prokuratura po osobo vajnym delam KazSSR», – degen jazu bas emes.  Sonda ǧana baryp, “Basqa päle tılden”  degen halyqtyŋ danalyǧy esıme sart ete qalǧany. Boiym men oiymdy tez jiyp alyp, ışke endım. Äkkı şalǧa eş närse bola qoiǧanyn bıldırmei baqqanymmen, kabinetıne jaiǧasyp, qaǧazdaryn alyp şyǧa bastaǧanynda-aq bır närsenıŋ bolaryn ışım seze qoidy. Ol älı de bolsa sol qalpynan taiar emes, jäi-jäi söilep, bolǧan närselerdı qaǧaz betıne tüsırıp jatty. Bıttı-au äiteuır. Qolyma ūsynyp, tanysyp şyǧyp, astyna qol qoiuymdy sūrady. «Svidetelskie pokazaniiamen» tolyq tanysyp şyqtym, aitqanymnan özge sözder kezdespegennen keiın, qolymdy qoidym. Tek BŪŪ-na qatysty hat jaiyn jasyryp qalǧan edım. “Bügınge  osymen bıttı, erteŋ kelesıŋ”, – dep, jyly şyǧaryp saldy. Esıkten şyǧyp bara jatyp, bır kabinetten Tūŋǧyşbai Jamanqūlov aǧamyzdy da körıp qaldym.Osyndai elge tanymal aǧamyz da jür eken, sūraǧyna jauaptaryn alyp, qoia beretın bolar degen jyly oimen dalaǧa şyǧyp, jataqhanama aiaŋdadym. Ertesınde ondar şamasynda älgı şaldyŋ aldyna taǧy keldım. Köptegen suretterdı äkelıp aldyma jaiyp tastady. Bır-ekı  tanys  studentterden basqa Hasen aǧamyzdyŋ suretı de bar eken. Bıraq keşegı jıbergen olqylyqtardan keiın,  endı tıs jarmauǧa,  qūjattarǧa bet albaty qol qoimauǧa bekıngen edım. Megafonmen sairap tūrǧan kezımdegı  fotoaiǧaq şyǧa kele me eken degen küdık te bar edı. Esıktıŋ aldyna temekı şeguge şyqsam, kurstasym Jürsın  tūr eken. Pasportymdy aluǧa kelıp tūrmyn deidı. Istıŋ nasyrǧa şabaiyn dep tūrǧanyn baiqap qalǧasyp, «pasport-masport» degendı qaitesıŋ, osy tūrǧan jerıŋnen «qaş», artyŋa qarama, bır mänısı keiın  bola jatar, – dep keŋes berıp, qaita kırdım. Kırsem, keşegı «osvidetelstvovaniem» jaiyna qalyp, qūjattarymdy «svidetelden podozrevaemyiǧa»audaryp jatyr eken. Sol kezdegı, älgı äkkı şaldyŋ maǧan jasaǧan aramdyǧyn körıp, ülken buynǧa degen közqarastarym töŋkerılıp bıraq tüskenı. Tüsten keiın äkkı şal menı sol kezdegı “Selinnyi” dep atalatyn kinoteatrdyŋ janyndaǧy SİVS-ǧa tyqty. Temır tordy alǧaş köruım. Sart-sūrt aşylyp, jabylǧan temır esıkter qūlaǧyma ersı estılgenımen, tömenge tüsıp kele jatyp, esıgı aiqara aşylǧan ülken kameranyŋ ışındegı qaisar ruhty qandastarymnyŋ (şamamen 100-150-dei) qosyla şyrqaǧan änı erkıme küş-quat bergenın qaityp qana jasyraiyn. Kiım-keşegımdı tolyqtai şeşındırıp, tıntıp belbeu men taǧy bırdeŋelerın alyp qalyp, ūzyn dälızdıŋ oŋ jaǧyndaǧy şetkı kameraǧa engızdı. Jalǧyz emes ekenmın,  orta jastan asqan orys azamaty qarsy aldy. Atyn aityp, qolyn sozyp, tanysyp jatyr. Atymdy aittym da,  aǧaştan jasalǧan topchan siiaqty  ülken tösekke kamerama kurtkam men bas kiımımdı jastana jambastai kettım. Älgı orysym esık jaqta bırdeŋelerın jaǧyp, byqsytyp jatqanyn baiqadym. Sälden keiın, “ Aida siuda, chifernem, rasskazyvai, kakimi sudbami”, – dep şaqyrdy. Basqasyn tüsınsem de “chifernemy” nesı, ol ne degenı dep janyna jaqyndadym. Ystalǧan aliuminii krujke toly yp-ystyq, qop-qoŋyr aşy şäidı kezektese ūrttap otyryp, anany-mynany aita otyryp, bıtırdık-au äiteuır. Bır-ekı kün  bırge boldym, künı boiy tergeuşılerden tergeuşıler, sūraqtardan sūraqtar, äiteuır bıtpeitın sūraqtar, kameraǧa kırsem älgı orysym özınıŋ qai-qaidaǧy “kosmopolitizımımen”, basymdy qatyrdy. Adam balasynyŋ üş künnen keiın, közı körge de üirenedı degenı ras pa deimın. Besınşı künı degende janymyzdaǧy kameraǧa engızdı. Kırıp barsam, onşaqty özımnıŋ qara közderım  – “buntovşikterım”, közıme ystyq bolyp körıngenı sonşalyqty, bostandyqqa şyqqandai sezımge bölendım. Janymda menen keiın 10 jylǧa bas bostandyǧynan airylǧan marqūm Asylbaev Moldaǧali aǧamyz, atu jazasyna kesılıp, keiınnen aqtalǧan – Myrzaǧūl Äbdıqūlov jäne 16-ǧa da tolmaǧan, AŞİ-dıŋ bırınşı kurs studentı keiınnen üş jylǧa bas bostandyǧynan airylyp, özınıŋ türme jolyn balalar kolloniiasynan bastaǧan Orazbaev Duman. Balalar kolloniiasynyŋ  sol kezdegı jaiyn, tek türme körıp kelgender jaqsy tüsınedı. Moldaǧali aǧamyzdyŋ denesı kökala qoidai, tereŋ dem aluǧa şamasy kelmese de, bızdıŋ ruhymyzdy köteru üşın, özınıŋ qandai sebeptermen osyndai küi keşıp otyrǧanyn  äŋgımelep berdı. Ol kısı osy Almaty oblysynyŋ tumasy körınedı. Sol künderı Almatyǧa dostaryna qydyryp kelıp, bolyp jatqan dünielerdı öz közımen köru üşın Alaŋǧa keledı. Boiy ūzyn, asa körıktı, kigen kiımı de erekşe. Basyndaǧy qaraköl börkınen arqasynda jaǧalylar būl kısını ainalyp ötıp, keibıreulerı amandasyp ta qoiǧan siiaqty. Janynda tölqūjaty bolmaǧandyqtan, būl kısını de köpşılıkpen osy “Selinnyi”-dyŋ astyna äkeledı. Kırgenderdıŋ barlyǧyn derlık şeşındıretın. Maikesın şeşıne bastaidy, astynan (jas kezındegı bır sapardan qalǧan) bükıl denesıne inemen salynǧan meşıttıŋ suretı (nakolka) şyǧa kelgende taiaqtyŋ astyna qalady. Qatty taiaqtap tastaǧandary sonşalyq, on kün ötse de özıne kele almapty. Myrzaǧūl da özınıŋ qalai «jeltoqsandyq» bolǧanyn baiandap bergen edı. Ol kısı de sol uaqytta, Almaty oblysynda tūratyn körınedı, negızı Qyzylorda jaqtyŋ adamy, qolynda kärı şeşesı, bala-şaǧasymen tūryp jatsa kerek. Käsıbi fotograf. Sol künı jol jönekei janynda qaryndasy bar, Tastaq bazaryna kırıp, auylyna  – bazarlyq, as üiıne bır pyşaq ta satyp alady. Sodan avtobusqa otyryp Sairanǧa tüser kezınde, şopyr artqy esıktı jauyp, barlyǧyn aldyŋǧy esıkten şyǧaryp jatady. Aldyndaǧy orystar şyǧyp endı būnyŋ kezegı kelgende jolyn kes-kestei tosqan jas orys jıgıtı balaǧattap jıberedı. Būndai sözdı kütpegen Myrzaǧūl aǧamyzdyŋ qolyna setkadan saby şyǧyp, tūrǧan pyşaq ılınıp, tartyp kep jıberıp, şyǧa jöneledı. Şuyldaǧan halyq, sodan būl kısı qaşyp otyryp, künnıŋ tolyq qaraŋǧy bolǧanyn kütıp köpırdıŋ astynda būǧyp jatady. Bır-ekı saǧattan keiın, şu basyldy-au degende, jatqan jerınen şyǧyp köşe boiynda aŋdyp otyrǧandardyŋ qolyna tüsıp qalyp, osynda toǧytylǧan eken. Är närsenıŋ «ättegenı-aiy» bar degendei, bızder de, ättegen-ai sol jerde jata bergenıŋızde ūstalmaityn ba edıŋız dep, qisynsyz jūbatyp qoiamyz. Bar sengenımız, ortamyzdaǧy Dumanymyz. Erteŋ senı bosatyp jıberetındei jaǧdai bolyp jatsa, anda bar da mūnda bar dep, ärkım öz sälemımızdı qūlaǧyna qūiyp älekpız. Men de auyldan keletın dostarymnyŋ attaryn aityp (slujaktarymdy), «Tamaşa» oiyn sauyq dumanyna alyp qoiǧan biletterım baryn aityp, menıŋ ornyma kırıp şyǧarsyŋ dep qyzyqtyryp qoiamyn. Bärı bız armandaǧanymyzdai bolmai şyqty. “Tamaşamyz” ben Jaŋa jylymyzdy osynda ötkızdık. Jaŋa jyldyŋ basynda, qaŋtardyŋ besınde menı türmege alyp şyǧyp, «karantin hatasynan» bıraq şyqtym. Türme dep osyny aityŋyz. Qolym artymda, jürıp kelemız, jürıp kelemız, bırese oŋǧa, bırese solǧa, şaqūr-şūqyr temır esıktıŋ aşylǧany men şarq-şūrq etıp jabylǧany, bıtetın emes. Bır künnen keiın “kamerama” bır qazaq jıgıtı kırıp:  “Men senıŋ advokatyŋ bolamyn, Pälembai Tülenbai degen, erteŋ senıŋ sotyŋ”,  – degenı. Quanyp kettım, ne bolsa da tezırek bıtuın kütıp jürgen edım. Erteŋıne bır bölke qara nan, qaǧazǧa orauly ekı «seledka» qolymda, «avtozak» degen pälemen sottan bıraq şyqtym. Qandai sottan? QazSSR Joǧarǧy Sotyn aşyq türde jariialanǧanymen, syrttan eşkım de kıre almady. Ömır bırde betın, bırde ainalyp kelıp basqa jerın tosady degenı ras eken... Sot barysynda kuägerlık etkenderdıŋ barlyǧy derlık menıŋ jaǧymda boldy, bergen jauaptarymdy tolyǧymen qūptaityndaryn, tıptı, Qyrşybaeva Roza qaryndasymnyŋ sot bilıgıne tıkelei qarsylyq bıldırgenı menıŋ esımde «taiǧa taŋba basqandai» qalyp qoiypty. Köpşılıgınen tergeuşıler jauapty  orys tılınde alǧan eken, sonymen nüktesı men ütırın ajyratu bastalyp ta kettı. Bıraq köbı jeme-jemge kelgende menı jaqtap şyqty. Kuägerlerdıŋ köptıgı sonşalyq, Sot otyrysy kelesı künge qaldyryldy. Qūdai qalasa erteŋ Sot zalynan bostandyqqa şyǧamyn degen oi da jylt ete qaldy. Talai jyl aŋsaǧan oqu ornymmen qoştasuyma tura keletın boldy, aǧam Qaiyrǧazydan ūiat bolatyn boldy dep te qoiamyn, ışımnen. Kelesı küngı sot barysynda aramyzdaǧy kommunist qyzymyz – Mūstafina Gülmira. «Men olar jiylyp barmaqşy bolyp tūrǧandarynda, qaityŋdar, qaityŋdar dep bırneşe ret aitqanmyn. Olar menı tyŋdaǧan joq, Qūrmanǧazynyŋ avtoritetı myqty bolatyn, menı tyŋdamai ketıp bara jatty», – demesı bar ma. Jer astynan jık şyqty, ekı qūlaǧy tık şyqty degendı osyndai aitsa kerek. Ondai söz mülde bolmaǧan edı.  Jataqhanamyzda myndai auyz bırşılıgı myqty, «drujnyi pervachtardy» körgenımız joq, – degen sözderdı joǧary kurstardan jiı estıp estuşı ek. Jataqhananyŋ ışındegı diskotekada ortany bermeitınbız, joǧarǧy kurstardyŋ jıgıtterı bızdıŋ qyzdarǧa jaqyndauǧa  jasqanatyn. Būl azdai taǧy bıreuı  Gorbachevtyŋ  «qaita qūruy» jaiyndaǧy aitqan sözderıme qatysty jyǧyp berdı. Omarov Ädıljan bauyrym öz sözınen özı jaŋylyp basyna päle tılep aldy. Jalǧan kuägerlık bergenı üşın ekı jyldy arqalady. Al ūranmen ūstalǧan ūzyntūra Serık bauyrym, advokattarynyŋ qoly ūzyn bolǧanynan ba, 16-dan jaŋa asqany eskerılgen be, sotqa deiın bosap ketken eken. Bır jaǧynan oǧan da quandym. «Sasqan üirek, qūiryǧymen süŋgidı», – demekşı, fakultettıŋ dekany – Särsembinov myrza Sotqa mynandai mınezdeme berıptı: «Rahmetov K.A pokazal sebia tolko s otrisatelnoi storony. Vstupitelnye ekzameny sdal na udovletvoritelno i horoşo». Ol zamanda mekteptı altyn medalmen bıtırgender, alǧaşqy emtihannan «üzdık» baǧa alǧan kezde qalǧan emtihandardan bosatylyp, avtomatty türde JOO studentı atanatyn. Ol kısı menıŋ däp solai qabyldanǧan jıgıtterdıŋ basşysy bolyp, jataqhananyŋ jarty jūmysyn tegın jasap bergenımdı üş-tört aidyŋ ışınde qalai esınen şyǧaryp alǧanyna taŋ qaldym. Onyŋ esesıne ūlty orys  kuratorymnyŋ taisalmai jaqsy mınezdeme bergenın qalai aitpasqa. «Jaqsynyŋ jaqsylyǧyn ait, nūry tasysyn. Jamannyŋ jamanşylyǧyn ait, qūty qaşsyn». Menıŋ advokatym orysşa ekı sözdıŋ basyn qosa almaityn bıreu bolyp şyqty. Sondyqtan da Sot barysynda köbıne özımnıŋ qūqyǧymdy özım qorǧauyma tura keldı. «Lenindık ūlt saiasaty jasasyn!», «QazSSR konstitusiia qaǧidalary saqtaluy tiıs!», – degen ūrandardyŋ aspannan alynbaǧanyn, bırı jaqynda ǧana bırınşı kursta mındettı türde oqytylatyn «SOKP tarihy» leksiia kurstarynan alynsa, ekınşısı, 16-17-18 jeltoqsandaǧy Alaŋnan alynǧan däleldep älekpın. Ekeuı de jaqynda ǧana bolǧandyqtan eş jaŋylmadym. Maǧan taŋylǧan aiyptarmen kelıspeitınımdı aşyq aittym. Memlekettık aiyptauşy – Jarmahan Tūiaqbai aǧamyzdyŋ bırneşe ret auzymdy japqanyn nesıne jasyraiyn. Sot zalynan bostandyqqa şyǧam degen ümıtım suǧa ketıp, QazSSR Joǧarǧy Soty otyrysy Q.T.Kenjebaevtyŋ töraǧalyǧymen, jetı jyl bas erkımnen aiyryp, küşeitılgen eŋbekpen tüzeu kolloniiasynda künäsın  ötesıp  degen Ükımın şyǧaryp kep jıbergenı. Ne senerım, ne senbesımdı bılmei, basym meŋ-zeŋ bolyp otyryp qaldym. Osy kezde, zaldan «Qūrmanǧazy jasyma, basyŋdy tık ūsta», – degen tanys dauys şyqqan jaqqa jalt qarasam, menıŋ jaŋa jyldaǧy «Tamaşa» toi dumanyna kütken, auyldan kelgen dostarymnyŋ bırı – Serık eken. Jūdyryq bop jūmyla qalǧan oŋ qolymdy köterıp, qūp körgenımdı baiqattym. Zaldan kısen salyp, «avtozakka» otyrǧyzyp alyp şyqqanşa, Serıktıŋ saŋqyldap aityp jatqan «nastavlenielerın» toqtatarlyq Joǧarǧy Sottan adam tabylmaǧanyn körgesıp bolar, «Qūrmanǧazy myqty bol!», «Qūrmanǧazy, Qūrmanǧazy!», –  aiǧailap şyqqan tanys dauystardy bırtalaiǧa deiın estıp bara jattym... Östıp, bızderdıŋ de tar jol taiǧaq keşuımızdıŋ bastalatynyn kım bılgen?...Älgı orysym “utka” bolyp şyqty, ondailardyŋ talaiyn türmede, ŪKK türmesı men etaptarda kezdestırdım. Ekı künnen keiın Mäskeuden şyǧatyn ortalyq «Komsomolskaia pravda» gazetı bastap, basqa basylymdar jerden jetı qoian tapqandai, Almatydaǧy alaŋdaǧy oqiǧaǧa bailanysty onyŋ alǧaşqy ūiymdastyruşysy qūryqtalyp, QazMU-dyŋ bırınşı kurs komsomol jetekşısı Q. Rahmetov jetı jylǧa sottaldy, ädıl jazasyn aldy, – dep,    bırauyzdan şuyldap qoia bergen edı... Alǧaşqy sabaqtar nemese türme hikaialary Türmege  enısımen  bır  «hataǧa»  laqtyrdy. Tüngı  saǧat on-on bırlerdıŋ şamasy. Basym meŋ-zeŋ, jer ainalyp ketkendei, onyŋ üstıne asqazanym qūrǧyr şūryldap, eskı äuenıne bastaǧany. «Sälemımdı» alǧan aqsaqal, türımnen baiqaǧan bolar, janyndaǧy jastau jıgıtke ymdady. Özderı otyrǧan temır «dastarhandaryna» şaqyryp, qabyrǧadaǧy temır jäşıkten üstelge şyǧara bastady. Bır tılım qara nan men «aq qoidyŋ» ekı tılımı, qant qosylǧan qara şaidyŋ dämı, jylyşyrai körsetken arestanttardyŋ qabyldauy älı esımnen ketpeidı. «Şkonkaǧa» jata ketıp, şamnyŋ jaryǧynda, qor etıp ūiqyǧa ketıppın. Taŋerteŋgı «proverkaǧa» janymdaǧylar tūrǧyzǧanda, qaida jatyp, qaida tūrǧanymdy onşama aŋǧara almadym. «Dubaktyŋ»: “Familiia, statia?” degen sūraqtarynan keiın, “Rahmetov, 65”  – dep jauap bergen kezımde ǧana baryp, «katorjandyq» ömırdıŋ bastalǧanyna közım jettı. Üş-tört künnen keiın menı basqa hataǧa auystyrdy. Būl menıŋ alǧaşqy «hatamnan» anaǧūrlym keŋ jäne ışı adamdarǧa lyq toly eken. Sälem berıp kırıp barǧanymda, törde otyrǧandardyŋ bırı «statia» dedı. Men “65” dep jauap qaitardym. «O, buntovşiki!», – dep är jerden şuyldap qoia berdı. Qanşa jyl alǧanymdy estıgende, aldymnan jıgıtter şyǧyp qoldaryn berıp jatty. “Otyz myŋdai jinalǧandaryŋ ras pa?”. “Maşina örtegenderıŋ, magazinderdı bombit etkenderıŋ ne?”, “Balabaqşada şarualaryŋ ne edı?”,  “Alaŋda maşinamen araq bolypty ǧoi, öŋşeŋ alqaştar bırge qalai jinaldyŋdar?”, “Maşinalar sudy qalai şaşty?”, “İtter men saper kürektermen qyrypty ǧoi?”, “Samoletpen äsker äkelgen be?”, “Şekarany jauyp tastaǧan ba?”,  “Qyrǧyzdardy granisadan jıbermei qoiǧan ba?”, “Qanşa adam öldı?..”, Sūraqtar, sūraqtar, bıtpeitın sūraqtar. Şamam kelgenınşe jauabymdy berıp jatyrmyn. Bır kezde ışterınen egde tartqan bıreuı: “Jıgıtter, qoiyŋdar. Vse eto krasnaia propaganda. Sony da tüsınbegenderıŋ be?! Jas jıgıttı köp mazalai bermeŋder, onsyz da oǧan oŋai emes”, – degenı. Sūraqtar  sap tiyldy. Bırtalaiymen jaqyn tanysa da bastadym. Narynqol jaqtyŋ Marat degen denesı  tyǧyrşyqtai jıgıtı bar eken, sol janynan oryn berdı. Baiqaimyn, ortada sözı de ötımdı jıgıtke ūqsaidy. Onyŋ da familiiasy Rahmetov eken. Jasy  menen üş-tört jas ülkendeu. Keşkısın, esık sart-sūrt aşylyp, esıktıŋ aldyna qolynda «dubinkasy» bar dubak: “Rahmetov, na vyhod”, – dep oŋ qolyndaǧy dubinkasyn sol qolynyŋ alaqanyna soǧyp, şırenıp qarap tūrdy. Men basymdy kötere berıp edım, janymdaǧy Marat atyp tūryp, esıkke qarai nyq basyp bara jatty. Sart etıp jabylǧan esıktıŋ dybysynan keiın bırtalai ünsızdık ornady. On-on bes minuttai uaqyt maǧan bırtalai uaqyt bolyp körındı. Esık aşylyp, ekı dubak ekı qolynan süiretıp Maratymdy esıkten süirep äkep, tastap kettı. Ornymnan jalma-jan atyp tūryp janyna barsam, yŋyrsyna basyn köterıp, oŋ qolymen eşteŋe etpeidı degen işarat bıldırdı. Söitsem, ışı pysqan dubaktardyŋ 65-termen jasaityn  «trenirovkalary» eken. Keşe ǧana türmenıŋ ışınde tanysqan jıgıt, menıŋ ornyma baryp, öz erkımen anandai naqūrystardan taiaq jep qaituy,  zamandastarymyzdyŋ Alaŋda körsetken erlıkterıne para-par. Türmenıŋ ışındegı jıgıtterımızdıŋ de qoldarynan kelgenşe qoldauy dep tanydym. Rahmet, Marat zamandasym! Qazır qaida jür ekensıŋ?!. Būrynyraqta bır baryp qaitqan qart «katorjannyŋ»: “Jetı jyl ma, özıŋdı jetı jylǧa «nastraivat» et. Jaqsylyǧy bolsa, köre jatarsyŋ. Jamanşylyqqa da tötep ber. Solai jasaǧanyŋ jön. Sroktyŋ basynda – artyŋa, soŋynda  – basyŋa ie bol”, – degen sözı esımde qaldy. Keşkısın quşykeşteu bıreuı: “Erteŋ jeksenbı, bazarǧa tamaq, ol-pūl, temekı aluǧa kımdı jıbersek eken?”  degenıne qūlaǧym eleŋ ete qaldy. Işımnen, baraholkaǧa bır jetsem şırkın, ar jaǧy... Söitıp oi jüiesıne enıp ketıp bara jatyr ekenmın. Orta jastaǧy bır jıgıt: “Menı kelısıp jıbere alsaŋyzdar, barlyqtaryŋnyŋ sūraǧandaryŋdy äkep berer edım”, – degenı. Sol-aq eken «hatanyŋ» ışınde qarbalas bastaldy. Bıreu «keşaryn» ortaǧa tastady, bıreulerı «zanachkalarynan» aqşalaryn şyǧaryp jatyr, endı bıreulerı: “Qalam men qaǧazyŋdy qosa äkel, menıŋ tapsyrystarym köp”, – dep qoiady.  “Sen özıŋ, aqşalarymyzdy jinap alyp, qaşyp ketpeisıŋ be?”. “Joq. Jo-ǧa. Meken-jaiymdy, tuǧan-tuystarymdy bılesıŋder. Jaqynda üilengenmın, saǧynyp kettım. Bır körsem boldy. Üş jylǧa bır aiaqta tūryp-aq şydimyn ǧoi”, – dep qoiady. Är jerden auyzdaryn basyp, şiqyldap jatqandarda  da közım şalyp qaldy. Al ana jıgıttıŋ eşkımmen jūmysy joq, kerek zattardyŋ tızımın qalammen türtıp alyp jatyr. Jazatyndaryn jazyp, däpterın qoiyn qaltasyna jaqsylap büktep salyp aldy da, qolyna «keşardy» alyp, al, men daiynmyn, – degendei işarat tanytty. Hatanyŋ “starşagynyŋ” artyna ılesıp baryp, esıktı toqyldata bastady. Bırazdan soŋ esıktıŋ «kormuşkasy» aşylyp, dubak: “Ne kerek?”, –  degen dauysy da estıldı. Starşak qūlaǧyna bırdeŋelerdı sybyrlap jatqan. “Qazır, daiyn otyrsyn. Men söilesıp qaitaiyn”, – dep «kormuşka» tars jabyldy. «Baraholşigymyz» tyqyrşyp, tynyş tappai tūr. Bıreuden sūrap kigen qūlaqşynyn bır qolymen umajdap alǧan, ekınşı qolymen ter şyǧa bastaǧan maŋdaiyn sürtıp-sürtıp qoiady. Esık te aşyldy-au äiteuır. Bızderge būrylyp qarap, qolyn köterıp, mäz-meiram bolyp ketıp bara jatyr, “baraholkasyna”.  On minut ötpei esık aşyldy. Ekı qolynan ekı dubak süirelep alyp kelıp tastaǧan “baraholşigymdy” körgende, bırdeŋesı dūrys bolmady-au, “starşak” dūrys kelıse almady ma, jaǧalylardyŋ bastyqtary auysyp kettı me eken degen sūraqtarǧa jauap ızdei bastadym. Artynan keşary ūşyp kelıp tüstı. Bıreuı ışın ūstap, bıreuı auzyn basyp, hatanyŋ ışı azan-qazan, qyran-topan külkıge ūlasyp kettı... Men aŋ-taŋmyn. Söitsem, būl «propiska», bylaişa aitqanda “ploskii prikoldary” eken. “Abaqty qatar-qatar bolady eken. Işıne jaqsy, jaman tolady eken...,” –  degen  osy eken ǧoi. Türmede de türme bar Alar «srokty» alǧannan keiın, aqyryndap etapqa daiyndala bastaǧanmyn. «Grajdanskii» kiımderdı «robaǧa», qazaqşa aitqanda, üstıŋdegı kiımderdı lagerde kietın kiımderge aiyrbastaisyŋ. «Osujdennyi Rahmetov s veşiami» degende «hatanyŋ» jıgıtterı jyldam-jyldam «keşarymdy» daiyndap jıberdı. Etap qazır Maŋǧyşlaq jaqqa dep te estıgenmın. Saqūr-sūqyr, şart-şūrtqa etım de üirene bastapty. Özıŋde erık bolmaǧansyn, aidauyldyŋ artynan bailauly būzau siiaqty erıp otyrasyŋ, tek bas jıbıŋ joq demeseŋız. Qolyma kısen taǧyp, közımdı lentamen bailaǧanda, şynymen, boiymdy qorqynyş sezımı bilep aldy. Sol qol jaǧymnan ūstap, alyp kele jatyr. Men ärbır qadamymdy sanap, qalyspai kele jatyrmyn. Toqtadyq. Esık aşylǧany estıldı. “Kır!” – dedı. Kırıp bara jatyp, būl kündelıktı tūtqyndardy tasityn avtozak emes, odan kışkentailau, jeŋıl maşina ekenın baǧamdadym. Türmenıŋ esıgınen şyǧa salysymen men de maşinanyŋ baǧytyn paiymdap, qaida apara jatyr eken dep te qoiamyn. Mümkın, baiqatpai ata saluy da ǧajap emes degen ürei boiymdy bilep aldy. Motordyŋ jūmys ısteuıne qaraǧanda käduelgı «moskvich». Ne bolsa da basqa tüskenın körermın dep, ışımnen özıme özım jıger berıp qoiamyn. Köp jürmei bır aulaǧa kelıp toqtadyq. Bıraz tūryp ışıne kırdık. Toqtadyq. Esık aşyldy, tüstık. Közımdegı lentany aldy, qolymdaǧy kısen de alyndy. Jasyl kiımdı aidauyldar bır-bırıne «chest» berıp  jatyr. Tap-tar «stakanchiktemın». Temekı şekkım kelıp, qūlaǧym ısıp ketken. Bır saǧattai otyrǧan şyǧarmyn, ol uaqyt maǧan bır jyldai äser qaldyrdy. «Stakanchikten» keiın alyp şyǧyp bır bölmege kırgızdı. Şaşymdy sypyryp alyp tastady. Tügel şeşınuımdı sūrady. Şeşındım. Sypaiy,lap: “Iş kiımıŋızdı de şeşıŋız, tolyqtai şeşınıŋız”, – dedı. Söitıp taǧy bır bölmege engızıp, esıktı japty da, “Sabynyŋyz anau, şomylyp alyŋyz”, – dedı. Sonda ǧana  basqa bır jerge kelgenımdı baiqadym. Sudyŋ jylylyǧyn özıme yŋǧailap alǧannan keiın, rahattanyp tūryp bır tüstım-au. Qanşama uaqyt mynandai rahatty körmegen denem süisınıp barady. Bergen sabynymen basymdy sabyndap kep jıbergenımde közım aşyp bara jatty, tüisıgımmen būl dusttalǧan sabyn ekenın aŋǧardym. Rasymen mynandai rahatty köpten körmegen edım. Endı atyp tastasa da özderı bılsın”, – dep qoiamyn, ışımnen. Duştan şyǧyp, özderınıŋ bergen kökşıl tüstı kiım-keşegın –  «robasyn» kiıp alyp, ainaǧa qarap qalyppyn. Ömırı būlai ainaǧa tesıle qaramappyn. Sol kezde ǧana baryp baiqadym, taqyr basym, soŋǧy bır aidan astam uaqyt,  ışındegı  barlyq şym-şytyryq,  oqiǧalar uaqytynan būryn maŋdaiyma tereŋ äjımın salyp ülgergen eken. Jiyrma ekı jasqa endı tolǧan jıgıtke, nemene, täiırı, desem de, maŋdaiyma erte tüsken tereŋ äjım – taǧdyrdyŋ basyma salǧany da ǧoi! – dep közımdı ainadan aldym. İä, osyndai da ömırde jäitter  bolyp tūrady eken. Audaiyldyŋ  artyna taǧy ılesıp jaŋa jerdegı jatyn orynyma kele jattym. Hataǧa kırıp barsam eşkım joq. Jalǧyz özım. «Raskladuşka» deitın aliumin qaŋqasy bar brezent tösekterdıŋ bızdıŋ zaman adamdarynyŋ esınde bolmauy mümkın emes. İä,  tap sondaidyŋ temır türındegı törteuı tört būryşta tūr, ortasynda bır metrdei bos oryn bar, edenı aǧaştan eken. Astyǧa salynǧan «matrasyn» keibır jataqhanalardan da taba almaisyŋ, asty men üstıŋe jabylatyn jabyn da appaq, jamylǧysy tap-taza. Orta tūsynda erneuı biıkteu säl kışırek bolǧanymensyrty temır tereze, kamera deuge auzyŋ barmaidy, qysqasy ışı jap-jaryq bölme eken. Öz közıme özım senbei bıraz otyrdym. “Kormuşka” aşylyp tamaǧymdy aluǧa şaqyrdy. Būl jatqan qandai batpanqūiryq, aidalada jatqan qūiryq, – dep säl tosaŋsyǧanymmen, artynan täbetım tartyp, soǧyp-soǧyp jep aldym. Şäiı qandai tättı edı. “Jarlynyŋ bır toiǧany jarty baiyǧany” – dep, tösegıme yŋǧailana, ışımdı sipap qoiyp jatqanym sol edı, syqyrlap esık aşyldy. «Na dopros» degennen keiın aidauyldyŋ artynan dedektei jöneldım. Kırıp barsam «grajdanskii» kiımde tört-beseuı jaiǧasyp otyr eken. Kigen kiımderınıŋ ülgısı bötendeu eken. Özderın qysqaşa tanystyryp öttı, Resei jaqtan kelgenge ūqsaidy, bıreuınıŋ Moskvadan ekenı esımde qalypty. «Osujdennyi Rahmetov, statia 65, srok 7 let» dep bastai bergenım sol edı sūraqtar qarşa borady-ai kelıp. Bıreuınıŋ sūraǧyna jauap berıp ülgermei jatyp, ekınşısı sūraq qoiady. Endı oǧan jauap bereiın dei bergenıŋde ekınşısı, üşınşısı, törtınşısı, üşınşısı, bırınşısı, besınşısı, ekınşısı... Qoişy äiteuır, qanşa uaqytqa sozylǧanyn bılmeimın, esımnen tanbasam da, şaqşadai basymdy şaradai qylǧanda baryp toqtady-au äiteuır. «Na segodnia vse», – degenderıne quanyp, älgı bölmeme tez jetuge asyqtym. Söitsem, onym beker eken. Şyǧa salysymen älgı aidauylym tügeldei tekserıp, tıntıp baryp, bölmeme jetkızıp tastady. Baǧana ǧana mäz bolǧan bölmemnıŋ ışı, «krestnyi doprostarynan» keiın basqaşa bolyp körındı. Qate, artyq, şatasyp, dūrys jauap bermei qaldym ba, –  degen oimen miymda qalyp qoiǧan sūraq-jauap «lentasyn» aldyǧa-artqa, artqa-aldyǧa qaitalap bırtalai jattym. Tūryp alyp, arly-berlı asyqpai «tusovka» soǧyp baryp, miym ornyna kelgendei boldy. Sol sätte “kormuşka” aşylyp, keşkı as keldı. Orysşaǧa bırtalai töselıp qalǧan tılmen erıksız türde «Voina Voinoi, a obed po rasporiadku», – degen sözdıŋ şyǧyp ketkenın keiın ǧana baiqap, “bısmällä” dep keşkı asymdy ışuge otyrdym. Köpten berı däl mūndai jaqsy ūiyqtamaǧan şyǧarmyn. Tüsıme tuǧan auylym endı. Şeşem, aǧam, «qara şaŋyraqtyŋ» şuyldaqtary men körşı-qolaŋnyŋ balalary özenge şomyluǧa, balyqqa barmaqşy bolyp, qarmaq, au köterıp, auladan ulap-şulap şyǧyp bara jatyr ekenbız. Almatydan kanikulǧa barǧan kezderımde  auyldyŋ ülkendı-kışılerı osylai bır quanyp qalatyn. Äsırese, mektep jasyndaǧy balaqailar qatty mäz bolatyn. Jaz bolsa bastaryn qosyp sol maŋdaǧy jaiylyp jürgen esekterdıŋ auzyna şöp baulaityn symdy  bailap jıberıp, üş-törtten mıŋgesıp alyp, Qatynsu özenıne, ne toǧanǧa baryp şomylyp, balyq aulap  qaituşy ek. «Michurin» sovhozynyŋ baqşasyna tüsıp, azannan keşke deiın dop tepkızıp, küresıp, läŋgı teuıp, asyq oinap, keşkısın «şpion» oinap, oiynǧa  toimai tarqasatynbyz. Qys bolsa, aiaqqa şaŋǧy, konki bailap, qoldan syrǧanaq mūz aidyn  jasap, hokkeidıŋ «kliuşkasyna» jaraityn taldar ızdep. Jaitöbenıŋ basynan tömen qarai şaŋǧymen syrǧanaǧannan tömendegı üige deiın bır-aq keluşı edık. Jazdyŋ jaima şuaq uaqyty eken deimın...  Qasymda körşımızdıŋ bırı – Baqyt apaidyŋ Mūrat degen ūly bar,  jetı-segız ülkendı-kışılı balamen Maqanşy özenınıŋ joǧarǧy jaǧynda şomylyp, mäikemızben balyq aulap, şulap kele jatyr ekenbız. Bırge şyqqandardyŋ qaida qalǧany belgısız, bır uaqytta jaǧada sūr jylan jyljyp bara jatsam,  körıp janynan ötıp bara jatqanymda älgı jylan basyn köterıp maǧan aibat şegedı eken: “Bır qarasam, kobra bolyp ketken siiaqty, jylannan bala kezden qoryqpaityn basym, älgı jerde sasyp, janynda tūryp qalyppyn. Yrşyp keteiın desem, aiaǧym köterılmeidı, bıreu tas bailap tastaǧandai. Ekı ret ūzaq ysyldaǧanynan seskenıp, oianyp kettım. Sonşama tättı tüstı būzǧany-ai, – dep bırazdan soŋ, älgı tüsımdegı ızdı qaita tauyp alyp, auyldastarym men şeşemdı oilap jatyp ūiyqtap ketıppın. Sūraqqa äketıp bara jatqanynda, bügın qanşasy otyrary eken,  dep, ıştei tas tüiın bekıp kırgen edım. Söitsem, mülde basqa adam eken. Moskvadan kelıptı, özın ŪQK-nıŋ tergeuşısımın dep tanystyrdy. Biiazy ǧana söilesedı, lenta qaitadan ainalymǧa kettı. Üşınşı künı  – «s veşami» taǧy qaitalandy. Janyndaǧy bır bölmege barsam,  bır qazaq  jıgıtı qarsy aldy. Narynqol jaqtyŋ tumasymyn deidı. Qytaimen ekı ortadaǧy şekarada jūmys jasaǧan körınedı. Qarapaiym äŋgımenı saǧynyp qalyppyn, attyŋ basyn bır jıberıp aldyq. “Jetı jyl aldym”,  degenımde, ışın basyp külıp, “Men jetı jüz myŋ somdy tyǧyp tastadym, jetı jyl da otyrmaimyn”, –  dep masairap, ışın sipap-sipap qoiady. Oilanyp qaldym: «Bıreu toiǧa ainalǧanda, bıreu qoiǧa ainalady», – dep qazekem beker aitpaǧan eken-au. «Kasachka» jazuyma kömektesetının aityp, mäz qylyp qoidy. Tüsten keiın «na vyhod» taǧy da qaitalandy. Osy joly «hoziain» şaqyryp jatyr eken. Taŋ qalǧanym, myna «kontora» bastyqtaryna kırerde de, şyqqanan keiın de tolyq tekseredı eken. Bır bırıne senbeidı dep aitu qiyn, degenmen, «doveriai, no proveriai» ūstanymy bar myqty kontora ekenı körınıp tūr. Osy jolǧy «na vyhod» keremet boldy.  Bır bölmege kırıp barsam, Täŋırım-au, öz közıme özım senbedım, tıptı senu mümkın emes: tör jaqta şeşem men Qaiyrǧazy aǧam otyr. Būndaidy kütpesem kerek, qūstai ūşyp baryp, anamnyŋ betınen süiıp-süiıp alyp, qūşaǧyna kırıp barudyŋ ornyna, ornymda melşiıp tūryp qalyppyn. “Qūbaş”, –  dep kelıp qolyn berıp, basymnan sipap, bauryna basqan kezde baryp,   qūşaǧynan ysyryla, şeşemnıŋ qolyn alyp, süiıp-süiıp aldym. İegı kemseŋdep, janarynan jas şyqqanyn baiqap qalyp, özımdı ūstai aldym. “ Oi, mama, mende bärı jaqsy, bärı jaqsy, jylamaŋyz” –  dep alaqanymmen yp-ystyq köz jasyn sürte berıppın. Aǧam: “  Täte, jylamaŋyz, aittym ǧoi, äne, bärı jaqsy”, – dep ekeumız bırge şeşemızdı jūbatuǧa kırıstık. Istı bolǧaly kezdesıp tūrǧanymyz osy. Almatydaǧylar «telegrammany» keş jıbergen, onyŋ özınde sotym bolyp ketkennen keiın alypty. Üidegıler, Qaraǧandy, Semei qalalaryndaǧy student apa-qaryndastarym şeşemızge aituǧa dätterı barmai, keiınırekke qaldyrǧan syŋaily. Olarǧa da neşe türlı qysym körsetılgen körınedı. Oralǧazy degen  ülken aǧamdy direktorlyqtan alyp, kışı aǧama sögısterın jariialap, tötenşe jazumen taraityn «Bızdıŋ Otan» gazetınde jūmys ısteitın Qūnan aǧamdy sol Sot otyrysy bolǧan künı-aq jūmystan quyp, tuǧan-tuystaryma «halyq jauynyŋ tuystary» şapandy jauyp ta ülgergen eken. Auylda gazet taratuşy süiınşı sūraǧandai «Semei taŋy» gazetın şeşemnıŋ qolyna ūstatyp: “Ūlyŋyz sottalyp ketıptı ǧoi, baryp qaittyŋyzdar ma?  Haly qalai eken? Mıne, gazetke de şyǧarypty”,  degende, şeşem:  «Gülsım, mynalar ne deidı, sottalyp ketıptısı nesı” –  dep şaiqalaqtap, qūlap bara jatqanynda, jaqyn arada jürgen jeŋgem qolynan demep ülgerıptı. Alpysqa endı taiaǧan anamnyŋ bır künde bükıl tısı tüsıp qalypty. Anaşym menı  älı künge deiın bala dep oilai ma eken, tızesıne otyrǧyzyp alyp, qūşaqtap jıbergısı kelmeidı, tıptı  eşkımge bergısı joq.Ekı saǧat kezdesuımız tez öte şyqty. Käkeŋ: “Aitym ǧoi, balaŋ aman-esen, Qūbaşyŋ eşkımdı öltırgen joq, erteŋ-aq bosap şyǧady. Künderdıŋ künınde balaŋyz el aldynda batyr atanady, men oǧan senemın”, – dep qoştasyp jatty. Şeşeme töte jazumen jiı-jiı hat jazyp tūratynymdy aityp, auyldyŋ sarqytyn qūşaqtap, aidauyldyŋ aldyna tüsıp bara jattym. Tergeuşıden kırgenım sol edı, şaşy alba-jūlba, saqal mūrty bar bır jıgıttı kamerama kırgızdı. Amandassam, amandaspaidy. Türıne qarasam arabqa ūqsai ma, evropalyq, afrikalyq pa tüsınbedım: “Matrasymdy ana jerge jai”, –  degendei ymmen körsetıp qoiamyn. Ündemeseŋ ündeme  dep  men de “şkonkama” qonjiyp jatyp aldym. Dätınıŋ myqtylyǧy sonşa ekeumız ekı kün ündemesten uaqytynda tamaǧymyzdy ışıp alyp, toiǧan qozydai, ärkım öz oiymyzdy «küizep» jatyp alamyz da qoiamyz. Tamaq sūrai alatyn, aǧylşymmen «He neim iz, hau diiu duyma» da jauap joq. «Tlegenov na dopros» degendı estıgende baryp, onyŋ qazaq ekenın bılıp, jaǧamdy bır-aq ūstadym. Onyŋ janymda bolǧany maǧan jaman bolǧan joq. Jetısıne tegın beretın ekı qorap «Primam» törteu boldy. Emın-erkın şegem de jata beremın. Söitken Jarmmuhametım «Jürgenovtyŋ» özım siiaqty studentı, 65-ı bolyp şyqty. Özı myqty suretşı, müsınşı. Qazır Germaniiada tūrady, anda-sanda «skaippen» söilesıp tūramyz, myqty dosym. Jeltoqsan ūiymy alǧaş qūrylǧan kezderınde onyŋ  jasaǧan eŋbekgı ölşeusız... Ol jerden alyp şyqqan ülken sabaǧym: «Kıtap – bılım būlaǧy, bılım – ömır şyraǧy». degennıŋ rastyǧyna közım jettı. Kıtaphanasy keremet edı!  Tapsyrys berseŋ boldy, sūraǧan kıtabynıŋ bärın äkelıp beretın. Fransiiada bolyp körmesem de Diumanyŋ zamanyn fransuzdardyŋ özderıne tanystyryp, kıtaptyŋ ızımen  Tūmandy Albionnyŋ  bır şetınen bır şetıne ötıp, qaiyqqa mınıp alyp  80 künde jer şaryn aralap keluge jaraityndai ruhani bailyqtyŋ bärı osy kıtapta ekenıne közım jettı. Qazırgı internet zamany myqty da bolar, alaida kıtap oqi otyryp, adam balasy özınıŋ oilau, topşylau, logikasyn baiytu, basqa da özıne belgısız bolyp kelgen qabıletterındı aşyp, mi qatparlarynyŋ qyzmetın barynşa tolyq jūmys jasatuyna, este saqtau qabıletın joǧarǧy deŋgeide ūstap tūruyna tabylmaityn bırden-bır qūral ekenı dausyz. Kımge qalai, men özımşe osylai topşyladym. Qoi da aman, qoişy da aman üş aidan asa bolǧan ŪQQ türmesı bergen sabaqtary ömırlık azyq bolyp janymda qaldy. Odan ary Almatynyŋ türmesı, ol türmeden soŋ  Maŋǧystau, Maŋǧystaudan ärmen qarai Atyrau, Atyraudan ary –  Aqtöbe... Aqtöbeden berı  “etappen” kele jatqanymyzda «vagonzakta» qatty auyryp, es-tüssız jatqan jerımnen Jambyl qalasynyŋ türmesıne tastap ketken eken. Ol endı basqa hikaia. Etappen ötken ekı ai Maŋǧyşlaqtyŋ 34-zonasyna endı etımız üirene bastaǧanym sol edı, “Senderdıŋ ısterıŋdı qaita qaraityn boldy”, –  degen jeleumen Almaty jaqqa etapqa alyp şyqty. Avtazaktan vagonzakqa otyryp alyp, “Almaty qaidasyŋ?” dep bır-aq tarttyq. Qaşan, qai zamanda bostandyqqa şyǧyp jatsaq, 9-mamyr künı Almaty qalasyndaǧy «Panfilovşylar» parkındegı «Jūldyz» meiramhanasynda bas qosatynymyzdy  jıgıtterdıŋ esterıne taǧy bır saldym. Jol-jönekei  Älıbek, Düisenbek üşeumızdı Aqtöbe türmesıne tastap kettı. «Tranzitkaǧa» kırgızerde moinymdaǧy boitūmaryma bola, dubaktarmen  qyrqysyp aldym. Onym beker boldy ma eken?  degen oi türmenıŋ eŋ şetıne üşeumızdı aparyp tyqqanda, qaita-qaita oralyp qoimady. ŪQK-nıŋ türmesınen keiın, qaitadan Almaty türmesıne Jarmūhammet ekeumız bırge kırdık. Aq tösek, taza bölmege üirenıp qalǧan ekeumızge, Almaty türmesınıŋ «karantinı» qatty tidı. Äsırese, Jarikke (Tılegenov). Temekı şekpeitın adamnyŋ ışı ys pen temekınıŋ tütınıne toly kamerada otyruy asa qiyn. Tūtqyndarǧa şekpe dep şek qoia almaisyŋ. Ärkımnıŋ öz taǧdyr tauqymetı jetkılıktı. Tütınge tūnşyqqan Jarik kışkene ǧana terezenıŋ janynan ketpeitın, közım tüsse, sūmdyq aiap ketemın. ŪQK türmesınde bırge ötkızgen üş aidai uaqyttyŋ ışınde bır-bırımızge kädımgıdei bauyr basyp qalyppyz. Ortamyzda orta jastan asqan «buhgalter» qazaq bolǧan edı. Suretın salaiyn dese barynşa qaşqaqtaityn. Degenmen, Jarik oǧan  bıldırmei suretın salǧan eken. Sol surettı körıp qalǧan «balander» (tamaq taratatyn) jıgıt: “–  Äi, mynau ne qyp jür, ekı ai joq bolyp ketıp edı?”, –  dep qaldy. Sol jerde ǧana Jarik ekeumız bır-bırımızge qarap, keleşekte janyŋdaǧy adamdy äbden tanyp bılmeiınşe, köp söilemeu kerek ekenın läm-mim demesten, ıştei ūǧyndyq. Ekeumızdı ekı “hataǧa” laqtyrdy. Osy jerden Jarik ekeumızdıŋ jolymyz ekı airyldy. “Hataǧa“ kırsem, segız jyldy jastap alyp, qyzylordalyq Erlan (Beisembaev) jatyr eken. Sodan köp ūzamai “etapqa” şyqtym. Baǧytymyz –  Maŋǧystau. Amandasyp tranzitkaǧa kırıp barsam, ışı qaraǧūrym halyqqa toly eken, statiamdy sūrady. “Alpys bes” degenım sol edı, ortalarynan bır orys atyp tūryp: “– Ty na kogo ruki podnial? Na russkogo İvana”, – dep tönıp kele jatqan jerınen şart ta şūrt töbelese kettım. Sonşama köptıŋ ışınen bır ǧana qazaq jıgıtı jerge atyp tüskenın baiqap qaldym. Bıraq onyŋ kömegınıŋ qajetı joq edı. Jaqsy bır soqqy jegen orysymnyŋ jünı jyǧylyp, ornynan sümıreie  tūryp kele jatqan edı. Būndaidy kütpese kerek, «strogachymnyŋ» tüsı sūp-sūr, maǧan deiın bükıl hataǧa aua-raiyn jasap tūrsa kerek. Basy tömen salbyrap ketken, tanauynyŋ astymen «bum-bum»  dep bırdeŋelerın küŋkıldep baryp ornyna otyrdy. Jaŋa fufaikamnyŋ bır tüimesı üzılıp tüsken eken, sodan  basqasynyŋ barlyǧy ornynda. Janyndaǧy «şesterkalary» tezdetıp chifer köterıp jıberdı. Menı tatulastyqqa şaqyrǧany boluy kerek, ortalaryna şaqyrdy. «Kortochkaǧa» otyryp üirenbegen, aiaǧym talyp, qozǧalyp qalǧan kezımde, qos qolymen basyn qorǧai, yrşyp ketıp özınıŋ abyroiyn tūtqyndar aldynda äbden tögıp aldy. Saqtyqta qorlyq joq degen, älgı Pavlodardyŋ Mai audanynyŋ jıgıtın jolserık qyp janyma alyp, vagonzakty erttep mınıp «tukutuk-tuk, tuku-tuk-tuk-tatyp» kete bardyq. “Etapqa” bergen qara nany,  «seledkasymen» jürek jalǧap alyp, özıme beimälım dünienıŋ ışıne aqyryndap enıp bara jattym. Vagonzak  –  käduelgı kupe, temır tormen qorşalǧan, tek tört adamǧa arnalǧan jerge on ekımızdı bır-aq toǧytqan. Otyra otyra, jambasym oiylyp qalǧan siiaqty. Jıgıttermen almasyp joǧary jaqqa şyǧyp, bıraz jantaiyp aldym. «Seledka» da öz ısın jasady:  auzym keuıp, bır tamşy suǧa zar boldym. Tordyŋ arǧy jaǧyndaǧy qyzyl pogondy soldattar suyn berse, uaqytynda därethanaǧa şyǧarmai, äbden qanymdy ıştı. “Dekabrist” ekenımdı bılıp alǧan orystyŋ serjanty däretke şyǧarǧanda (qazaqtardan «salabon» kezınde köp taiaq jese kerek), taz aşuyn tyrnadan aladynyŋ kerın äbden körsetıp baqty. Dubinkasy būndai «dopty» köpten körmegen bolsa kerek, jonymdy bylai ötse de, bylai ötsede «sipap» ötedı. Äreŋ sūranyp baryp, taiaǧyŋdy tolyǧymen jep qaitqan kezde,  tamaq ışuge oilanuǧa tura keledı eken. Äskerde bolǧan Odessam esıme tüsıp, ätteŋ, sol jerde kezdeskenıŋde ǧoi, qolymnyŋ ūşyn da tigızbesten «suşilkaǧa» kırgızıp, batareianyŋ tısterın sanatyp qoiar  edım?..” – dep oilaimyn. Aiǧai-şudan basymdy köterıp alsam, Qandyaǧaş stansasyna kelgen ekenbız. Aiǧailap, şapqylap jürgen jastar. Balalar terezenıŋ aşyq tūrǧan tesıgınen tūtqyndarǧa şai, temekı, t.b. laqtyryp, özderınşe qoldau körsetedı eken. Bızdıŋ kupege de bırdeŋelerı jetken siiaqy. Soldattar vagonnyŋ terezelerın jauyp, ıştegılerdıŋ  dem aluy qiyndap kettı. Sol kezderı osy Qandyaǧaş stansasy erekşe esımde qaldy. Qaitarymyzda da  osy Qandyaǧaş arqyly ötken edık. Osylai qarsy alyp, osylai şyǧaryp salǧan «qandyaǧaştyqtarǧa» bır-ekı jol estelık arnap, alǧys bıldırsem artyq bolmas. Aqtaudyŋ türmesıne engennen-aq, Almatydaǧy orysym jandanyp sala berdı. Özderınıŋ «strogachtaryn» kezdestırıp, «Būlar balabaqşalardy örteptı, anany-mūnany ısteptı» dep būrqyratpasy bar ma. Basyma qoiu qara būlt üiırıle bastaǧanyn baiqadym. Basynda qūndyz börkı bar, Qap tauynyŋ azamaty bolmaǧanda, ıs nasyrǧa şabar ma edı? Ol barlyq jaidy tolyǧymen bılısımen:  “ Eh, mujiki, konchiaite bazar. Eto je chisteişei vody, krassnaia propaganda”, – dep bır auyz sözben, bärınıŋ auyzdaryna qūm qūidy. Iştei riza bolyp qaldym. Aqtöbe türmesınıŋ däm-tūzyna rahmetımızdı aityp, Almaty jaqqa attandyq. Etap, “vagonzak”, tuk-tuk, tuku-tuk-tuk. Ekınşı künı jolda kele jatqanda denemnıŋ qyzuy köterılıp, auzymnyŋ suy qūryp, äreŋ ǧana söilep jattym. Jıgıtterge jaqyn aradaǧy türmelerdıŋ bırıne tastap ketulerın aityp, esımnen airylyp qalyppyn. Esımdı bır jisam ekı dubak ekı qoltyǧymnan süirete alyp kele jatyr eken. Sol süiretkennen süiretıp, tranzittık kameraǧa bır-aq toǧytty. Bırazdan keiın esımdı jisam, türmenıŋ ışındegı «bolnichkada» jatyr ekenmın. Älı künge deiın Almagül esımın estısem, qūlaǧym eleŋ ete qalady. Jambyl türmesınde maǧan ekınşı bır ömır syilaǧan, aq halatty abzal jan – Almagül esıme tüsedı. Ystyq ökılın berıp, joq därılerdı özınıŋ aqşasyna satyp äkelıp, ekı aidyŋ ışınde qos ökpeme tigen suyqtyŋ ızın de qaldyrmai, aiaqqa tūrǧyzǧan osyndai qazaqtyŋ asyl jandaryn, qalai ūmytuǧa bolady?... Men ūmytqan emespın, ūmytpaimyn da. Tıleuıŋızdı Täŋırımnıŋ özı bersın, Almagül! Oŋtüstıktıŋ  aua raiynyŋ jylylyǧy, adam balasynyŋ özara qarym-qatynasyna da äserı bardai körındı. Jeltoqsandyq ekenıŋdı bılgen “dubaktardyŋ” özderı “kormuşkany” aşyp, temekı, şailaryn tastap ketetın. Mūnda jeltoqsandyq Erlan Dekelbaev, Ermek  İmanbaev, Amanqos Esbosynov, Nūrlybai Rasaliev, Ädıl  Moldybaevty  kezdestırdım. Üş-tört kün bır hatada boldyq. Ädıl bauyrymyzdy Alaŋda «inkasatorlar» ışınen atyp, audarylyp qalǧan ışek-qarynyn  qolymen jinap alyp, jügırıp jürseŋ ony atyp ketkenderdı ızdestırudıŋ  ornyna, ışın  tıgıp, üş jyl arqalatyp qoia bergen sistemaǧa ne deisızder? Tranzitkadaǧylar aqköŋıl  Erlanymyzdyŋ “keşaryn” tazalap, aiaq kiımsız qaldyrypty. Aiaǧymdaǧy  etıktı  şeşıp berıp, “Men jyly jaqqa ketıp baramyn, täpışkemen de bolsa jetemın” degem sorly basym Qostanai oblysynan bır-aq şyǧyppyn,  Erlanym Qaraǧandyda qalypty. Ony keiın kelgenderden estıdım. Osyndai jaǧdailardy öz közıŋmen körgen kezde, “Köppen körgen ūly toi”,  bolmaşyǧa bola küizele bergıŋ kelmeidı eken. Auyryp qalǧan kezımde, osyndai ystyq qūşaq pen jyly şyrai tanytqan jambyldyqtarǧa yqylas-nietım erekşe.  Qazekem aitpaqşy, qasiettı Jambyl jerınde bır aunap tūrǧanym da, Jeltoqsan-86-nyŋ qasietı men qūdıretı ekendıgın Qostanaidyŋ  33-zonasyna tüsken kezımde baiqadym. Jambyldyŋ 2-zonasynan etappen şyqqan otyzdan astamtūtqyndar «Qūsmūrynnyŋ» karantinıne kelıp kırdık. Būnda bızden Jeŋıs, Qūttybek, Kenje otyrǧan körınedı. Semeidıŋ jıgıtterı «lokalkanyŋ» syrtyna kelıp, tanysyp, temekı men şai tastap kettı.Uaqytynda zonaǧa şyqtyq. Menı semeilık Merhat degen jıgıt qarsy aldy. Ortada özındık bedelı bar jıgıt körınedı. Semeilık jıgıtter ülken «srokqa» otyrǧan Beisen, Darhan, t.b jıgıttermen tanystyryp şyqty. On üş jyl otyrǧan Beisennıŋ avtoritetın paidalanyp, kochegarkada qinalyp jürgen Jeŋıstı «balamuttyŋ» janyna jūmysqa şyǧardyq. Būl jer negızınen aǧaş öŋdeumen qatar mebel şyǧaratyn fabrika eken. Jūmys, jūmys tek jūmys. Keiınnen “etappen” Şora, onyŋ artynan Üsıphan, soŋynan Jambyl keldı. İä, sol beseudıŋ bırı –  on bes jyl arqalap kelgen – Jambyl. Qairatqa atu jazasy berılgenın estıgenbız. Alaŋda jan alysyp, jan berısıp jürgen sätterde televidenienıŋ Saviskii degen bır jıgıtı qaitys bolǧanyn, sony naqaqtan naqaq Qairattyŋ moinyna artyp jıbergenın estıdık. Qairatpen türmede bır kamerada otyrǧan Qūttybekke bärımızden qattyraq tigenı anyq. İä, Qairattyŋ jaiy bärımızge de oŋai tigen joq.  Prokuror dosy bar bır jurnalist jıgıt atu jazasyn alǧan adam jaiynda jazbaqşy eken. Köp oilanyp, köp tolǧansa da, jaza almai qoiǧansyp keiın prokuror dosyn mazalapty. Aqyr aiaǧynda jalǧan ıs aşyp, älgı jıgıtke atu jazasyn berılgenge ūqsaidy. Sol kelısımdı ekeuı ǧana bılıp, kıtap jazyp bıtkennen keiın, şyǧaryp aluǧa uädelesken eken. Sottyŋ ükımı şyǧyp, älgı jazuşyny jeke kameraǧa qamap, atu merzımın kütıp jatady. Jazaiyn dese oiy jan-jaqqa qaşyp, bastap qoiǧan düniesın aiaqtai almai jüredı. Prokuror dosy jalǧyz ekzempliar gazet şyǧartyp,  özınıŋ nekrologyn sonyŋ  bırınşı betıne jariialap, kündelıktı jetkızıp tūratyn gazetterdıŋ ışıne qosyp jıberedı. Gazetterdı aqtaryp otyryp prokuror dosynyŋ nekrologyna közı tüsken kezınde, älgı baiǧūstyŋ şaşy bırden aǧaryp ketken eken. Ärine,tas tüsken jerıne auyr. Qūşmūryn “qūryǧynda” nemese 33-zona Köbınese “etappen” bırge kelgen jambyldyqtarmen aralasatynmyn.  Jambyldy da sol jıgıtter qarsy  aldy. Auyl jaqtan hat-habar joq. Zonanyŋ ışınde bıraz dünienı özımız  künde ışetın «şai» jaiǧastyratyn körınedı. Bylai aitqanda «konvertiruemaia valiuta». Merhat jerlesım bır kelı şaiyn berıp jūmystan bır ai «otmazka» alyp berdı.   Taŋerteŋ tamaqtan keiın «jilzonadan» el qatarly «promzonaǧa» ötesıŋ. «Promzona» – käduelgı «mebel» şyǧaratyn ülken fabrika. Balalardyŋ oiynşyq küregınen  bastap, sol zamannyŋ «modasyna» ainalǧan jihaz «stenkaǧa» deiın şyǧarady. Aǧaştyŋ tür-türı vagondarmen kelıp, türlı-tüstı mebelder vagonmen syrtqa ketıp jatady. Üş auysym, qainaǧan konveier. Merhat jerlesımnıŋ arqasynda fabrikany emın-erkın aralap, jıgıtterdıŋ «bendiujkalaryna» kırıp, qoiu qyzyl şaidy ūrttap qoiyp, ūzyn sonar äŋgımelerge qūlaq türuşı edım. Tüskı tekserıs pen tamaqtan keiın de sol ömır jalǧasatyn. Qanşama adam bolsa, sonşama taǧdyrlar toǧysy, ūşy-qiyry körıne qoimaǧan aldaǧy alty jyl srok. Arnaiy tapsyrystarmen qyzyl aǧaştan jasalǧan būiymdar, ärtürlı formada qūrastyrylǧan, aǧaşty tegıstep oiyp jasalǧan dombyra, qazaqtyŋ oiuly,  döŋgelek üstelderı deisız be, bärı bır!.. Qysqasy, zergerlıktıŋ has şeberlerı osynda eken. On ekı jyl otyrǧan ūiǧyrdyŋ orta jastan asqan azamatymen boldy. Qolyndaǧy kışkene aǧaştan bır pışındı jonyp jatyr eken. Kelgenımdı qoş körıp, şai demdeuge de kırısıp ketken. Qolyma alyp qarasam, şahmattyŋ at figurasy. Saby aǧaş, jonatyn jerı temırdıŋ ötkır türı bolsa kerek, aǧaşqa lyp-lyp etedı. Beker otyrǧanşa dep men de bır figurany jona bastadym. Şahmat oiyny alys Ündıstanda şyqqanymen, ilottardyŋ spartasy esıme tüsıp, solardyŋ bas kiım ülgısındegı soldatty ekı saǧat töŋıregınde ıldäldaǧa keltırgenım sol edı, qolymdaǧy figuraǧa közı tüsken ūiǧyrym alystan söz bastady. Qysqaşa ömırbaianyma qanyqqannan keiın, “Mynandai jasai alatynyŋdy eşkımge aitpa: Men özım saǧan «nölevoidy» alyp bereiın, sen maǧan attyŋ figurasyn oiyp berşı, qolyŋnan köp närse keletın siiaqty”, – dep, qaitadan şai demdeuge kırısıp kettı. Osy joly dastarhanǧa qai quystan şyǧyp jatqany belgısız tättınıŋ türlı-tüstısı tolyp, keşke deiın ūzyn sonar äŋgımege enıp kettık. Ündı aŋyzdary boiynşa, degen bileuşını  Şeram şahmat oiynymen bır danyşpan tanystyryp, üiretken körınedı. Ol oiynǧa asa qyzyǧuşylyq tanytyp, tez arada igerıp, onyŋ özgeşelıgıne, är türlı ädemı kombinasiiaǧa bailyǧyna riza bolady. Al osy oiyndy oilap şyǧarǧan dana  bileuşı  erekşe alǧys bıldırgısı kelıp, onyŋ kez-kelgen būiymtaiyn oryndauǧa uäde beredı. Olai bolsa, şahmat taqtasynyŋ bırınşı şarşysyna 1, ekınşı şarşysyna 2, al kelesı şarşylarǧa būrynǧydan ekı ese artyq 4, 8, 16, 32, 64 ... (1 + 22 + 23 + 24 + … + 642, söitıp 64 şı taqtaǧa deiın toltyryp  altyn berseŋız boldy”, –  deidı. Bileuşı osy sannyŋ qanşa ekenın bılmei, ony danaǧa lezde berudı būiyrdy. Magaradji esepşılerı būl sandy tünı boiy eseptep, taŋerten ǧana matematikalyq şeşımge kelıp, onyŋ mümkın emes ekenın ämırşıge tüsındıredı. Sebebı danyşpan aitqan san bükıl Ündıstannyŋ bidai dänder sanyna, tıptı bükıl älemnıŋ bidai dänderı sanyna jetpeidı eken. Būl san  – 18 kvintilon bälenbai kvadrilon Tügılenbai trillion bälenşe milliard Tülenşe million osynşa myŋ”, – dep miyn aşytyp jıberdım-au deimın, erteŋ erterek keluımdı sūrady, qaltama köpşılıktıŋ qolyna tüse bermeitın filtrlı temekısın tyqpalaǧanyna qarap, men de öz önerımnıŋ narqy men parqyn özımşe baǧamdap, maŋǧazdana şyǧyp bara jattym. Keşkısın bolǧan äŋgıme jaiyn Merhatqa aityp edım, ol onyŋ osy zonadaǧy şahmat jasaudyŋ korolı ekenın jetkızdı. «Jıgıtke segız önerdıŋ özı de az, üirengıŋ kelse üirenıp al, ömırde artyq bolmaidy, onyŋ üstıne «blatnoi» temekı men şai eşqaşan artyq bolmaidy», – dep qūptap, aǧalyq aqyl-keŋesın aitqan edı. 1575 jyly Madridte korol Filipp II-nıŋ saraiynda ispandyq Riui Lopesa jäne Alfons Seronanyŋ italiiandyq Djovanni Leonardo men Paolo Boi arasyndaǧy ötken şeşuşı oiyn tarihta alǧaşqy halyqaralyq turnir bolyp sanalady. Onda ispandyq şahmatşylar jeŋıske jetken. 1836 jyly Laburdonnede älem boiynşa şahmat turaly «Palamed» degen jurnal şyǧaryldy. Keiınnen 1837jyly Ūlybritaniiada jäne 1846 jyly Almaniiada osy tektes jurnal jaryqqa şyqty. 1851 jyly Londonda tūŋǧyş ret halyqaralyq turnir ötkızıldı. Onda Andersen degen şahmatşynyŋ jūldyzy oŋynan tuyp, jeŋımpaz atandy. Tıptı, ol ekınşı halyqaralyq turnirdı de baǧyndyrǧan. 1867 jyly Parijde ötken üşın dodada Koliş jeŋımpaz atandy. Matchta alǧa şyqqan Steinis alǧaşqy älem chempiony atandy. Şahmat demekşı, qūmar oiyndary, onyŋ ışınde kartaǧa jolama degen aqyl keŋestı  “sroktyŋ” basynda qūlaqqa qūiyp alǧan edım. Jambyldyq jıgıtterdıŋ prohodyna bara qalsam, ekı jıgıt oiynǧa qatty kırısıp ketken eken, qyzyqtap qarap tūrdym. Oiyn bıtısımen maǧan qarap, taqtanyŋ ekınşı jaǧyna otyrudy ūsyndy. Aralas-qūralas, äŋgımemız de jarasyp qalǧan azamat edı. Şahmat oinamaǧaly da bıraz uaqyt bolǧan. Figuralardy taqtaǧa jinai bastaǧan edım. “Men jai oinamaimyn, tek “intereske” oinaimyn”, – degenınde, töbeme jai tüskendei boldy, degenmen, boiymdy tez jiyp aldym. Qaltamdaǧy portsigarymdy şyǧaryp qalsam jetı tal sigaret qana bar eken. “Är partiiaǧa ekı taldan, üş partiiaǧa alty tal, al kettık” – dedım. Sol kezderı zonanyŋ jaǧdaiy qiyndau bolatyn. Şai-pai azaiyp, temekı dükennıŋ joǧalǧanyna bıraz bolǧan. Anda-sanda syrtpen bailanys qiyndap, rejimnıŋ küşeiıp ketetını  jiı bolyp tūratyn jait. Qarsylasym: “Jaraidy”, – dep kelısımın berdı. Oiyn bastalyp ta kettı. Jiyrma minutqa jetpei jeŋılgenın moiyndady. Qyzyqtyŋ kökesı endı kütıp tūr eken. Jambyldan kelgen “etaptyŋ” özara qarym-qatynastary myqty bolatyn, aiaq astynan chifer köterılıp, şudyŋ şöbı de iısımen otriadty jailap ala jöneldı. Ekınşı partiia oŋaiǧa timedı, bır saǧattan astam uaqyttan keiın jeŋılgenın moiyndady. Türı bırtürlı özgerıp ketken, jambyldyqtardyŋ da özara şüŋkıldesuıne qarap bır närsenıŋ özgergenın baiqau qiyn emes edı. Äitse de, üşınşı partiiany bıraz sozdym da, köŋılıne qarap,  berıp jıberdım. Qolyn sozyp, jeŋılgenın moiyndap ornynan tūryp jatyp: “ – Şahmatty jaqsy oinaidy ekensıŋ, qaidan üirendıŋ? Razriad,  bırdeŋeŋ bar ma?” – dep sūrady. “ Joǧa, kezınde oinaǧanmyn. Audanaralyq oquşylar arasyndaǧy şahmat oiynynan jarysta ( bırınşı klassta ) “segız jasar - chempion”, – degen ataǧymnan basqa  däneŋem joq”, – dedım.  Rizaşylyǧyn bıldırıp taǧy qolyn ūsynyp jatty. Keiınnen estıdım, söitsem, älgı jıgıtım “dvoikanyŋ” (Jambyldaǧy zonany solai ataidy, sol kezderı zonalar özara sifrmen aitylatyn) şahmattan käsıbi chempiony bolyp şyqty. Sol kezdesuden keiın özıme endı qūmar oiyndaryn oinamauǧa taǧy da ıştei sert berdım . “Selinnyidyŋ” astyndaǧy türmede özıme endı “zariktı” qolyma almaimyn degenımnen be, mūnda da nardy oinyna qyzyǧuşylyǧym mülde joq bolatyn. Bır künı bır künıne ūqsas, ırkes-tırkes myndaǧy ömır osylai ötıp jatty. Jūmysqa Jambyl Taijūmaev soǧyp tūratyn. Ekeumız qosylyp alyp jeltoqsandyqtardy aralap şyǧatynbyz. Bız mūnda jeteumız. Ūzyntūra Jeŋıs Däuletov jūmysyn auystyrǧaly öŋı kırıp, jap-jaqsy bolyp qaldy. “Balaşka” ekeuı suretterın salyp, syrtqa da şyǧyp qoiatyn bolypty, kei-keide temekılerın de ūstatyp ketıp tūrady.  būrynǧy prorektor – leksiialar, qaǧaz jūmystaryn mynda qolyna kürek ūstap, kırpış qūiuǧa almastyrǧan Şora Qarabaev  aǧamyzdy köru qiyn-aq. Jas balalardan qalyspai, tyrysyp baǧuda. Sehtyŋ ışı bırese suyq, bırese ystyq. Küldıŋ ūntaǧy ökpeŋdı qabady. Namysqa tyrysyp taramystai bolyp alǧan. Bas barmaǧyna qaǧaz jabystyryp alyp, şponnyŋ tür-türın qiulastyrudyŋ şeberı bolyp alǧan Aimahanov Qūttybektıŋ  jūmysy da oŋai emes, konveierden qalmauy kerek. Seitımbetov Üsıphannyŋ  sehtaryna kırudıŋ özı bır küş. Otarbaev Kenjenıŋ jūmysy da jaman emes siiaqty. Üş auysymda jūmystyŋ arasynda uaqyt tauyp keide bas qosyp qalatyn kezderımız de bolyp tūrady. Ondaida  Şora  aǧamyz statistikasyn aityp, leksiia oqyǧandy ūnatady. Auru qalsa da, ädet qalmaidy degen. Auyldan, qaladan, qyzdarynan kelgen hattaryn aityp, intermediialyq körınıster men Şahanovtyŋ poemalaryn jatqa oqyp Jeŋısımız de qalyspaidy. Qūttybek siiasy keuıp ülgermegen öleŋ joldarymen bölısedı. Kenje täp täuır dauysymen auyldaǧy toilarǧa bır saiahat jasatyp alsa, Jambyl jūǧymdy äŋgımesı men tūşymdy oilaryn ortaǧa salyp qoiyp, anekdottaryn da aityp otyrady. Dombyra men gitarany qatar igergen Üsıphan türlı-türlı tılderdegı änderımen  bır sät köŋıldı qoş etıp, taŋdy atyratynbyz.  Kündı tün, tündı kün almastyryp ötıp jatqan zamanymyzdyŋ bırınde, Almaty qalasynyŋ politehnikalyq institutynyŋ studentı, tüngı älemnıŋ tamaşasy - Şolpan esımdı (körkı zatyna sai) qyzdyŋ , aldynda älı on tört jyly bar Jambyldy ızdep kelıp, zaŋdy nekege tūruy barşamyzǧa erekşe äser ettı. Bostandyqqa degen ūmtylysymyz ben bolaşaqqa degen ümıtımızdıŋ otyn jaǧyp qana qoimai, sezım men senımımızdı bır biıkke köterıp tastady. Syrtymyzdan dekabrister dep ataityn “qūşmūryndyqtardyŋ “ sözderı döp tiıp, Jambyl men Şolpan jaŋa ömırge bırge, qoltyqtasa qadam jasap bara jatty. Orys revoliusionerlerınıŋ artynan qiyr Sıbırge attanyp, olarmen ömırdıŋ barlyq qiynşylyqtary, ystyq-suyǧyna bırge köngen arulardyŋ beinesın Şolpannyŋ jüzınen körgendei äser alyp, mektep qabyrǧasynda jattalyp qalǧan orystyŋ ūly aqyny – Puşkinnıŋ öleŋderınıŋ jıbı aǧytylyp ketkenın baiqamai qalyppyn: Vo glubine sibirskih rud Hranite gordoe terpene, Ne propadet vaş skorbnyi trud İ dum vysokoe stremlene. Neschastiu vernaia sestra, Nadejda v mrachnom podzemele Razbudit bodrost i vesele, Pridet jelannaia pora: Liubov i drujestvo do vas Doidut skvoz mrachnye zatvory, Kak v vaşi katorjnye nory Dohodit moi svobodnyi glas. Okovy tiajkie padut, Temnisy ruhnut – i svoboda Vas primet radostno u vhoda, İ bratia mech vam otdadut,  – dep toqtap, Chaadaevqa degen öleŋımen jalǧastyryp ala jöneldım. Liubvi, nadejdy, tihoi slavy Nedolgo nejil nas obman. İschezli iunye zabavy Kak son, kak utrennii tuman. No v nas gorit eşe jelane Pod gnetom vlasti rokovoi Neterpelivoiu duşoi Otchizny vnemlem prizyvane. My jdem s tomlenem upovania Minuty volnosti sviatoi, Kak jdet liubovnik molodoi Minuty vernogo svidania. Poka svobodoiu gorim, Poka serdsa dlia chesti jivy, Moi drug, otchizne posviatim Duşi prekrasnye poryvy! Tovariş, ver: vzoidet ona, Zvezda plenitelnogo schastia, İ na oblomkah samovlastia. Napişut naşi imena! İä. Dauysymdy bıreu-mıreuler estıp qoidy ma degen oimen jan jaǧyma qarasam, özım jalǧyz ekenmın. Ömırdıŋ osyndai bır belesınde ainalaŋ qūjynaǧan adamdarǧa toly bolsa da, taǧdyrdyŋ tauqymetın ärkım özınşe ǧana tartatyny anyq. Qostanai qūryǧy nemese kebenek kiıp ketkender Barlyǧyna berıletın, üş aida bır keletın qysqa merzımdı kezdesu men alty aida bır keletın ūzaq merzımı kezdesuden (üş täulıkke deiın berıledı) airylyp, “bostandyqpen” tek hat arqyly ǧana habarlasyp jürgenıme de bır jyldan asyp kettı. Şynymdy aitsam, tuǧan-tuystyŋ jönı bölek eken. Tym bolmasa jarty saǧat kezdesıp, jüzderın köru bır arman. Menı qoişy, “Köppen körgen ūly toi” demekşı, anaşymnyŋ auyldaǧy jaǧdaiyn oilap ketsem, jüregım bırtürlı syzdap qoia beretındı şyǧardy. Jastyq şaqta densaulyqtyŋ qadırın bılmeidı ekenbız, jürektıŋ sol jaqta ornalasqanyn endı ǧana baiqap qalǧandaimyn. Sportpen ainalysqannyŋ qadırın jaqynda bolǧan bır “qaqtyǧysta” baiqap qaldym. Degenmen, ökpem säl syr bere bastaǧanǧa ūqsaidy, basqasynyŋ bärı de orynda. Ūiǧyr “äkäm” sözınde tūryp, “nölevoi” brigadasyn alyp bergen. Endı kez kelgen uaqytta jilzona men promzonany kezıp jüre beremın. Zonanyŋ qojaiyny Şlychkovqa men oiyp jasaǧan şahmatty syilaǧan körınedı (ondai önerımnıŋ baryn özım de baiqamaǧan ekenmın). Zona demeseŋ, syrttan eş aiyrmaşylyǧy joq.  Jürıp-tūru erkındıgı degen qandai keremet ekendıgın endı ǧana ūqqandaimyn. Köpten qolym jete almai jürgen kezdesudıŋ de sätı tüstı. Auyldan Qaiyrǧazy aǧammen, ırgedegı Arqalyqtan Tūrsyngül apaiym kelgen eken. Ǧabit jezdem pen apaiym Qaraǧandydaǧy medinstitutaryn oidaǧydai aiaqtap Arqalyq qalasyna qyzmetke ornalasypty. Jas mamandarǧa üş bölmelı päterı men “podemnyilaryn” da bergenge ūqsaidy. Jalpy jaǧdailary jaman emes eken. Jezdemdı kırgızbeptı de ol syrtta tosyp qalǧan körınedı. Direktorlyqtan şyǧaryp tastaǧan ülken aǧam Oralǧazyny da qaita bır kolhozdyŋ direktory orynbasary qylypty. Baian apaiym da Semeidegı medinstitutyn tamamdap, anamnyŋ janyna Maqanşyǧa därıger bolyp barypty. Käkeŋ Qarabūta auylyndaǧy sovhozǧa bas injener bolyp ornalasypty. Taiaqtyŋ ekı ūşy baryn būrynnan da bıletınmın, degenmen, ekınşı ūşynyŋ noqattary säl-päl bolsa da azaiǧanǧa ūqsaidy. Anamnyŋ töte jazumen jazyp jıbergen hatyn oqyp,  mäz meiram boldym. Otyryp alyp hatyna jauabymdy oŋynan solyna qarai ireleŋdete jöneldım. Jazda zonanyŋ syrtyna kelıp “grev” äkelıp ketken auyldaǧy dostarym Qairat pen marqūm Şärıphanǧa soldan oŋǧa qarai “baluanǧa oŋmen soldyŋ bärı bırdei”, – dep süikektete jöneldım. Tūrsyngül apaiym qaita-qaita neşe türlı tamaqtaryn jasap älek. Mynda aş jürmegenımdı jetkızudıŋ özı qiynǧa soǧyp, köŋılı qalmasyn degen oimen şūqyp-şūqyp qoiamyn. Qaidan bılsın, adamnyŋ köŋılı tolsa, tamaq degenıŋ de batpai qalatyn körınedı. Söitken üş täulıgım zyryldap öte şyqty. Anamnyŋ hatyndaǧy “Ätteŋ, äkeŋ erterek attanyp kettı, sen erte qoldan şyǧyp kettıŋ”, – dep jazǧan joldarynyŋ baiybyna keşkısın oilanyp jatyp äreŋ jettım. Söitsem, 1978 jyly apailarymnyŋ ülkenı Qaraǧandyǧa, ekınşısı Semeige, menıŋ Almatyǧa oquǧa tüskenımızdı meŋzegenı eken ǧoi. Olar ana ümıtın aqtap, oqularyn oidaǧydai aiaqtap maman atansa, menıŋ “zek” atanyp, jatqan jerım mynau. Pavlodardyŋ on bırınşı zonasynan “etappen” Hasen degen jerlesım kelgen eken. Auyldasym, menen bes jas ülkendıgı bar. Şaiyn, temekısın aparyp berdım. “Semeinikterım” semeilık Asqar men öskemendık Bolat, jezqazǧandyq Süiınşıbai ärkımnıŋ öz otriadtarynda prohodtary bar. Kıleŋ boksşylar men küresker sportşylar. Olarǧa erıp men de köpten ūmyt bolyp bara jatqan dene şynyqtyruymdy qolyma alyp ärtürlı jattyǧular jasap qoiatyn boldym. Qanşa ma  jyl  at üstınde jürgen  Süiınşıbaidyŋ   jasyna  qarap,  Jaratuşymyzdyŋ boiyna syilaǧan erekşe küşıne taŋǧalmasyma bolmaidy. Bılek küşımen oǧan osy zonada teŋ keletın eşkım joq. Qol kürestıruden eşkımdı aldyna salmaidy. Bostandyqta jürgen kezınde jylqyny üiırımen sonau Jambyldyŋ Sarysuynan aidaǧannan Reseidıŋ körşıles Tiumenıne quyp aparady eken. Sol jerden kelısılgen aqşalaryn alyp, auyldaryna qaitatyn äkkı “konokrad” bolypty. Ekı  boiy at üstıne özderın taŋyp tastap, atqaryp jürgen bır joryqtarynda qolǧa tüsıp, segız jylyn ötep jatqan jaiy bar. Asqar bolsa bokspen ainalysyp jürıp, bır keşte töbeleske aralasyp, qata timese de, bata tiıp, bıreuın mertıktırıp, sportpen qoş aitysyp, öz ömırı men taǧdyryna osylai baiqamai balta şauyp alǧan körınedı. Bolat tūiyqtau, syryn aqtaryla aita bermeidı. Ebın tauyp bır söiletıp alsaŋ köpke deiın toqtamai qoiatyny bar. Al “balamuttyŋ” jönı bölek. Jastaiynan jetım ösken jıgıttıŋ ömırge degen qūştarlyǧyn tılmen jetkızu mümkın emes. Qandai sätterde bolmasyn ylǧi köterıŋkı köŋıl men jaidary “köktemdı” barşamyzǧa syilap jürgenı. Qolynan kelmeitını joq, zonanyŋ barlyq jaŋalyqtaryn jarnamasyz-aq sonyŋ auzynan estimız. Syrtpen bailanysy jaqsy, qyzyl jaǧalylardyŋ da tılderın de tauyp alǧan. “Rejimnikter men operativnikterdıŋ” maǧan qūryp jürgen tūzaqtary da bar siiaqty. Onyŋ alǧaşqysyn promzonada baiqadym. Tüskı tamaqqa otriadpen kırgelı tūrǧan kezımızde leitenant (laqap aty “chaban”) aldymdy köpe körıneu kes-kestep, jaqynda ǧana aldyrtqan malaqaiymdy basymnan jūlyp aldy. Ondaidy mülde kütpegen edım. Malaqaiyma ūmtyla bergenım sol edı oŋ qoly artyna tyǧyp, sol qolymen jaǧama jarmasa kettı. Jaǧamdaǧy qolyna jarmasa bergenımde oŋ qolyndaǧy malaqaiymdy joǧary köterıp laqtyryp jıbergenı. Özımdı ūstai almai qaldym ba, älde yŋǧaiy kelıp qaldy ma, oŋ qolymdy säl tüsırıp “bedro” ädısıne salyp, perıp kelıp jıbergenım. Ekı  aiaǧy aspannan kelıp “jalp” ete tüstı. Ondaidy menen  kütpese kerek, jalma-jan atyp tūryp,  jan dauysy şyǧyp, bırdeŋelerın aityp jatyr. Oǧan qaraityn men de de hal joq edı. Jerde jatqan malaqaiymdy qaǧyp-qaǧyp, “chabanǧa” bır qaradym da jüre berdım. “Toqta, toqta!” – degennen basqa şarasy da qalmaǧan siiaqty. Tüskı tamaqqa jinalǧandardyŋ aldyndaǧy būl körınıstıŋ arty jaqsylyqqa aparmasy barşamyzǧa mälım bolatyn. Ekı kün jilzonaǧa şyqpai, promzonadaǧy “bendiujkalardy” panaladym. Üşınşı künı jilzonaǧa ötıp bara jatqanymda toqtatyp, bırden “şizoǧa” on bes künge kete bardym.  Ol on bes künımnıŋ üstıne on bes kün qosylyp, bır ai zonanyŋ ışındegı zonany da körıp qaitu būiyrǧan eken. Asty betonnan jasalǧan kameranyŋ qabyrǧasynda kündız temır şynjyrmen qabyrǧaǧa qabysa jabysatyn kereuetten basqa eşnärse joq. Bır kün “zaletnyi”, bır kün “proletnyi”. Bır kün üş uaqyt asqazan aldaityn tamaǧyn bergenımen, ekınşı künı sudan basqa eşteŋe när tatqyzbaidy. Qysqasy, zonanyŋ tärtıbın būzǧandardy täubäsıne tüsıruge arnalǧan oryn. Oǧan moiymaǧandardy alty ailyq “bur” kütedı. Ony ärkımı ärqalai qabyldap, ärqalai tüiın jasap jatady. Aidyŋ soŋǧy künı ystyǧym köterılıp, bırtürlı küi keştım. Kameradaǧy jastau jıgıtpen taŋ atqanşa kürestıŋ köp täsılderın üiretıp, terlep-tepşıp bır “otrabotka” jasap alyp, “bostandyqqa” şyǧyp bara jattym. Semeinikterım tügeldei kelıp, barlyǧy densaulyq pen jaǧdailarymdy sūrastyryp, bırden monşaǧa alyp bardy. Būndaǧy (jazylmaǧan) ışkı dästürge sai qarsy alyp jatyr. Monşadan keiın bärın jaŋadan kiıp, “meliustinnen” tıgılgen kästöm-şalbar men taza bylǧarydan jasattyrǧan töpliı tūp-tura özıme şaq bolyp şyqty. Mol dastarhannyŋ basyndaǧy äŋgıme-dükennen keiın, kelıp-ketıp jatqan jıgıtterdıŋ köŋılıne masairai, şizodaǧy bır aidyŋ bır kündei bolmai, “şäi köterımdei” uaqyt bolyp qala beretınıne taŋqalyp, Einşteinnıŋ salystyrmaly teoriiasy esıme tüsıp, uaqyt pen keŋıstıktı bıraz şarlap qaityppyn.  Künder de osyndaǧy “keŋıstıkke” säikes baiau ötıp jatty. Aqyrǧy kezde keşkısın ystyǧym köterılıp, aiaǧym tobyqtan tömen özgenıkı siiaqty, tabanym tüsıp qalǧandai äserde bolyp jürgenın semeinigım Hasenge aitsam: “Qoişy sen, menı qūlaqtan teppei-aq qoi”, – dep köŋılıne alar emes. Osy joly da körşı “lokalkadaǧy” jıgıttıŋ tuǧan künın toilatyp qaitaiyq dep qolqa salyp bolmady. Zonada atap ötıletın, toilaityn negızı tuǧan kün merekesı men bostandyqqa şyǧu “provod” qana. Ol endı ekı myŋdai adam otyrǧan jerde jiı kezdesetın dünie ekenın özderıŋız de bılıp otyrǧan bolarsyzdar. Degenmen, osy joly bas tartuǧa tura kelıp, erterek ūiyqtap qalǧan edım. Tünde terlep jatqan jerımnen oiandym. Astymdaǧy matras su bolyp ketken. Äitse de taŋdy atyruǧa tura keldı. Ertesınde taŋǧy astan keiın jilzonany aralap şyqtym. Densaulyǧymda eş kınärat joq siiaqty. Keş bata taǧy bastaldy. Tünde tūryp matrasty auystyruǧa tura keldı. Kündız eş närse bolmaǧandai taǧy tairaŋdap ketemın. Eş tüsınsem bolmasyn. Üşınşı künı tünde oianyp ketsem, jan terge tüsıp jatyr ekenmın. Üstı basym malmandai su. Bılegımdı jalaŋaştap jıbersem, jaŋbyrly küngı aǧaştyŋ būtaǧynan tamǧan jauynnyŋ tamşysyndai... Öz közıme özım senbei, sülgımmen sürtıp qarasam, qoltyǧymnan sorǧalaǧan ter şyntaǧymnan tamşylap tūr. Taŋerteŋ därıgerge baryp, bolǧan jaidy baiandap bersem, senbei şyǧaryp saldy. Ertesınde erkek därıgerge barlyq jaidy jaiyp saldym. Analizımdı erterek äkelıp tapsyryp, därıgerlık praktikasynda būndaimen kezdespegenın aityp, basyn şaiqady. Analizdı alyp barsam, keşegıdei emes, anany-mynany aityp şyǧaryp salmaq oiy bar. Aşudy at qyp mınıp, qolymdaǧy qūtyny laqtyryp, ūzyn koridordyŋ ekınşı jaq şetındegı  terezenı şaqqanymda ǧana zonanyŋ medisinalyq basşysy  – kapitan keŋsesınen atyp şyqty. Onsyz da kınäsız bas bostandyǧymnan airylǧanymdy, endı densaulyǧymdy alatyn bolsaŋdar eş närsenıŋ menı toqtata almaitynyn aityp baryp toqtadym. “Dereu jatqyzyŋdar, analizın tolyqtai alyŋdar”, –  degen komandadan keiın ǧana baryp,  därıgerler bır-bırıne qarap, kabinetterıne qarai  bastap bara jatty. Tünıne üş ret matras auystyrylyp, türlı därı-därmekterın ışıp, ukoldaryn alsam da “at arysa tulaq, er arysa-aruaq “ degendei, qyryq tört kelıge bıraq tüstım. Zonanyŋ kiımımen, qolymdy kısen  audandyq auruhanaǧa aparyp rentgenge de tüsırtıp kelgen. “Voliamen” ıştei qoştasyp, janymdaǧy jıgıtten bır tal temekı sūrap alyp, qūşyrlana şektım. Orys äielden sūrasam, aitarǧa jauaby joq. Bır jetıdei boldy “Diagnozymdy” taba alatyn emes. Kündız dalaǧa şyǧyp, lokalkanyŋ syrtyndaǧy ömırge qyzyǧa bır qarap alyp, ışke ılbıp enemın. Bırınen keiın bırı kelıp jatqan jıgıtterge şyǧuǧa da zauqym joq. Mynandai müsäpır jaiymdy körsetkım de kelmeidı. Iştei barşasymen qoştasyp. “Şırkın, voliaǧa bes-on minutqa şyǧaryp, qolyma besatar tise, älgı äkkı şalǧa bırınşı oq, soŋǧysy özıme bolsyn”, – dep Jaratqanymyzdan jalbarynyp sūrap ta qoiamyn. Auyl aimaq, tuǧan-tuys, bota-tailaqtyŋ barlyǧy köz aldyma bır-bırden kelıp, kinonyŋ lentasyndai ötıp jatyr, ötıp jatyr ...Qai jerde üzıletını tek bır Allaǧa ǧana aian. Otyz törtten Qadyr ( zonanyŋ pahany bolǧan) jerlesımızdıŋ semeinigı on üş jyl otyrǧan Tölegen degen jıgıttıŋ etappen kelgenın estıgem. Sol kelıp tūr degen soŋ ekı jıgıt qoltyǧymnan dalaǧa alyp şyqty. Temır tor lokalkanyŋ ar jaǧynan kelgen jıŋışke jıgıttıŋ qolyn alyp amandastym. Janyndaǧylar özımızdıŋ zonanyŋ “vesovoi” jıgıtterı. Qadyrdan sälemın jetkızıp, bırden äŋgımege köştı. “ – Bauyrym, men senıŋ auruyŋdy bılemın. Osydan ölesıŋ nemese jazylyp ketesıŋ”, – dep janyndaǧy jıgıttıŋ qaltasynan şyǧaryp jatqan şölmegın qolyna alyp, asyqpai auzyn aşa bastady. Baiqaǧanym, käduelgı “Russkaia vodka”. Ekınşı bıreuı qolynan “hoziaiskaia krujkany “ şyǧaryp, lyqyldatyp qūia bastady. Betımen bet qylyp toltyrǧanynda şölmektıŋ tübınde üşten bırı ǧana qaldy. “Al bauyrym, şeşım özıŋnen bolsyn”, – dep ūstata berdı. Qolyn qaitaruǧa amalym da qalmaǧan bolatyn. “Bısmıllämdı” aityp, tereŋ bır dem aldym da, jūtyp jatyrmyn, jūtyp jatyrmyn bıtetın türı joq, toqtamastan ne bolsa ol bolsyn, – dep bıtırdım-au, äiteuır. Qaitaryp bergen krujkama qalǧanyn qūidy da, “Senıŋ densaulyǧyŋ üşın”, – dep qotara saldy. Jıgıtter onsyz da aiaǧymdy äreŋ alyp jürgen menı qoltyǧymnan demep äkelıp, kereuetıme jatqyzdy. Bes minuttai jatqannan keiın bütkıl denem ışıme qūrt kırıp ketkendei jybyrlai jöneldı. Barmaqtarymnyŋ basy men aqyrǧy kezde onşa köp bar-joǧyn baiqamai jürgen baqailarymnyŋ ūşy jybyrlap qoia berdı. Tättı qytyqtyŋ läzzatyna batyp, ūiyqtap ketkenımdı baiqamai da qalyppyn. Sızderge ötırık, maǧan şyn, taŋerteŋ atyp tūryp, tai-qūlyndai şapqylap kettım. Keşegıden tük qalmaǧan. Küzetşı därıgerım de senbeidı. Jūmysqa kele bastaǧan “med.personaldyŋ” barlyǧy menıŋ palatam arqyly ötıp jatyr. Täŋırımnıŋ osyndai syiy men jeltoqsannyŋ keremet qasietın körgennen keiın, köp närsenıŋ maǧan keide tükke tūrǧysyzdai bolyp körınetını ras. Bır jetıden keiın zonanyŋ ışındegı “krasnyi krestke” auystyrdy. Osynda jatyp Seulde ötken 13 jazǧy Olimpiada oiyndaryn teledidardan köru baqyty būiyrdy. Üsıphannan keiın Däuletov Jeŋıstı şyǧaryp salyp, qystyŋ soŋy Jaŋa jyldyŋ aldynda jalǧyz özımdı “sangorodokqa” etapqa şyǧardy. Obşaktyŋ “gruzyn” tiep alyp, taǧy da tuk-utuk-tuk, tuguduk-tuktatyp Qaraǧandyǧa jettım. Dolinka da alys emes edı. Zamandasqa hat Sol baiaǧy küşeitılgen, qylmysty eŋbekpen tüzeu “Qūsmūryn” koloniiasy, qysqaşa-33-zona.  Alǧaşqy  alasapyran  “etap”  basylyp, basqa salǧanǧa köndıge, ornyǧa, ortaǧa ikemdele bastaǧan şaǧymyz. Az da emes, köp te emes-jetı jeltoqsandyqpyz.  Ülkenımız Şora Qarabaev, kezınde   QazMU  prorektorynyŋ  oqu  ısı jönındegı orynbasary  ( 60,65,170 – 1, 146 bap, memlekettık aiyptauşysy – Kulbaev, 6 jyl).  Jasy ülken demeseŋ, qazırde bärımızdıŋ därejemız de, qūqyǧymyz da teŋ.Barlyǧymyz da ūiymdastyruşy, basbūzar, alqaş, narkomandarmyz  – bas erkınen aiyrylǧan. Jūmysqa şögır, aqynjandy, marqūm Qairatpen bır kamerada otyrǧan  Qūttybek  Aimahanov ( 60, 65 bap, meml. aiyptauşy – Usenbaev, 5 jyl). Mūqtardyŋ poemalaryn jatqa oqityn, teatr körkemsuret institutynyŋ studentı,ūzyn tūra-Däuletov Jeŋıs (60, 65 bap, meml. aiyptauşy – A.Aqjarqynova, 4jyl). Jūmys pen yŋyldap än saludan jalyqpaityn, äp-ädemı dauysy bar – Otarbaev Kenje (60 bap, meml. aiyptauşy – Qaraqūlova, 5 jyl). Osynda otbasyn qūrǧan, säulet qūrylys tehnikumynyŋ studentı, atyşuly beseudıŋ bıreuı, “tiajelovesımız” – Taijūmaev Jambyl (60,65,173 – 1 bap, meml. aiyptauşy – İ.D. Baimūhametov, 15 jyl). Auyr oilarmen, köŋıldıŋ kırlegen jerlerın kümbırlegen  dombyrasymen aşyq ta asqaq dauysymen taŋǧa än salatyn, teatr  körkemsuret institutynyŋ studentı-Seitımbetov Üsıphan( 65 bap, meml. aiyptauşy – İ.J.Bahtybaev, 3 jyl). Barlyǧyna  emşı-uaqyt,  osylaişa aqyryn-aqyryn syrǧyp ötıp jatyr,kün ötken saiyn bostandyqty bır taban jaqyndatyp... Promzonada jürıp, sol Üsıphannyŋ  bostandyqqa rahymşylyqpen şyǧyp bara jatqanyn estıp, ne senerımdı ne senbesımdı bılmedım. Syr bere bastaǧan qos ökpemdı qolyma alyp, barynşa ūşyp kelemın. Aiaq asty arqam qozyp,bostandyqtaǧy zamandastarǧa degen saǧynyş pen ümıt oty laulap, köpten oralmai ketken oi men oramdar öleŋ şumaqtaryna ainalyp kete barǧany... Taudan qūlap Aqqan sudyŋ aryny, Tas būzady Degen myna ömırde. Daryny keŋ Adamzattyŋ balasy Jara salǧan Pendeşılık köŋılge. İä,zamandas, Köŋılderde köp arman Saǧym bolyp, Qol sozady sonardan Jete almai, Jetkıze almai jürmeiık Keleşekke, Keregınşe solardan. Ua,zamandas, Köŋılde köp sūraqtar Jauap qaida, Jürekterde tūraqtar? Şyndyq qaida, Ädıldık qaida kömılgen?! Törıne me, körıne me zamannyŋ... Tek uaqyt, Tarih qana sūraptar. Ua, Ūly Dala Aqqulary qaidasyŋ? Qane tasta, Jeke bastyŋ paidasyn. Halqyŋ mynau, Senderden ümıt kütken Ordasynda, Baqyt toiyn toilasyn! Qūsmūryn.1988 jyl. Bostandyq nemese körgen tüstei ötken 2 jyl 2 ai   22 aqpan menıŋ ömırımdegı eŋ jarqyn kün. 1989 jyl, Qaraǧandy,” Dolinka” zonasy.Taŋ atpai bölmege jaqsy habar keldı, 71-den “grev” kelıptı. Jerlesterım zonaǧa, menıŋ atyma, Talǧattan ülken sälemımen qosa, qomaqty qonaq syi jıberıptı. Palatanyŋ ülkenı Serık (“Pistolet”) özıne artylǧan jükterdı jön-joralǧysyna sai, jan jaqqa jöneltude. Tar qapastaǧy kışkene de bolsa jinaǧan atyma sai, masattandym ba, körşı “lokalkadaǧy” qūdammen bölısuge şetteu şyǧyp otyrǧam. Bır ekı auyz sözge jetkızbei zonadaǧy rupordyŋ aiǧailap qoimasy bar ma:  “Sottaluşy – Rahmetov, senı DPNK ǧa keluıŋdı talap etemız”.  Bas-aiaǧymdy jiyp ülgermesten qaru-jaraq asynǧan soldattar jetıp kelıp, äi-şai joq, ekı jaqtap qoltyqtai otyryp, dedektetıp alyp barǧany. Tükke tüsınsem būiyrmasyn. Kele sala qai jerde tūratynymdy, qandai kölıkpen jetetınımdı sūrastyruda. Tüsınbegendıkten de bolar, men sol baiaǧy, ädettenıp alǧan jaiyma salyp, olardy alys üş ärıpke jūmsap jatyrmyn. “Sen bügın bostandyqqa şyǧasyŋ”, – degenderıne de senerım joq. Qalaişa, 7 jylǧa beiımdele bastaǧan köŋılım, 2 jyldan endı asqanda qalai sensın?!, “Bostandyq”, – degen (üş ūiyqtasaŋ tüsıŋe enbeitın) baqyttyŋ esık-terezemdı kenet qaǧyp tūrǧanyna qaityp senemın?!. Palataǧa kelsem dastarhan jaiuly, töŋıregı tolǧan-taǧdyrlastarym: Iýra Potylisyn ( Öskemen); Aleksandr Zlodeev ( Qostanai); Nūrsūltanov Myrzabek (Semei); Tūrysbekov Säken ( Taldyqorǧan); Soltanbekov Nūrmūhamet (marqūm), taǧy da körşı palatalardan kelgen qonaqtar, ine şanşar jer joq. Barlyqtary da kökeilerındegı jaqsy nietterın, bostandyqqa degen barlyq aryz ben qūştarlyqtaryn jetkızuge tyrysuda. Köp otyrǧyzbai, aiyl jyiǧyzbastan kırıp, kelgen äskeriler, taǧdyrlastarymmen asyǧa-üsıge qoştasuyma ǧana mūrsat berıp, dedektete tor temırdıŋ syrtyna ala jönelgenı. Türme ataulyǧa apyl-ǧūpyl engen basym, tura sol siiaqty, apyl-ǧūpyl bostandyqqa da alyp şyqty. Tükke tüsınsem būiyrmasyn. Üstımde qap-qara zona formasy, qara qūlaqşyn, qara fufaika, qara şalbar, qara kerzı etık, qolymda “keşarym”, qaltamda bır-ekı tal temekım, tūtataiyn desem, şyrpym da joq... Zonany küzetetın” vyşkanyŋ” üstındegı qazaq soldaty eken, jaǧdaiymdy tüsındı me, bır tal sırıŋke sūraǧanymda, qorabyn laqtyryp jıbergenı. “Jaratqan iem jar bola kör”, – dep otyra kettım.Temekımdı auzyma aparyp, şyrpymen tūtata bergenımde ǧana syrtta ekenıme közım jetıp, qūşyrlana ışke tartpasym bar ma. Sonda ǧana bostandyqtyŋ dämın sezıngendeimın. Dese de, ışkı kästömımnıŋ qynyna tyǧylǧan,”lezvielerımdı” tekserıp qoiamyn. Şynymen, olar da janymda eken. Endeşe, qorqynyşym artta qalyp, tereŋ bır dem alyp, qaidasyŋ Qaraǧandy, – dep, keşarymdy sol jerde örtep, ışındegı keregın qoinyma salyp alyp, tartyp otyrdym.  Avtobeketke kelsem bärınıŋ közı mende körınıp, “Abai” degen jazuy bar avtobusqa otyra saldym. Janymda qazaq jıgıtı, men oǧan jaǧdaiymdy tüsındırıp älekpın. Ol da tüsıngendei, menımen Qaraǧandyǧa baruǧa kelısımın berdı. Avtobustan tüsken sätte men odan köz jazyp qaldym, qorqyp qaşyp ketken  bolar. Taksist jıgıtke “Qaraǧandyǧa apar”, – dep edım kelıse kettı. Qalaǧa jaqyndaǧanda men de erkınsıp, qaryndasym men küieu balam tūratynyn aityp, “tort pen koniak ala salşy”, – dep aqşa ūsyndym. Ol dükenge kırıp, baryn alyp keldı, qazaqi azamat eken. Aitqan meken-jaiǧa äkelıp tastady. Jataqhana. Bıletınım, kenje qaryndasym – Baqyt, jaqynda tūrmysqa şyqqan. Küieu balam - Asan men jezdem – Slämbek jaqynda «svidankaǧa» kelıp ketken bolatyn. Türım qorqynyşty bolar,  sūraǧandarymnyŋ bärı Baqytty bılmei şyqty. Bır kezde ǧana qarşadai qara qyz  tanimyn degesın soǧan  jarmasyp alǧanym bar ma. Ol alǧaşynda qoryqqanymen, keiınnen tūratyn jataqhanasyna aparuǧa kelıstı. Ekeumız taksi ūstap KarMU-dyŋ jataqhanasyna tartyp tūrdyq. “Süiınşısı senıkı”, – dep dos qyzyn jataqhanasyna jıberıp, özım dalada tosyp tūrdym. Olar jataqhanada bolmai şyqty. Küieu balamnyŋ kurstastary aldymnan kütıp alyp, bölmege aparyp, asty-üstıme tüsıp jatyr. Men sener-senbesımdı bılmeimın. Qarsy alǧandar zaŋ fakultetınıŋ studentterı... Osydan keiın baiqap kör, zaŋnyŋ qandai ekenın?!.  P.S. Qaryndasym  Baqyt menı köre sala, “Sen qaşyp şyqqan joqsyŋ ba?”,  – dep öz közıne  özı senbegenı älı künge esımde. Joq. Men eşkımnen, eşqaşan da qaşqan emespın. Menı bosatty, keiınnen tolyǧymen aqtady. Jeltoqsannyŋ jetınşı jyldyǧy nemese tarihi şegınıs Jeltoqsannyŋ jetınşı jyldyǧy da jaqyndap qalǧan kez. Oljas Süleimenov aǧamyzdyŋ ülken kömegımen Vinogradov köşesınde boi kötergen “Demokratiia üiınıŋ” ekınşı qabatynan «Jeltoqsan» qoǧamdyq bırlestıgıne bır bölme būiyryp, sol jerge köşkenımızge de bırtalai uaqyt bolǧan. Bas qosyp otyratyn özındık bır şaŋyraqtyŋ bolǧany da jūmystarymyzdyŋ rettelıp, alystan at-arytyp kelıp jatqan jeltoqsandyqtarǧa özındık bır küş jıger bergenın nesıne jasyraiyn. “Jeltoqsandyqtardyŋ” ǧana emes, Qazaqstandy mekendegen ūlttar men ūlystardyŋ (diasporalardyŋ) mädeni ortalyqtary, ärtürlı qoǧamdyq ūiymdar men partiialardyŋ ortaq üiı bolǧan – «Demokratiia Üiı», sol zamannyŋ qasietı erekşe ǧimaraty bolyp körınetın. Ekınşı qabattaǧy jinalys zalynda kündelıktı bas qosular men qyzu aitys-tartystar, qūzyrly oryndardyŋ «elşılerı», BAQ ( kameralary men mikrofondaryn arqalaǧan) jurnalisterı men tılşılerden üzılmeitın. Qysqasy, naǧyz azamattyq qoǧam qalyptastyruşylardyŋ mekenı... Jıgıtter ülken bas qosuǧa şaqyrǧannan keiın «Demokratiia Üiıne» keşeuıldetıp bolsa da jettım-au, äiteuır. Keŋsenıŋ aldyndaǧy jıgıttermen amandasyp, esıkten kıre bergenım sol edı: “Uau, jaqsy keldıŋ, sen qai «tızımge» jazylasyŋ, örtenesıŋ be, älde kesılesıŋ be?”, – dep bırneşeuınıŋ jamyrai ketkenı. Būndai tosyn sūraqtyŋ mänısıne alǧaşynda tüsınbei, säl abdyryp qalǧanym da ras. Söitsem, bızdıŋ jıgıtter keşke bolatyn bır ülken aksiiaǧa daiyndalyp qoiǧan körınedı. «Jeltoqsan» qoǧamdyq bırlestıgınıŋ sol kezdegı teŋ töraǧasy Nälıbaev Amanjol men Qarabaev Şora ekeuı jalpy tızımdı tügendep, 17 jeltoqsan künı Alaŋda özın-özı örteuge bel buǧan jetı jıgıt pen, bügın keşte öz-özderıne qol jūmsaityn jıgıtterdıŋ tızımın belgılep qoiypty. Köpten körmei ketken Seitımbetov Üsıphan, Quandyqov Ermūhan, Qūdaibergenov Rasylhan da osynda eken.Türlerıne qarasam eşqandai abyrju, bolmasa qobalju belgılerı baiqalmaidy. Alaŋda örtenuge bel buǧan, kebınderın de daiyndap qoiǧan jeteudıŋ bırı – Halmūratov Qūrmanbai dosymdy şaqyryp, temekı şeguge dalaǧa alyp şyqtym. Jıp-jıŋışke bola tūra qolyndaǧy temekısın qūşyrlana ışıne tartqan Qūrmanbaidyŋ oiyna enuge yqşamdalǧanym sol edı, ol boiyn bırden tıktep alyp: “Au, dostym,  sözıme senbei tūrǧanyŋ qalai?.. Jıgıttermen bırıgıp şeşılıp qoiylǧan. Boldy, tek Dina men qyzyma közqyryŋdy dūrystap salyp jürseŋ bolǧany,  al basqasyna “ dämelenbei-aq qoi”, – dep qaljyŋǧa būrǧany. İä, rasymen de jıgıtter şeşıp qoisa, olardyŋ betın qaitaru mümkın emes te edı. Jıgıtterdıŋ auyzbırşılıgı keremet bolatyn: “Ärkım öz sözınıŋ qojaiyny jäne ol üşın jauap ta beretın. Ekınşı  qabattaǧy jinalys zalyna  Prezident äkımşılıgı men Almaty äkımşılıgınen kelgen qonaqtarymyz döŋgelei jasalǧan üstelge şen-şenımen jaiǧasa bastady: Bızderden bır elı de qalmaityn «qūzyrly» oryndardyŋ  adamdary, özımız  jaqsy tanityn  maior aǧamyz da osynda. Jinalysymyz   bastalyp ta kettı. Konstitusiialyq Sotqa bailanysty jūmystardyŋ sozylyp  bara jatqandyǧy, Şahanov komissiiasynda köterılgen köp mäselerdıŋ şeşımı tabylmai, tūŋǧiyqqa tartyp bara jatqany  söz boldy. Talaptarymyzdy qoiyp, talaptar oryndalmai jatqan jaǧdaida 17 jeltoqsan künı basty Alaŋda jetı jıgıtımız jinalǧan halyqtyŋ aldynda özderın örteitındıgı jönınde aityldy. Bır sät jym-jyrt, tynyştyq ornaǧan kenet, esık aşylyp tört-bes jıgıtımız kırıp keldı. Janyna taǧy ekeu-üşeuı bara bergenı sol edı, ortaǧa suyrylyp şyqqan üş-tört jıgıtımız: “Bız sızdermen oinap otyrǧanymyz joq, bolmasa”, – dep bırı bılekterın jalaŋaştai, bırı qaryndaryn jalaŋaştai «lezvielerımen» özderınıŋ bılekterı men qaryndaryn osyp-osyp jıbergenı: “Atqylap, şapqylai jönelgen qandy körgende, ondaidyŋ talaiyn körgen menıŋ özım ornymnan qalai atyp tūrǧanymdy bılmeimın, basqa adamdardyŋ jaǧdailaryn özderıŋız baǧalai jatarsyzdar... Zaldyŋ ışı äp-sätte iu - qiu, byt - şyt bolyp kettı. Bıreulerı terezege qarai ūmtylsa , keibıreuı esık jaqqa lap qoidy. Eşkımdı eşqaida şyǧarmai jıgıtter tūr. Öre türegelgen köpşılıktı sabyrǧa şaqyryp, şarq ūryp men jürmın, äiteuır,” skoryi, skoryi şaqyryŋdar!”– dep aiqailap jürgenım esımde. Üstı bastary qan-qan, edendegı qanǧa taiǧanap jyǧylyp jatqandary da bar, bölmenıŋ ışı demeseŋız, tura sol 86-nyŋ Alaŋy bolyp kettı... Neşe minutqa sozylǧany qaidam, bır kezderde tynyştyqqa qol jetkızdık. Özderıne qol jūmsaǧandardyŋ ışınde er köŋıl Esımbaev Qadyr men Aimahanov Qūttybegımız aiamai-aq kesken eken, olardy jedel järdem bırden alyp kettı, qalǧandaryna sol jerde «pereviazka» jasaldy. Prezident äkımşılıgınen  kelgen Qaiyrbek Şoşanūly Süleimenov aǧamyzdyŋ “Talaptaryŋ oryndy, oryndaimyz”, –  degen uädesınen keiın, jıgıtter sabyrǧa tüsıp, 17 jeltoqsan 1993 jyly Alaŋda eşqandai yŋ-jyŋsyz ıs-şaramyzdy atqaryp, bastaryn ölımge bailaǧan jetı jıgıtımız de aman qalǧan edı. Köp keşıkpei 28 jeltoqsan 1993 jyly Qazaqstan Respublikasy Premer-Ministrınıŋ № 591-R Ökımı şyqty. Osyǧan bailanysty arnauly kommisiia qūrylyp, öz ısterın bastap ta ketken bolatyn... Ökınışke orai, komisiiaǧa jüktelgen jūmystar tolyǧymen oryndalmai qaldy. Almaty qalasynan basqa jerlerde tūryp jatqan «jeltoqsandyqtar» (sottalyp, tolyq aqtalǧan qyz-jıgıtterımız ) älı künge deiın Ökımde körsetılgen jeŋıldıkter men artyqşylyqtarǧa qol jetkıze almai keledı. Komissiia töraǧasy: qazırgı Mäjılıs  deputaty – Quanyş Sūltanov bolatyn. Aştyq jariialaǧandardyŋ talaptary  1994  jyldyŋ   köktemı. “Qysqy  azyǧyŋdy köktemnen jina” degen naqyldy ūstanǧan äielım Roza ekeumız «vremiankamyzdyŋ» aldynda jer qoparyp, baqşamyzben  ainalysyp jatqanbyz. Köpten üiımızge qonaqqa kelmei ketken. Qadyr men Jambyl erteŋ eskı alaŋnyŋ aldynda ötkızılgelı jatqan miting jaiyn aita kelıptı. “Ūiymdastyruşylary kım?” – degenıme, “Barlyq ūiymdar bolady, bızdıŋ jıgıtter byltyr qūrylǧan jaŋa komissiianyŋ jūmystaryna köŋılderı tolmaityndaryn aityp, bırazy aştyq jariialaityndaryn mälımdeidı”, dedı. Jerge qatysty mäseleler köterılıp jatqanǧa da ūqsaidy. Men erteŋ sol jerde kezdesetınımızdı aityp, qonaqtarymdy şyǧaryp saldym. Ertesınde saǧat on kezderınde alaŋǧa kelsem, myŋ jarymdai adam jinalyp qalǧan eken. Syrtty ala, perimetrmen milisionerlerdıŋ de qaptap jürgenderın baiqadym. Jiyn bır saǧattan astam uaqyt boldy. Miting ūiymdastyruşylary Abraev pen Nälıbaev: “Osymen jiynymyz, mitingımız bıttı”,  – degenı sol edı, daiyn tūrǧan milisionerler men OMON jūrtty jappai avtobustarǧa tyqpalai bastady. Ekı-üş avtobusqa jiylǧan şeruşılerdı «Selinnyi» kinoteatry janyndaǧy milisiia bölımşesınıŋ joǧarǧy qabattaǧy zalyna kırgızıp jatyr. Milisiianyŋ basşysy qorqyta, ürkıte söilep, äkımşılık qūqyq boiynşa bırtalai baptardyŋ būzylǧanyna bailanysty jauapkerşılıkke tartylatyndyǧymyzdy jaiyp saldy. Būndaidy kütpese kerek, jasy ülkenderdıŋ bıreuınıŋ jüikesı syr berıp, bırınıŋ qan qysymy köterılıp, bırı esterınen tanyp jatty. “Jeltoqsandyqtardyŋ”  ışınde  Amanjoldyŋ  (sol  kezdegı töraǧamyz) bolmaǧany taŋ qaldyrdy. Qalaida şyǧyp ketudıŋ joldaryn oilastyra bastaǧanym sol edı, «Myna jerde aştyq jariialau turaly ötınış jazbaǧandar bar ma?»  – degenın paidalana, men ornymnan tūryp, ötınış jazbaǧanymdy aittym. “Onda bossyŋ”, – dep qoia bergenı. Şyǧa salysymen, bırden «Demokratiia üiıne» tarttym. Kabinettıŋ esıgı aşyq, Amanjoldyŋ qara diplomaty tereze aldynda jatyr, özı joq. Bıraz kütıp otyrdym. Kelmegen soŋ diplomatty qolyma alyp qarasam, auzy aşyq eken, «Jeltoqsan» qoǧamdyq bırlestıgınıŋ mörı de ışınde. Bır jaǧdaidyŋ bolǧany anyq, onyŋ qalai örbıgenı jaiyn bılu men üşın äzırge jūmbaq bolatyn. Dereu jan-jaqqa telefon şalyp, jıgıtterdı jinai bastadym. Aldymen, Esımbaev Qadyr men Mūzafarov Älıbek kelıp jettı. Bolǧan jaǧdaimen olardy tanystyryp, jedel basqaruşy top qūryp, ony üşeumız basqaratyn bolyp kelıstık. Mör men diplomatqa Älıbek jauap beretın boldy. Amanjol ız-tüzsız joq bolyp kettı. Jer- jerdegı jeltoqsandyqtarǧa üşbu habar taratylyp, «Demokratiia üiıne» tez arada jinalu kerektıgı jetkızıldı. Sol kezdegı jeltoqsandyqtardyŋ auyzbırşılıgı men özara qarym-qatynastary joǧarǧy deŋgeide bolatyn. Ertesınde-aq jiyrma şaqty,  “jeltoqsandyqtardyŋ” basy qosyldy. Keşegı ötken mitingınıŋ mänısı talqylanyp, bırıne aiyppūl, on, on bes künge qamalǧan Qarabaev Şora, Taijūmaev Jambyl, Däuletov Jeŋıster jaiynda söz bolyp, oǧan «aiaq» jasap, habarlaryn alyp kelu Qadyrǧa jüktelıp, ol «Lobachevskiidegı bich.priemnikke» bırden attanyp kettı. Qūzyrly oryndarǧa arnaiy hat-habar, talap pen tılekterdı jetkızudı men moinyma aldym. Uaqytşa «Jeltoqsan» qoǧamdyq bırlestıgın basqaru Qadyr, Älıbek üşeumızge jükteldı. Tüske jetpei Qadyr qamauda jatqan jıgıttermen «aiaq» ornatyp, hal-jaǧdailaryn, «ksivalaryn» alyp kelıptı. Oqyp, tanysqannan keiın, «aştyq» aksiialaryn sol jerde jalǧastyryp jatqan jıgıtterdı şyǧaryp alu üşın, olardy qoldau aksiiasy «Demokratiia üiınıŋ» ışınde jalǧasatyn bolyp şeşıldı.  Jıgıtterdıŋ ışınen sol künı densaulyqtary men jaǧdailaryna bailanysty tört jıgıt – Meiırbek Erkınbek, Otarbaev Kenje, Esbosynov Amanqos jäne “jeltoqsandyqtar” küieu bala bolyp keletın jezqazǧandyq Bauyrjan (Serkenova Anardyŋ joldasy) aştyq aksiiasyn bastaityn boldy. «Bır atanyŋ balalaryndai» – jeltoqsandyqtar bır-bırımızge söz berısıp, jeŋıstı künge deiın bırauyzdy bolatynymyz şegelendı. Täŋırım  «Nikolskii» bazarynan  kezınde bır kursta oqyǧan «mestnyi» Elubaev Erbol bauyrymdy kezdestırıp, bırtalai kömegı tidı. Bır jarym ai boiy ışetın, jeitın tamaq pen taǧamdardy sodan alyp ketıp tūratyn boldym. Alla razy bolsyn! Keşkısın tösek-oryn jetkızılıp, aştyqtaǧylardyŋ qasynda bolatyn kezekşılıktı Qadyr atqaratyn bolyp, üidı-üiımızge tarqastyq. Kelesı künı men, sodan keiın Älıbek täulık boiy kezekşılıktı, barlyq jauapkerşılıktı üşeumız kezektesıp atqaratyn boldyq. Ertesınde qūzyrly oryndarǧa talap pen tılekterımız jazylǧan hattar jetkızılıp jatty. Arnaiy Almaty qalasyndaǧy «qyzyl krest» ūiymyna jazylǧan hatty tabystau Älıbekke jükteldı. «Basşysymen familiialaryŋ bır eken, tuysyŋdy osy uaqytqa deiın nege jasyryp kelgensıŋ», – dep qaljyŋdap qoiudy da ūmytpadym. Tüske jetpei qalanyŋ ışkı saiasat bölımınen, medisina ortalyǧynan därıgerler de kelıp jettı. Därıgerler Kenje men Amanqosqa aştyqty jalǧastyru aǧzalaryna öte ziian bolatynyn taǧy da eskerttı. Amanqostyŋ türmeden keiın asqazany, Kenjenıŋ ökpesı auyratyn. Olar aştyqty öz erıkterımen jäne qoiylǧan talaptar oryndalmaiynşa jalǧastyratyndaryn taǧy qaitalady. Däl osy kezde aştyq jariialau turaly ötınışterı men talap-tılekterın jetkızıp, därıgerlerge «aldyn ala» tekserıgen, Qasenov Rüstembek pen Ramazanov Amandyq aksiiaǧa qosyldy. Kelesı künı şymkenttık İsabekov Säbit kep aştyqqa kırdı. Bır jetıden keiın ony  “ Jedel järdem” kölıgı alyp ketıp, bır ai emhananyŋ tösegıne bailandy. Aştyqtyŋ ışınde, eşqandai när tartpai, tek qana su ışuge bolatyn türıne toqtaǧan edık. Söitıp, ışte üşeuı, syrtta altauy bastaǧan “jeltoqsandyqtardyŋ” aştyq aksiiasy bastalyp ketken edı. Qala ömırınde būndai äreketterdı körmegen äkımşılık pen ärtürlı qūzyrly oryndar, erıksız bızdermen, qoiǧan talaptarymyzben tanysularyna, keiınnen sanasularyna tura keldı. Üşınşı künı Joǧarǧy Keŋestıŋ deputaty – Jasaral Quanyşälin aǧamyz, Aisūlu Qadyrbaeva apaiymyz bastaǧan «Azat» qozǧalysynyŋ azamattary aştyq jariialap jatqan “jeltoqsandyqtardyŋ” qal-jaǧdailary men talap tılekterımen tanysyp, aksiiany Seittai Ädenov aqsaqalymyz qoldaitynyn bıldırıp, jaqyn arada qosylatynyn aitty. «Demokrattar üiınde» ornalasqan ärtürlı memlekettık emes qoǧamdyq ūiymdarmen, türlı diasporalardyŋ mädeni-ortalyqtarynyŋ jetekşılerı de qūlaqtanyp, tüsınıstıkpen qaraityndaryn bıldırıp jatty. Barlyq jeltoqsandyqtarǧa ündeu tastalyp, jer-jerdegı jıgıt pen qyzdarymyzǧa habar jıberdık. Bır de bıreuınıŋ qalmai qatysuyn, bolmasa, qarjylai qoldau körsetuın sūradyq. Qyzdarymyz: Klara, Gülnär Abylqaiyrova, Gulvira Paninova, Qaiypqan İmanbaeva, Espembetova Qanşaiymdar qoldap, jıgıterımız: İmanbaev Ermek, Jūmajanov Erıkjan, Ötkırhan Mülkıbaev, Hasen aǧamyz, Tügelbai Täşenov, Qaiyrgeldı Küzembaev, Ruziev Abaidulla, Äbdıreev Elaman, Şynybaev Nūrmandar qomaqty ülesterın qosty.  Kezınde Dınmūhamet Ahmetūly Qonaevtyŋ «soprovojdeniesınıŋ» basşysy bolyp, sottalyp, keiınnen tolyq aqtalǧan – Myrza İlich Akuev aǧamyz da özınıŋ ülesın tastap ketken edı. Tıptım, Mūhtar aǧamyzdyŋ «hatşysy» Läilım jūmystan keiın dos qyzdarymen kelıp, aştyqta jatqan  jıgıterımızdıŋ  köŋılderın köterıp ruh berıp ketetın. Keiınnen bızderge niettes Nesıpkül de aştyqqa otyrdy. Būndai «jalpy jeltoqsandyq» aksiia būryn soŋdy bolmaǧan edı. Törtınşı künı jıgıtterımızdı  şyǧaratynyn  estıp, qajettı qamǧa kırısıp kettık. Olardy qarsy alyp, monşalaryna aparyp, bır qabat kiımderın jaŋartu, ana jaqtan qalyp qoiǧan «jazylmaǧan» zaŋdylyǧymyzdy da abyroimen atqaryp  kelgennen keiın, Taijūmaev Jambyl osyndaǧy aksiiany jalǧastyratynyn bolyp, jıgıttermen qalyp qoidy. Otarbaev Kenje men Esbosynov Amanqosty därıgerler densaulyqtaryna bailanysty «gospitalizasiiaǧa» alyp kettı. Olardyŋ ornyn Şabarov Altai, Äbdıqadyrov Berıkbol men Nesıpkül qaryndasymyz almastyrdy. «Gospitalizasiiaǧa» ketıp jatqan jıgıtterımızdıŋ ornyn jaŋadan  jıgıtterımız basyp, keiınnen Seiıttai aǧamyz qosylyp, jalpy aştyq aksiiasy 45 künge sozyldy. Bilık qoiǧan talaptarymyzdyŋ oryndy ekenın moiyndap, sol jyly qalalyq äkımşılıkten on päter bölınetın boldy. Keiınnen, är deŋgeidegı basşylar qoiylǧan talaptardyŋ oryndalatynyna uädelerın üiıp-tögıp berıp jatty. Aştyqtyŋ soŋǧy künderınde Rasylhan men Amanjol da aksiiaǧa  qosylǧan edı. Söitıp, bız aştyqty toqtattyq. Aştyq barysynda adam aǧzasynyŋ keremet qasietterıne taŋqalmasqa şaram qalmap edı. Olai deitınım, alǧaşqy künnen aştyqqa domalanyp kırgen Meiırbek  Erkınbegımız, aiaǧynda, jıptıktei äp-ädemı bolyp şyǧa kelgenın körgen​de, barşamyz riza bolyp, qolyn alǧan edık. Tıptı, jasaryp ketkendei bolyp ta körıngen edı. Eŋ bastysy: türme men “etaptarda” körgen qiyndyqtar men densau​lyq​​tarynyŋ jaǧdailary; üi-ışı otbasy jaǧdailarynda bolyp jatqan är​tür​lı qiyndyqtar men kikıljıŋderge qaramastan; alaŋda ar men namysty biık kötergen azamattarymyzdyŋ beibıt ömırde de, azamattyq qoǧam qalyptastyru jolynda erlık pen bırlıktıŋ ölşeusız ülgısın körsetkenderın älı künge deiın maqtan tūtamyn. «Bır atanyŋ balalaryndai» bolyp körınetın, sol kezdegı «jeltoqsandyq bırlık pen bırızdılıktı» janymnan tappai qalǧan kezderımde, keiınnen, üi ışınen qos tıkken “jeltoqsandyq” ūiymdardyŋ basşylary bır-bırımen bolmaşy dünielerge bola «yryldasyp» jatqandaryn estıgen qalǧan kezderımde, kök börıdei Aiǧa qarap ūlyp qoia bergım kelıp ketedı. Jarqyn betbūrysymyzdyŋ joiqyn betaşary, Qazaqstannyŋ täuelsızdıgı üşın, qazaq  ūltynyŋ  güldenuı üşın, onyŋ tarihy men mädenietınıŋ barynşa örken jaiuy üşın tün ūiqysyn tört bölgen azamattardyŋ barlyǧyna da asa qymbat, asa qasiettı – Jeltoqsan 86 men “jeltoqsandyqtardyŋ” ömır belesındegı aştyq aksiiasy osylai aiaqtalǧan bolatyn. Zamanbek jaily jazbadan Aldymyzǧa qoiylǧan jūmys josparyna sai, talap tılekterımızdı jetkızu maqsatymen, Almaty qalasynyŋ sol kezdegı äkımı Zamanbek Qalabaiūly Nūrqadılovtyŋ qabyldauyna bara jatyrmyz. Demokratiia üiınen şyǧyp, kündelıktı ädetımızben “11 marşrut, tıkelei tarttyq. Qasymda jeltoqsannyŋ abyroily azamattary semeilık – Qadyr Esımbaev jäne jambyldyq – Jambyl Taijūmaev. Ä degenşe, qajettı jerımızge jeldei esıp jetıp keldık. Kıre berıstegı milisionerge   qūjattarymyzdy  körsetıp, ekınşı qabattaǧy qabyldau  bölmesıne köterıldık. Hatşy da kelgenımızdı körıp, ırkılmesten, bızderdı özı bastap alyp kırdı. “Jeltoqsan” qoǧamdyq bırlestıgınıŋ töraǧalyq qyzmetın atqarǧan alǧaşqy jyldarym. Alyp denelı aǧamyzdyŋ ornynan atyp tūryp, aldymyzdan şyǧyp,”assalaumaǧaleikum” dep ūsynǧan qoldarymyzdy aldy. Oŋ jaqtaǧy ülken döŋgelek üstelge bastap baryp, törge jaiǧasty da, jaǧalai otyruymyzdy sūrady. Kabinettıŋ oŋ jaǧynda döŋgelek üstel bız siiaqty qazaqtarmen äŋgımelesuge ädeiı arnalǧandai eken. Janymdaǧy  jıgıtterdı  tanystyryp  bolyp, qara papkamdaǧy qajettı qūjattarymdy şyǧara bastaǧanym sol edı, telefon tūtqasyn alyp, orynbasarlarynyŋ bırın şaqyrty. Esıkten sälem berıp qolynda qalam-qaǧazy bar sūŋǧaq boily  Viktor Viacheslavovich Hrapunov endı. Äŋgıme jelısın byltyr ǧana qolymyz jetken Prezident jarlyǧyna bailanysty şyqqan, Premer-Ministrdıŋ Ökımı, qūrylǧan arnaiy komissiia muşelerınıŋ jūmysy jaiyna būrdym. Körsetılgen, oryndaluǧa tiıstı jerlerıne toqtalyp, orynbasaryna qajettı nūsqaular berıp, köterılgen sūraqtarymyzǧa tolyqtai jauabyn berıp köŋılımızdı bır masairatyp salmasy bar ma, aǧamyzdyŋ. Aita ketetın jait, bır saǧattai özara äŋgımemız tek qana qazaq tılınde örbıdı, “töbesı  tesık” orynbasary tıkesınen tık tūryp, bastyǧynyŋ da, bızdıŋ de köŋılımızden şyqty. Orynbasaryna tapsyrmalaryn berıp, şyǧaryp salysymen, bızderge qarap,”... Äi, jıgıtter erlıkterıŋe rahmet, maǧan salsa barlyq jūmystaryŋdy , az uaqytta şeşıp berer edım, ätteŋ, barlyq bilık “qonjyqtyŋ” qolynda, soǧan qaratyp qoidy ǧoi”, – degenı. Kım jaiynda meŋzep otyrǧanymdy sezıp otyrǧan şyǧarsyŋdar, – dep qaiyrdy. İä, onysy Tereşenko ekenı beseneden belgılı edı. Jalpy jaǧdailarymyzdyŋ anyq-qanyǧyna qanyp, bırturlı tūnjyrap qalǧandyǧyn baiqap, äŋgımenı jeŋıl jaqqa būra bastaǧanym sol edı, Jambyl, özınıŋ aqtala almai jürgendıgın aityp, “tupikovoe polojenie”, – dep qalmasy bar ma. Ornynan atyp tūryp, “Jıgıtter, tupikovoe polojenie u ne byvaet”, – dep, tör jaqtaǧy telefondarǧa toly öz ornyna jyldam basyp baryp, tūtqasyn qolyna alyp, bıreudı tere bastady. Bırdeŋenı büldırıp alǧandai, jıgıtter bır bırımızge qarap qalyppyz. Qysqaşa amandasyp, “Anau komissiia müşelerınıŋ būryşyna menıŋ familiiamdy ılıptı, jıgıtter älı künge aqtalmai jür eken, tezırek aqtasaŋdarşy!..”, – dep telefonnyŋ qūlaqşasyn qoia salǧany...Keiınnen aŋǧarǧanym, Sol kezde Joǧarǧy Sottyŋ töraǧasy Aitmūhambetovqa habarlasqan eken. Al, jıgıtter äŋgıme bıtse, osymen amandyqta bolaiyq, – dep qolyn ūsynyp, nyq basyp kele jatty. Rizaşylyq pen rahmetımızdı jamyra aityp, bız de aǧamyzdyŋ qabyldauynan şyǧyp kele jattyq. Rasymen, köp uaqyt ötpesten bızdıŋ jıgıtter “pachka-pachkasymen” aqtala bastady. Komissiiaǧa jan bıtıp, sol jyly jıgıtterımızdıŋ densaulyqtaryn Almaty qalasyndaǧy “Diagnostikalyq ortalyqta” tolyqtai, aqysyz tekseruge  mümkındık jasalyndy. Marqūm Qairattyŋ anasy – Dämetken apamyzǧa, Şora Qarabaevqa, Qasym bauyrymyzdyŋ apaiy – Gülnär Äbılqaiyrovaǧa (bır üiden ekı adam sottalǧan) jalpy jinalystyŋ şeşımımen päter kıltın tabystauǧa mümkındık tudy. Būl bızdıŋ “Jeltoqsan” qoǧamdyq bırlestıgınıŋ  jeŋıstı, jemıstı de,  jyldary edı. Prezidenttık doda Osydan däl 5 jyl būryn, 2011 jylǧy Prezidenttık sailauǧa (dodaǧa) tüsken 22 azamattyŋ qatarynda - 3 partiia tarapynan, 18 - jeke azamattar jäne jalǧyz qoǧamdyq bırlestıkter atynan - Jeltoqsan tuyn köterıp, keşkısın astanalyq jeltoqsandyqtar - Toqtar, Marat, bauyrlarym - Sälım, Erzattardy ertıp QR OSK ǧimaratyna bet aldym. Respublikalyq Jeltoqsan halyqtyq-patriottyq qozǧalysynyŋ atynan ūsynǧan qūjattarymdy mūqiat qabyldap jatqan OSK orynbasary V.K. Foostyŋ ıs-qimyly men söilegen sözderınen abyrjyǧandyq, säl qobaljyǧandyq ızderın baiqap qaldym. Telefonynda damyl joq, qoldau körsetken ūiymdardyŋ mörlerıne qaita-qaita üŋılumen boldy. Bırtalai uaqytqa sozylǧan būl körınıstıŋ üstıne entıgıp jetken sporttyq kiımdegı aqsaqalmen amandasqanymyzdan keiın, keŋsesıne bırge jüruımdı sūrady, äp degennen dökeidıŋ özı ekenın aŋǧardym. Qabyldaudyŋ soŋǧy künı men sätterınde paida bolǧandyǧym ba, älde qasiettı jeltoqsannyŋ şarapaty ma, kıre berıstegı milisionerlermen qatar sol ǧimaratta qyzmet jasap jatqandardyŋ bırtalaiyn äbıgerge salyp qoiǧan siiaqtymyn, QR OSK töraǧasy - Q.T. Tūrǧanqūlovtyŋ keŋsesındegı jeke äŋgımelesuımızden keiıngı oilarymnan tüigenım. Äŋgıme soŋyna taman engen OSK hatşysy B.S. Meldeşov myrza keŋsesıne ertıp baryp sailauǧa qatysty aqparattarmen tanystyra bastady. Qarapaiym qazaqilyqpen jön sūrasyp, jezdemdı de tauyp ülgerdım. Aldaǧy qazaq tılınen ötetın emtihan eŋ soŋǧy künge belgılenıp qoiylǧanyn estıgenımde, jezdelıgın bırden paidalanyp, emtihanǧa daiyn ekenımdı jetkızıp, mümkınşılık bolsa, aldyŋǧy künderge bolmas pa degen oilarymdy da töge salǧanym. Qūjattarymnyŋ tırkelgenı boiyma erekşe küş bıtırgendei, Almatydaǧy jeltoqsandyqtarǧa da habarlasyp ülgerdım. Üiıme qanat bıtkendei äsermen enıp, teledidardan Ǧani Qasymov  aǧamyzdyŋ tırkelıp qana emes, qazaq tılınen emtihandy tapsyryp ülgergenı jaiyndaǧy siujettı körgenımde, jaǧamdy ūstaǧan jaiymdy qalaişa jasyraiyn?!... Tüsıme qazaq renessansynyŋ basy - Ūly Abai enıp, bırtürlı jaqsy äsermen tūrdym. Özımşe joryp alǧannan keiın, üiden Abaidyŋ qara sözderın ızdep tapsamşy, onsyz emtihan tapsyruyma jol joq ekendıgın topşylap ta qoiǧanmyn. Toqtardyŋ kıtaphanasynan tabylǧan qos tıldegı Abaidyŋ qara sözderı menıŋ keiıngı ömırıme özgeşe örnek salyp qana qoimai, oi iırımderıne batyryp äketkendıgı sonşalyqty, ekı künnıŋ qalai ötıp ketkenın baiqamai da qalyppyn. OSK hatşysymen habarlasyp, kelmei qaluy mümkın degen ümıtkerdıŋ ornyna ūşyp jetıp, kıre berısten qarsy alǧan BAQ men jurnalisterdıŋ saualdaryna läm-mim demesten emtihan alatyn zaldan bıraq şyqqanym. Tıptı, hatşynyŋ on minut būryn jolyǧyp ketuın ötıngenın de esımnen şyǧaryp alyppyn. Dereu jinala bastaǧan komissiia müşelerı aldyŋǧy döŋgelek üsteldıŋ boiyna jaiǧasa bastady. Tör jaqtan enıp kelgen Myrzatai Joldasbekov aǧamyzǧa assalaumaǧaleikum, - dep amandasqanym esımde. Otyz jyl būryn tamamdaǧan mektep ordasymen, 17 jylda äreŋ qol jetkızgen - JOO diplomynan keiın emtihan tapsyryp otyrǧanym osy bolatyn. Erkın taqyrypty taŋdap, sol kezdegı ūltymnyŋ qol jetkızgen täuelsızdıgı men erteŋıne bailanysty oilarymmen, tolǧanystarymdy jetkızuge kelgende qalamym özınen özı jüitki jönelıp, tıptı, öleŋ şumaqtarymmen aiaqtaǧan edım. Ol jaǧy jeke bır äŋgımege arqau... Emtihannan öte salysymen, jol jönekei Qaraǧandydaǧy jıgıtterge toqtap, Saryarqamnyŋ saryşūnaq aiazyna qaramastan, jeke kölıgımmen Almatyǧa Sälım bauyrymyz ekeuımız jetken de edık. Qarsy alǧan jeltoqsandyq bauyrlarymnyŋ ystyq qūşaǧy men nietterınıŋ keŋdıgı sonşalyqty, keŋsemızge de simai qalǧandyǧyn qalaişa ūmytaiyn?!... Uaqyttyŋ azdyǧy, sol kezdegı aua raiynyŋ jaǧdaiy men qarjynyŋ tapşylyǧy öz degenın jasady. Jazǧan hatyma habar bolmaǧan soŋ, bır jetıge jeter jetpes uaqytta 80 myŋ qoldau jinap, ekınşı turǧa ötuıme 11 myŋdai qoldau jetpei qalǧanyn moiyndap, 2 nauryz künı Astanada dodadan şyǧatynymdy QR OSK jetkızgen edım. Doda barysynda qarjylai, basqa da kömek körsetpek bolǧan, keiınnen, sözderın jūtyp qoiǧan jıgıtter jaiy jeke äŋgıme. Al, jer-jerdegı qoldau körsetken halqyma, äsırese, öz qarjylaryna auyldaryn aralap ketken jeltoqsandyq jıgıtter men qyzdarǧa alǧysym şeksız!

---

Qūrmanǧazy RAHMETOV.

adebiportal.kz