جادىمداعى جەلتوقسان

قۇرمانعازى راحمەتوۆ

دەرەكتى حيكايا

جادىمداعى جەلتوقسان

1986

ون،

ون سەگىز،

جيىرما ءتورت.

التاۋ الا،تورتەۋ تۇگەل

توبەدەگى كەلەد،-دەپ

جاستار شىقتى الماتىدا،

باس الاڭعا بايراقتى

نامىس،

جىگەر،

كوزدەرىندە وت

قايراتتى!

الاڭ تولى،ىعى-جىعى

اينالامىز قارا كوز.

قارا كوزدە تۇنىپ تۇرعان

تاريح،تاعلىم ساباقتارى

اباي جازعان قارا ءسوز.

الاشوردا، ءاليحاننىڭ

ساكەندەردىڭ ەلەسى،

بابالاردىڭ، تار جول،تايعاق

جەتە الماعان بەلەسى.

قار بوپ ۇشىپ،قان بوپ قۇشقان

ماحامبەتتىڭ جەبەسى

جاۋجۋرەكتى ،

حان كەنەمنىڭ

باسى جوق قۇر دەنەسى!...

17.12.2011ج.الاڭ.الماتى.

داۋىل الدىنداعى تىنىشتىق

تاڭەرتەڭ ەرتە وياندىم. كوڭىل كۇيىم ەرەكشە.

جۋىنىپ-شايىنىپ، جىگىتتەر دايىنداپ قويعان قارا شايدان تارتىپ جىبەرىپ، وقۋ كورپۋسىنا اياڭداپ كەلەمىن. الدىمنان قارسى شىققان ورتا بويلى ادامنىڭ ءجۇزى تانىس سياقتى. جاقىنداي بەرە ول كىسى تانىپ قالىپ: “وي، قۇرمانعازى، سەن وسىندا وقيتىن با ەدىڭ؟ حالىڭ قالاي، نەشىنشى كۋرستاسىڭ؟” – دەدى. ويلاماعان جەردەن كەزدەسىپ قالعان ادامعا: “وي، اعاي، حالىڭىز قالاي؟ مەن وسىندا وقۋعا تۇسكەنمىن، قازىر ءبىرىنشى كۋرسىندامىن، ارنايى اعىلشىن بولىمشەسىندە”، – دەگەنگە عانا شامام كەلدى. الماتى قالاسىنداعى ەكسپەريمەنتتىك قازاق مەكتەپ ينتەرناتىنداعى كەزىندەگى ديرەكتورىمىز –  مەشىتباەۆ اعامىز. كوپ وزگەرمەگەن ەكەن، وسىندا تاريح كافەدراسىندا ساباق بەرەتىنىن ءبىلدىم. جىلى قوشتاستىق.

دوستىق داڭعىلىنىڭ جوعارعى جاعىندا ورنالاسقان مەكتەپ-ينتەرناتتىڭ مەنىڭ ومىرىمدەگى الار ورنى ەرەكشە ەدى.

اۋىلدان الىس شىعا قويماعان ويىن بالاسى، قالا مەن ينتەرناتتىڭ ىشكى ءتارتىبىن بىردەن قابىلداي قويۋى قيىن ەكەن. ءبىر جەتى وتپەستەن اۋىلدى ساعىنىپ سالا بەرگەنىم. ساباقتان شىعا سالىسىمەن، قالا ورتاسىندا مەن مۇندالاپ شاقىرىپ تۇراتىن تەلەمۇنارانى بەتكە الىپ، ەلدەردەن سۇراي وتىرىپ، “قازاقستان” تەلەارناسىنا ءبىر-اق تارتىپ وتىردىم. ىشكە كىرەيىن دەسەم كىرگىزبەيدى. قايسارلىعىمدى، الدە بويىمنىڭ كىشكەنتايلىعىن كورىپ، اياۋشىلىق تانىتتى ما، ايتەۋىر تەلەفون ارقىلى سۇراستىرىپ، “قازىر وسى ارادا تۇر، ەشقايدا شىقپا، اعاڭ وسى جەرگە كەلەدى” – دەگەندە قۋانىپ كەتتىم. راسىمەن كوپ ۋاقىت وتپەستەن، «ءاي، قۇباش»، – دەگەن تانىس  داۋىستى ەستىپ، بۇرىلىپ قاراسام، قولىندا ءبىر بۋما قاعازى بار قۇنان اعام ماعان كەلە جاتىر ەكەن. قۋانعانىمنان ميليتسيونەر جىگىتكە راحمەتىمدى جاۋدىرىپ جاتىرمىن. ءسويتىپ مەنىڭ ومىرىمدە تەلەديدارمەن تابىسۋ مەن تانىسۋ كەزەڭى باستالىپ كەتكەن ەدى. ىشىنە كىرگەن ساتتەن ەرەكشە كۇيگە ەنەتىنمىن. تەلەديداردان ءجيى كورسەتەتىن كوپتەگەن تانىمال ارتىستەر: نۇرعالي ءنۇسىپجانوۆ، لاكي كەسوگلۋ، ۆەنەرا قارمىسوۆا، سارا تىنىشتىعۇلوۆا جانە ت.ب جۇزبە-ءجۇز جۇزدەسۋ، اركىمنىڭ ەنشىسىنە بايلانا قويماعان باقىتتى ۋاقىت ەدى. “قىمىزحانانىڭ” قىزىپ تۇرعان ءساتى، امىرەنىڭ پاريجدە سالعان ءانى مەن ءومىرى جايىنداعى قويىلىم ەستەن كەتپەس دۇنيەلەر... كەشكىسىن اعاممەن قول ۇستاسىپ “رابوچي پوسەلوكقا” قايتاتىنبىز. تاڭەرتەڭ اۆتوبۋستار مەن ترولەيبۋستاردى اۋىستىرا وتىرىپ ناعاشى ىنىلەرىم دارحان، داستان، دۋماندى مەكتەبىنە جەتكىزۋ، ودان ءارى ينتەرناتقا جول. ءوستىپ-ءوستىپ  قالانىڭ قىزۋ دا قىزىق  ومىرىنە اقىرىن-اقىرىن جاقىنداپ، سىنىپتاستارىمنىڭ ورتاسىنا ۇيرەنە دە باستادىم. قوسىمشا ساباقتار الىپ، قازمۋ-دىڭ فيزيكا، ونىڭ ىشىندە ارناۋلى (اعىلشىن تىلىندە) بولىمشەسىنە تاپسىرىپ، العاشقى ەمتيحاننان ۇزدىك باعا الىپ، فاكۋلتەت دەكانى سارسەمبينوۆ قولىمدى قىسىپ، “قۇتتىقتايمىن، سەن ەندى ءبىزدىڭ ستۋدەنتسىڭ” – دەگەن  كەزدەرى كەشە عانا. ءيا، ەندى بار ىنتا مەن جىگەردى ءبىلىم الۋعا جۇمساپ، اعىلشىن ءتىلىن بارىنشا تەز ارادا بويعا ءسىڭدىرۋ ماقساتى الدىمدا تۇر ەدى. ءيا، سول  كۇنى جەلتوقساننىڭ 16-سى سەيسەنبى   بولاتىن. تۇستەن كەيىن، “كرەمل  دىنمۇحامەت احمەتۇلى قوناەۆتى الىپ تاستاپتى، ونىڭ ورنىنا بىزگە تانىس ەمەس كولبين دەگەن بىرەۋدى قويىپتى، پلەنۋم 16-اق مينۋت بولىپتى”، – دەگەن سۋىت حابار كەلىپ جەتتى...

جاستىق جالىن، جانعان وت، قۇربان جاستىق

ەرتەڭ ءبىزدى نە كۇتىپ تۇرعانىن قايدان بىلەيىك. بىلمەگەن دە ەدىك. سارسەنبىنىڭ ءساتتى كۇنى بىزدەر  ەكى پار ساباقتان كەيىن، «دينامو» ستاديونىنىڭ ىشىندە دەنە تاربيەسىمەن اياقتالاتىن. كۋرستىڭ ونشاقتى جىگىتتەرى ەركىن كۇرەسپەن اينالىسىپ، ماتىدا اۋناپ -قۋناپ جاتاقحاناعا كەلسەك، ابىر-سابىر. بىرەۋلەرىنەن جاعدايدى سۇراستىرساق جاڭا عانا ءبىر توپ جاستاردىڭ بايتۇرسىنوۆ كوشەسىمەن  جاڭا الاڭعا كوتەرىلىپ بارا جاتقاندارىن كورگەن، قولدارىندا ۇراندارى بارىن دا ايتتى. مەيىرجان، نۇرلىبەك ۇشەۋىمىز “الاڭ قايداسىڭ” دەپ تارتىپ وتىردىق.  اباي كوشەسىنەن بايسەيىتوۆا كوشەسىنە جوعارىلاپ بارا جاتقاندا-اق حالىق كوپ كەزدەسە باستادى، كوبىنەسە جاستار. الاڭنىڭ كىرە بەرىسى ءيىن تىرەسكەن حالىق، ورتاسىندا شوعىرلانعان جاستاردى بەلبەۋلەي قورشاپ تۇرعان ميليتسيونەرلەردىڭ ساپىمەن ارپالىسا ءجۇرىپ، ىشكە ەندىك. الاڭ تولى جاستارمەن قاۋىشىپ، دەنەنى ءبىر كەرەمەت سەزىم بيلەپ الا جونەلگەنى... ونداي كەرەمەت سەزىم قۇشاعىن، بۇرىن سوڭدى بايقاماپپىن. ءۇش جاقتان جاڭادان كەلىپ جاتقان جاستار لەگى كەڭەستەر وداعىنداعى سول كەزدەگى ەڭ ۇلكەن، ەڭ كورىكتى الاڭدى تولتىرىپ تا جىبەردى. ءيىن تىرەسكەن جاستار. مىنبەر جاعىندا دا قوزعالىس نىشانىنىڭ كۇشەيىپ كەلە جاتقانىن بايقاماۋ، مۇمكىن ەمەس ەدى. قازىر جەلتوقساندىقتارعا ءىلىنىپ تۇرعان تاقتا ماڭىنان ۇلكەندەردىڭ «ەلىم-ايلاتقاندارى» دا قوسىلىپ كەتتى.

...قاراتاۋدىڭ باسىنان، كوش كەلەدى-اي،

كوشكەن سايىن ءبىر تايلاق بوس كەلەدى-اي، – دەگەن جەرلەرى بابالارىمىزدىڭ باستارىنان وتكەن سان قيلى تاريحىن كوز الدىمنان وتكىزگەندەي اسەر قالدىردى.ءبىزدى قورشاپ تۇرعان ميليتسيالارمەن جاستار الىسىپ-ارپالىسىپ كىرىپ جاتتى. كەيبىر جەرلەردە شەپتەرىن وزدەرى اشىپ جىبەرىپ، لەك-لەگىمەن ورتاعا جىبەرىپ قويىپ جاتقاندارىن دا بايقاپ قالدىم. «بەلبەۋ» سياقتى ميليتسيونەرلەر شەبىنىڭ ارعى جاعى دا جاستار بولاتىن. مەگافون قولدان قولعا ءوتىپ، سويلەپ تۇرعان ادامدى كورۋ ءۇشىن جاستار ساتتە وتىرا قالىپ، جالىندى سوزدەرگە قۇلاق اسىپ، اۋىزبىرشىلىكتىڭ وزىق ۇلگىلەرىن دە كورسەتە باستادى. الاڭ ءبىراۋىزدان مىنبەرگە دىنمۇحامەت احمەتۇلى قوناەۆتىڭ ءوزى شىعىپ، جاعدايدى تولىق ءتۇسىندىرىپ بەرۋىن تالاپ ەتتى. بولماعان جاعدايدا بۇل الاڭنان تارقامايتىنىن، قاجەت بولسا كەش، ءتۇن، تاعى دا ءبىر كۇن كۇتەتىنىن جەتكىزدى. «دولوي كولبينا، كاجدومۋ نارودۋ سۆوەگو ۆوجديا»، – دەگەن ورىسشا، «كولبين كەت! ءار ۇلتقا ءوز باسشىسى، كوسەمى اۋەلبەكوۆ، نازارباەۆ بولسىن!»، – دەگەن ۇرانداردى جاستار ءبىراۋىزدان قايتالاپ جاتتى. بىراق مىنبەر جاقتىڭ تالابى: “تارقاڭدار، تارقامايتىن بولساڭدار، كۇش قولدانادى” – دەپ، بىرىنەن كەيىن ءبىرى ايتىپ جاتتى. كىمنىڭ كىم ەكەنىن تانىپ، اجىراتىپ جاتقان ءبىز ەمەس. مەگافون قولىما تيگەن كەزىندە، پارتيا باسشىلىعىنا كاكىمبەك سالىقوۆتىڭ كانديداتۋراسىن ۇسىنىپ، زامانداستارىما جالىندى ءسوزىمدى ارناپ ۇلگەردىم. كوپشىلىك مەنىڭ سوڭىمنان كەيىن ءۇش-ءتورت رەت قايتالادى. كەيبىر جەرلەردەن كوزگە ەرەكشە ءتۇسىپ قالعانداردى ءبىر-بىردەن شىعارىپ الۋعا تىرىسىپ، كەي جەردە الىپ تا كەتىپ جاتتى. الاڭنىڭ باتىس جاق شەتىنەن ەنگەن قولىنا جەتەكتەگەن بالاسى بار ايەلدىڭ ايعايلاپ سويلەگەن سوزىنە بەت بۇردىق. ءبىر ءسات ءوزىمنىڭ ىعىسىپ تريبۋنا جاقتى جاعالاي ەكى-ءۇش ساپ قاتار تۇرعان ميليتسيا قاتارىنا جاقىنداعانىمدى بايقادىم. الدىڭعى قاتاردان فاكۋلتەتتىڭ جىگىتتەرىن كەزدەستىرىپ قالدىم. قازىرگى كەزدە ءجيى-ءجيى جاريالانىپ جۇرگەن سۋرەتتىڭ الدىڭعى قاتارىندا تۇرعان فيزفاكتىڭ سەرىك دەگەن جىگىتى، قىزىلوردالىق. ءسال ارتىندا قايرات ساريەۆ تۇر. مەن وبەكتيۆكە سيماي قالىپپىن، ءسال سولعا قاراي ءتورت-بەس جىگىتەن كەيىن تۇرعان ەدىم. ەكى جاقتىڭ تالاپتارى دا ورىندالمايتىنداي كۋلميناتسيالىق جاعدايلار دا جاقىنداپ كەلە جاتقانىن ءىشىم سەزدى. العاشقى قار كەسەكتەرى مەن ميليتسيونەرلەردىڭ باس كيىمدى جۇلىپ الىپ ورتاعا لاقتىرعاندارىن دا كوزىم شالىپ قالدى. تەمىر باعانعا شىعام دەگەن جىگىتتەردىڭ ءۇش-تورتەۋىنىڭ جولى بولمادى. ۇزىنشا كەلگەن جىگىتتىڭ ورمەلەپ بارا جاتقانىن كورىپ كوڭىلىم ەرىكسىز سول جاققا اۋدى. ول كوپ كىدىرمەستەن باسىنا جەتىپ، ءبىر قولىمەن تەمىر باعاندى قاپسىرا، ەكىنشى قولىمەن داۋىس كۇشەيتكىشتى جۇلقىپ-جۇلقىپ جەرگە تاستاي سالدى. كوپشىلىك شۋلاپ، قول سوعىپ جاتىر. كەيىننەن ءبىلدىم، ول سول ارەكەتى ءۇشىن بەس جىلعا باس بوستاندىعىنان ايرىلعان، ەت كومبيناتىنىڭ سول كەزدەگى جۇمىسشىسى  جۋاندىقوۆ بولات ەكەن. وسىدان كەيىن-اق، بەيبىت ميتينگىنىڭ ءسانى مەن ءمانى وزگەرىپ، ءبىر جاعى جاستار، ەكىنشى جاقتان قارۋلى اسكەرلەر مەن ميليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ اراسىنداعى قاندى قاقتىعىس باستالىپ كەتتى. جان الىسىپ، جان بەرىسكەن وسى قاقتىعىس الما كەزەك، يت جىعىسقا ۇقساعانداي. بىزدەردى الاڭنىڭ شەتىنە قۋىپ تىقسا، بارارعا جەرى قالماعان جاستاردىڭ بويىنداعى جىگەرى مەن نامىسى قارۋلى اسكەردى الاڭنىڭ ەكىنشى شەتىنە اتويلاپ، ارۋاقتاپ، قۋىپ تاستايدى. بايقاعانىم، ەكى جاقتان دا 20-30 ادامنان ءارتۇرلى جاراقات العاندار الاڭ ورتاسىندا قالىپ جاتتى. ىشىمىزدەن سول جەردە جەدەل تۇردە جاساقتالعان توپ ولاردى شەت جاققا جەتەلەپ، سۇيرەلەپ، تاسىپ جاتتى. وسىلاي ءۇش-ءتورت تولقىندى باسىمنان وتكەرگەن ەدىم. سوڭعى تولقىن كەزىندە ءبىر قىزدىڭ ءسۇرىنىپ قۇلاپ قالعانىن بايقادىم. اسكەريدىڭ “دۋبينكامەن قىزعا ۇمتىلعانىن بايقاپ، ارۋاقتاپ جەتىپ بارىپ وڭ اياعىممەن تەپپەك بولعان ساتىمدە، «ششيتىن» قويىپ ۇلگەرگەن ەكەن، تىزەمنەن تومەن ورتا تۇسىن ورىپ ءتۇستى. باسىندا ەت قىزۋىمەن بايقاماعان ەكەنمىن، جەتەكتەپ العان قىزىمدى جىگىتتەردىڭ قولىنا تاپسىرعاننان كەيىن، اياعىمنىڭ باستىرتپايتىنىن بايقاپ، جانىمداعىلارعا سەندەرگە ماسىل بولمايىن دەگەندى ايتىپ، الاڭنان سىلتي باسىپ جاتاقحاناما تارتتىم. كەلسەم كەيبىر جىگىتتەرىمىز، جارالارىن تاڭىپ، الاڭعا قايتا  كەتىپ تە جاتىر ەكەن. مەن ءۇشىن الاڭداعى ايقاس وسىمەن ءتامام بولعان ەدى. اياعىمدى مىقتاپ تاڭىپ الىپ، قازاق جاستارىنىڭ ەرلىكتەرىنىڭ ءاربىر ەپيزودتارىن ەسىمە الىپ، اسىرەسە، قارشاداي قازاق قىزدارىنىڭ ەتەكتەرىن ءتۇرىپ الىپ، تاس، مرامورلار تاسىپ، جىگىتتەردىڭ نامىس پەن جىگەر وتتارىن قايراپ، ورتاق كۇرەسكە قوسقان ۇلەستەرىنىڭ ەر ازاماتتاردان ەشقانداي كەم ەمەستىگىن ويلاپ جاتىپ، ۇيىقتاپ كەتىپپىن. تاڭەرتەڭ  دەكاناتقا شاقىرىپ جاتىر دەگەسىن بارسام، ورىس توبىندا  وقيتىن قوعامدىق «كاسسيرىمىز» كەلمەي قالعان ەكەن. دەكاناتتىڭ تاپسىرماسىمەن، ءبىر جىگىتتى ەرتىپ الىپ ءبىرىنشى كۋرستىڭ ستيپەنديالارىن اكەلۋگە قازمۋ قالاشىعىنا كەتتىم. جاتاقحاناداعى جىگىتتەردەن بولعان وقيعا جايىن ەگجەي-تەگجەيلى سۇراستىرۋعا كىرىسىپ كەتتىم. تەلەديداردان شەتەلدەردەگى قاقتىعىستاردى كورگەن باسقا دا، بىزدەگىكوتەرىلىستى  كورۋ باسقا. قالانىڭ جالپى جاعدايىن ءبىلۋ ماقساتىمەن، ناعاشى اعامنىڭ ۇيىنە تارتتىم. جولدا قولدارىنا قىزىل ماتا تاققاندارمەن دە ءبىر قىرقىسىپ الدىم. اياعىمدى سىلتي باسقانىم بولماسا، بەتى-كوزىم امان ەدى. ۇيگە كەلسەم، ناعاشى اعام دا، مەكتەپتىڭ ونىنشى سىنىبىندا وقيتىن باۋىرىم دا، بارشامىزدىڭ ايتار تاقىرىبىمىز دا وسى قاندى وقيعا بولدى. ءتۇن ورتاسى اۋا، ناعاشىمنىڭ باسپا ماشەڭكەسىنە قونجيىپ، بۇۇ اسسامبلەياسىنىڭ باس حاتشىسى – حاۆەر پەرەس دە كۋەليارعا بولعان وقيعالاردى بايانداپ، بىزگە كومەك كورسەتۋلەرىن سۇراپ، ءبىر بەت حاتىمدى جازىپ،  تاڭنىڭ اتۋى مەن اۆتوبۋستىڭ قاتىناۋىن كۇتىپ جاتتىم. ەرتەمەن جاتاقحاناعا كەلە سالىسىمەن ستاروستالار مەن كومسورگتاردى جيىپ، ويلارىمىزدى ورتاعا سالىپ، «لەنيندىك ۇلت ساياساتى جاساسىن!»، «قازسسر كونستيتۋتسيا قاعيدالارى ساقتالۋى ءتيىس!»، – دەگەن ەكى ۇران ازىرلەپ، ءبىر پاردان كەيىن بارلىعىمىز الاڭعا قايتا شىعاتىن بولىپ كەلىستىك. اركىم وزدەرى جەكە-جەكە تاپسىرما الدى. بىرگە وقيتىندار جينالىپ، بايتۇرسىنۇلى كوشەسىمەن جوعارى كوتەرىلىپ بارا جاتتىق. جول جونەكەي جانىمىزداعى تەاتر كوركەمسۋرەت ينستيتۋتىنىڭ جاتاقحاناسى مەن قازمۋ-دىڭ حيميا فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە ايعايلاپ، بىزدەردى قولداۋىن سۇرادىق. ماسانچي كوشەسىنىڭ بۇرىشىنا جەتە بەرگەنىمىزدە ءۇش ادام بىزگە بۇيىرىمىزدەن قوسىلىپ، ۇلكەندەۋ بىرەۋى ءمان-جايدى سۇراستىردى. جاعدايلارىمىزدى ءتۇسىندىرىپ، بەيبىت تۇردە الاڭعا بارىپ، قىرعىندا ۇستالىپ، ەكى كۇن بويى قاماۋدا وتىرعانداردى بوساتۋ جونىندەگى تالاپتارىمىزدى جەتكىزبەكشىمىز دەدىم. توپتىڭ ارتقى جاعىندا كەلە جاتقانمىن. باسىمدى كوتەرىپ قالسام، الدىمداعى كۋرستاستارىم جان-جاققا جامىراي قاشىپ جاتىر ەكەن، ءتۇسىنىپ تە ۇلگەرگەن جوق ەدىم، ارتىمنان سوققى كەلىپ ءتيدى. بۇرىلىپ جالت قاراسام، قارسى الدىمدا قازاقتىڭ «مەنتى»، وڭ قولىندا دۋبينكاسى، سول قولىندا قالقانى، قاسقيىپ قاراپ تۇر. جەرگە قاراسام، قان تامىپ تۇر ەكەن. سوندا عانا يەگىمنەن قان سورعالاپ تۇرعانىن بايقادىم. كۇرتەشەمنىڭ «كاپيۋشونى» بار ەدى، ارتتان كەلىپ سوققان كەزدە، ءسال ۇستىگە نەمەسە استىعا تيگەنىندە، ءتىرى قالىپ، وسىنداي ەستەلىك جازىپ وتىرۋىم ەكىتالاي ەدى. جاراتقاننىڭ كورسەتەر جارىعى بارىن سوندا عانا سەزىندىم. جانىنداعى ميليتسيونەرلەر جاقىنداپ، ون مەتردەي جەردە كەلىپ توقتاعان اۆتوبۋستىڭ ىشىنە تىقپالاپ وتىرعىزا باستادى. مەنىڭ جارامدى بايقاپ، توقتاماي اققان قاننان سەكەم الدى ما، ايتەۋىر، بوساتىپ جىبەردى. جاتاقحانادان ونشاما ۇزاماعان ەدىك.  كەلە سالىسىمەن، جارامدى جۋىپ، ءوزىمدى ءوزىم تارتىپكە كەلتىرگەنىم سول ەدى، دەكانىمىز باستاعان ەكى-ءۇش مۇعالىم بولمەگە كىرىپ كەلدى. مەن ورىن العان جايدى ايتتىم. كوپ نارسەنى سۇراماستان، تىنىشتالىپ، ەشقايدا شىقپايتىنىمىز جايىندا ءسوزىمدى الىپ، شىعىپ كەتتى. جاتاقحانامىز ستۋدەنتتەردەن كورى مۇعالىمدەرگە تولىپ كەتكەندەي. مەنى ادەيى ىزدەپ كۋراتورىمىز كەلگەن ەكەن. ورىس ۇلتىنان بولسا دا، بولعان وقيعالاردان ماعلۇمات الىپ، “تۇسىنىسپەۋشىلىك بولدى، سەن قام جەمە، جاراڭدى ەمدە”، – دەپ ەڭسەمدى ءبىر كوتەرىپ كەتتى. كەشكىلىك جاتاقحاناما جان دوسىم، دانيار مارقۇم ىزدەپ كەلگەن ەكەن. ول ااسي-دا ستۋدەنت ەدى. ءسويتىپ جالىنداعان جاستىقتىڭ الاۋىمەن اينابۇلاق ىقشاماۋدانىندا تۇراتىن دانياردىڭ اعا-جەڭگەسىنىڭ تارتىپ وتىردىق. ماعان ەڭ قىزىعى نۇرلىباي اعامىزدىڭ الاڭدا ەكىگە بولىنگەن ميليتسيونەرلەردىڭ قاي جاعىن ۇستاعانىن كورۋ ەدى. ارينە، مەن قاتەلەسپەپىن. ول كىسى تالاي جاستارعا قولىنان كەلگەن كومەگىن اياماعانىن  ايتىپ  بەردى. ەرتەسىندە ەرتەمەن تۇرىپ جۋىنىپ جاتسام، جانىما كورەي جىگىتى (اتى-ءجونى ەسىمدە قالماپتى، كومسومولدىڭ بەلسەندىلەردىڭ ءبىرى), ءبىزدىڭ فيزفاكتىڭ كومسومول جەتەكشىسى ەكەۋى كەلىپ تۇرعانىن ايتتى. تەزىرەك جۋىنىپ شىعۋىمدى دا سۇرادى. تاكسي كۇتىپ تۇر ەكەن. سودان قالالىق كومسومول ۇيىمىنا دا كەلىپ جەتتىك. بيۋرو مۇشەلەرى  مەنەن تۇسىنىكتەمە جازىپ بەرۋىمدى سۇرادى. قازاق تىلىندە جازاتىنىمدى ايتىپ، اياق استىنان قىرسىعىم ۇستاپ، ەكى ساعاتتان استام ۋاقىت كۇتتىرتىپ قويىپ، جازىپ بەردىم.  ءسويتىپ كومسومول قاتارىنان شىعارىلدىم. جانىمداعى جاستاردىڭ ۇنجىعىرعاسى تۇسپەسىن دەگەن ويمەن، “ساسپاڭدار، قايتا كومسومول قاتارىنا الادى”، – دەپ قويامىن. مەدەت، قاھار، سەرىك، مەنىمەن قوسا بەس ادامدى كومسومول قاتارىنان شىعاردى. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى مىقتى عوي، قازمۋ-دىڭ كومسومول جەتەكشىسى بايانداروۆ مىرزا تاعى دا تاكسيمەن سول جەردەن «كازگۋگراد» قالاشىعىنا الىپ بارعانى. ۇلكەن زالعا ەنسەك، وڭشەڭ دەگىشتەر مەن «جەگىشتەر» ەكى جاققا ءبولىنىپ الىپ، ورتاعا السايشى-اۋ كەلىپ. كوپ قينالماستان دوسىممەن ايىرباستاسقان مۇقاباسىن شەشىپ الدىم دا، كومسومول بيلەت قولدارىنا ۇستاتىپ قويا بەردىم. مەنى جەتى جىلعا سوتتاپ،  فيزفاكتىڭ 25 ستۋدەنتىن وقۋدان شىعارىپتى. كەيىن وقۋعا  قايتا ورنالاسقاندارى بار. قايسىبىرى باسقا جوو ءتۇسىپ، كەيبىرى قولدارىن ءبىر-اق  سەرمەپ،  الماتىدان مۇلدەم كەتىپ قالعان ەكەن. بايتال تۇرماق باس قايعى زامانانى باسىمنان وتكىزىپ، كەيىننەن، ويلاپ قاراسام تىكەلەي بولماسا دا كوپ جاستاردىڭ وبالىنا قالعانداي ەكەنمىن. تارىداي شاشىلىپ كەتكەن سول كۋرستاستارىم ەسىمە ءتۇسىپ، وتىز جىلدىق كەزدەسۋىمىزدىڭ الدىندا سولاردىڭ ءتىزىمىن وزدەرىڭىزگە ۇسىنۋدى ءجون كورىپ وتىرمىن. جەلتوقسان-86-دا ءبىر فاكۋلتەتتەن وسىنشاما ادامنىڭ قۋدالاۋعا تۇسكەنىن ەستىمەپ ەدىم، ونداي بولماعان دا ەدى. بالكىم، بىرەۋى كورشىڭىز، بىرەۋى اۋىلداسىڭىز، بىرەۋىمەن ءبىر مەكتەپتە، بولماسا، جوو قىزمەت جاساپ جۇرگەن دە بولارسىزدار؟

“فيزفاك”-تىڭ 102 توبىنان:

1. ناۋرىزباەۆ مەيرامبەك

2. ساۋىتوۆ سەرىك

3. ساريەۆ قايرات

4. ارىپباەۆ قاھار

5. يسماعۇلوۆ مەيىرجان

6. وتەعۇلوۆا ءلاززات

7. مولدابەكوۆا اقبوپە

8. ماتكەرىموۆا ارداق

9. رىسقۇلوۆا نۇرجامال

10. جەكسەمباەۆا ايمان

11. سۇلەيمەنوۆا ارمان

12. مونتاەۆا سالتانات

13. ەلۋباەۆ ەربولات

14.  قۋانباەۆ نۇرلىبەك

15.  سپاتاەۆا ءزامزا

16. مۇستافينا گۋلميرا

17. تولەگەنوۆ جانىسبەك

18. شومەنوۆ قانات

19. جاقاەۆ بولات

20. نازارقۇلوۆ مەدەت

21. دايىروۆا ايگەرىم

22. قاليما

23. مۇحاماديەۆ ارحات

101 توبىنان:

1. قۇلمۇحامبەتوۆ

2. وماروۆ ءالىمجان

3. تولەشوۆ تالعات

4. قوشتىباەۆ تالعات

5. شۇماقوۆ مەيرام

6. تامپيەۆا تۇرسىنگۇل

7. جۇمانوۆ سەرىك

8. كىرشىباەۆا روزا

9. سىدىقوۆا جاينا

10. ساريەۆا شولپان

11. مىرزاەۆا جاقسىگۇل

12. ايجان

13. اجەتوۆا گۇلميرا

14. ۇسەنوۆ احمەت

15. رىستىعۇلوۆا ۆەنەرا

16. تاستەكەەۆ ءجۇرسىن

17. قارجاۋباەۆا بايان

18. گۇلبانۋ

19. شيريموۆا ەلميرا

20. ماداليەۆ ءبىرجان

21. قۋاندىقوۆ سەرىك

22. سەيتەنوۆ سەراجەددين

23. اعابەكوۆ ساكەن

24. سايكەنوۆ ساكەن

25. راۋشان م.

ورىس توبىنان: اسۋباەۆ اسقار، وڭبىرباەۆ بولات، بەيسەباەۆ سەرىك (ۇرانمەن ۇستالىپ قالاعان.),  ت.ب.

ەسىمە تۇسپەي قالعاندارى رەنجىمەسىن.ارنايى اعىلشىن توبىنان جامپەيتىلىك مەيىرجان بولعان. قاربالاس كەزىندە جەكە مۇراعاتتارىمنىڭ ءبىرازى جوعالىپ كەتكەن ەدى.

جاستىق شاق نەمەسە وتىز جىل بۇرىنعا ساياحات

دۇيسەنبى   كۇنى  ورتاق لەكتسيا فيزيكا پانىندە وتىرعانىمىزدا، اۋديتورياعا جاسى ەگدەلەۋ، شاشى اپپاق كىسى كەلىپ «راحمەتوۆ» وسىندا ما؟، – دەدى. جوعارعى جاقتا وتىرعانمىن، ويىمدا ەش نارسە جوق، “– ءيا، مەنمىن”، –  دەدىم. سىرتقا شىعىپ  كەتۋىمدى ءوتىندى. سىرتقا شىعا سالىسىمەن حال-جاعدايىمدى، دەنساۋلىعىمدى جايىن سۇرادى. يەگىمنىڭ ىسىگىن اۋزىنا العانىن سوڭ، قازاقتىڭ ۇلكەن كىسىسى بولعاسىن، ويىمدا ەش نارسە جوق، بولعان، كورگەن جايلارىمدى ايتىپ،  كومسومول كوشەسىمەن اسىقپاي اڭگىمەلەسىپ كەلە جاتقانبىز. بۇنداي سۇمدىقتى بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن اقىماق باسىم، الاڭداعى اسكەري كۇشتەر مەن ميليتسيا، ەرىكتى جاساقتاردىڭ جاستارعا جاساعان اياۋسىز، ادام تۇرشىگەرلىك ارەكەتتەرى مەن قىرعىندارى جايلى قىزۋ اڭگىمەمەن، قازىرگى جەلتوقسان كوشەسىنىڭ قيىلىسىنا تىرەلدىك. سول جاقتاعى سۇر ءۇيدىڭ الدىنا كەلگەن كەزىمىزدە، الگى شالدىڭ «ءبىز كەلىپ تە قالدىق»، – دەگەنى. ماڭدايشاسىنا قاراسام: «پروكۋراتۋرا پو وسوبو ۆاجنىم دەلام كازسسر»، – دەگەن جازۋ باس ەمەس.  سوندا عانا بارىپ، “باسقا پالە تىلدەن”  دەگەن حالىقتىڭ دانالىعى ەسىمە سارت ەتە قالعانى. بويىم مەن ويىمدى تەز جيىپ الىپ، ىشكە ەندىم. اككى شالعا ەش نارسە بولا قويعانىن بىلدىرمەي باققانىممەن، كابينەتىنە جايعاسىپ، قاعازدارىن الىپ شىعا باستاعانىندا-اق ءبىر نارسەنىڭ بولارىن ءىشىم سەزە قويدى. ول ءالى دە بولسا سول قالپىنان تايار ەمەس، ءجاي-ءجاي سويلەپ، بولعان نارسەلەردى قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ جاتتى. ءبىتتى-اۋ ايتەۋىر. قولىما ۇسىنىپ، تانىسىپ شىعىپ، استىنا قول قويۋىمدى سۇرادى. «سۆيدەتەلسكيە پوكازانيامەن» تولىق تانىسىپ شىقتىم، ايتقانىمنان وزگە سوزدەر كەزدەسپەگەننەن كەيىن، قولىمدى قويدىم. تەك بۇۇ-نا قاتىستى حات جايىن جاسىرىپ قالعان ەدىم. “بۇگىنگە  وسىمەن ءبىتتى، ەرتەڭ كەلەسىڭ”، – دەپ، جىلى شىعارىپ سالدى. ەسىكتەن شىعىپ بارا جاتىپ، ءبىر كابينەتتەن تۇڭعىشباي جامانقۇلوۆ اعامىزدى دا كورىپ قالدىم.وسىنداي ەلگە تانىمال اعامىز دا ءجۇر ەكەن، سۇراعىنا جاۋاپتارىن الىپ، قويا بەرەتىن بولار دەگەن جىلى ويمەن دالاعا شىعىپ، جاتاقحاناما اياڭدادىم. ەرتەسىندە وندار شاماسىندا الگى شالدىڭ الدىنا تاعى كەلدىم. كوپتەگەن سۋرەتتەردى اكەلىپ الدىما جايىپ تاستادى. ءبىر-ەكى  تانىس  ستۋدەنتتەردەن باسقا حاسەن اعامىزدىڭ سۋرەتى دە بار ەكەن. بىراق كەشەگى جىبەرگەن ولقىلىقتاردان كەيىن،  ەندى ءتىس جارماۋعا،  قۇجاتتارعا بەت الباتى قول قويماۋعا بەكىنگەن ەدىم. مەگافونمەن سايراپ تۇرعان كەزىمدەگى  فوتوايعاق شىعا كەلە مە ەكەن دەگەن كۇدىك تە بار ەدى. ەسىكتىڭ الدىنا تەمەكى شەگۋگە شىقسام، كۋرستاسىم ءجۇرسىن  تۇر ەكەن. پاسپورتىمدى الۋعا كەلىپ تۇرمىن دەيدى. ءىستىڭ ناسىرعا شابايىن دەپ تۇرعانىن بايقاپ قالعاسىپ، «پاسپورت-ماسپورت» دەگەندى قايتەسىڭ، وسى تۇرعان جەرىڭنەن «قاش»، ارتىڭا قاراما، ءبىر ءمانىسى كەيىن  بولا جاتار، – دەپ كەڭەس بەرىپ، قايتا كىردىم. كىرسەم، كەشەگى «وسۆيدەتەلستۆوۆانيەم» جايىنا قالىپ، قۇجاتتارىمدى «سۆيدەتەلدەن پودوزرەۆاەمىيعا»اۋدارىپ جاتىر ەكەن. سول كەزدەگى، الگى اككى شالدىڭ ماعان جاساعان ارامدىعىن كورىپ، ۇلكەن بۋىنعا دەگەن كوزقاراستارىم توڭكەرىلىپ بىراق تۇسكەنى. تۇستەن كەيىن اككى شال مەنى سول كەزدەگى “تسەليننىي” دەپ اتالاتىن كينوتەاتردىڭ جانىنداعى سيۆس-عا تىقتى. تەمىر توردى العاش كورۋىم. سارت-سۇرت اشىلىپ، جابىلعان تەمىر ەسىكتەر قۇلاعىما ەرسى ەستىلگەنىمەن، تومەنگە ءتۇسىپ كەلە جاتىپ، ەسىگى ايقارا اشىلعان ۇلكەن كامەرانىڭ ىشىندەگى قايسار رۋحتى قانداستارىمنىڭ (شامامەن 100-150-دەي) قوسىلا شىرقاعان ءانى ەركىمە كۇش-قۋات بەرگەنىن قايتىپ قانا جاسىرايىن. كيىم-كەشەگىمدى تولىقتاي شەشىندىرىپ، ءتىنتىپ بەلبەۋ مەن تاعى بىردەڭەلەرىن الىپ قالىپ، ۇزىن ءدالىزدىڭ وڭ جاعىنداعى شەتكى كامەراعا ەنگىزدى. جالعىز ەمەس ەكەنمىن،  ورتا جاستان اسقان ورىس ازاماتى قارسى الدى. اتىن ايتىپ، قولىن سوزىپ، تانىسىپ جاتىر. اتىمدى ايتتىم دا،  اعاشتان جاسالعان توپچان سياقتى  ۇلكەن توسەككە كامەراما كۋرتكام مەن باس كيىمىمدى جاستانا جامباستاي كەتتىم. الگى ورىسىم ەسىك جاقتا بىردەڭەلەرىن جاعىپ، بىقسىتىپ جاتقانىن بايقادىم. سالدەن كەيىن، “ ايدا سيۋدا، چيفەرنەم، راسسكازىۆاي، كاكيمي سۋدبامي”، – دەپ شاقىردى. باسقاسىن تۇسىنسەم دە “چيفەرنەمى” نەسى، ول نە دەگەنى دەپ جانىنا جاقىندادىم. ىستالعان اليۋميني كرۋجكە تولى ىپ-ىستىق، قوپ-قوڭىر اششى ءشايدى كەزەكتەسە ۇرتتاپ وتىرىپ، انانى-مىنانى ايتا وتىرىپ، بىتىردىك-اۋ ايتەۋىر. ءبىر-ەكى كۇن  بىرگە بولدىم، كۇنى بويى تەرگەۋشىلەردەن تەرگەۋشىلەر، سۇراقتاردان سۇراقتار، ايتەۋىر بىتپەيتىن سۇراقتار، كامەراعا كىرسەم الگى ورىسىم ءوزىنىڭ قاي-قايداعى “كوسموپوليتيزىمىمەن”، باسىمدى قاتىردى. ادام بالاسىنىڭ ءۇش كۇننەن كەيىن، كوزى كورگە دە ۇيرەنەدى دەگەنى راس پا دەيمىن. بەسىنشى كۇنى دەگەندە جانىمىزداعى كامەراعا ەنگىزدى. كىرىپ بارسام، ونشاقتى ءوزىمنىڭ قارا كوزدەرىم  – “بۋنتوۆششيكتەرىم”، كوزىمە ىستىق بولىپ كورىنگەنى سونشالىقتى، بوستاندىققا شىققانداي سەزىمگە بولەندىم. جانىمدا مەنەن كەيىن 10 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايرىلعان مارقۇم اسىلباەۆ مولداعالي اعامىز، اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ، كەيىننەن اقتالعان – مىرزاعۇل ابدىقۇلوۆ جانە 16-عا دا تولماعان، اشي-ءدىڭ ءبىرىنشى كۋرس ستۋدەنتى كەيىننەن ءۇش جىلعا باس بوستاندىعىنان ايرىلىپ، ءوزىنىڭ تۇرمە جولىن بالالار كوللونياسىنان باستاعان ورازباەۆ دۋمان. بالالار كوللونياسىنىڭ  سول كەزدەگى جايىن، تەك تۇرمە كورىپ كەلگەندەر جاقسى تۇسىنەدى. مولداعالي اعامىزدىڭ دەنەسى كوكالا قويداي، تەرەڭ دەم الۋعا شاماسى كەلمەسە دە، ءبىزدىڭ رۋحىمىزدى كوتەرۋ ءۇشىن، ءوزىنىڭ قانداي سەبەپتەرمەن وسىنداي كۇي كەشىپ وتىرعانىن  اڭگىمەلەپ بەردى. ول كىسى وسى الماتى وبلىسىنىڭ تۋماسى كورىنەدى. سول كۇندەرى الماتىعا دوستارىنا قىدىرىپ كەلىپ، بولىپ جاتقان دۇنيەلەردى ءوز كوزىمەن كورۋ ءۇشىن الاڭعا كەلەدى. بويى ۇزىن، اسا كورىكتى، كيگەن كيىمى دە ەرەكشە. باسىنداعى قاراكول بوركىنەن ارقاسىندا جاعالىلار بۇل كىسىنى اينالىپ ءوتىپ، كەيبىرەۋلەرى امانداسىپ تا قويعان سياقتى. جانىندا تولقۇجاتى بولماعاندىقتان، بۇل كىسىنى دە كوپشىلىكپەن وسى “تسەليننىي”-دىڭ استىنا اكەلەدى. كىرگەندەردىڭ بارلىعىن دەرلىك شەشىندىرەتىن. مايكەسىن شەشىنە باستايدى، استىنان (جاس كەزىندەگى ءبىر ساپاردان قالعان) بۇكىل دەنەسىنە ينەمەن سالىنعان مەشىتتىڭ سۋرەتى (ناكولكا) شىعا كەلگەندە تاياقتىڭ استىنا قالادى. قاتتى تاياقتاپ تاستاعاندارى سونشالىق، ون كۇن وتسە دە وزىنە كەلە الماپتى. مىرزاعۇل دا ءوزىنىڭ قالاي «جەلتوقساندىق» بولعانىن بايانداپ بەرگەن ەدى. ول كىسى دە سول ۋاقىتتا، الماتى وبلىسىندا تۇراتىن كورىنەدى، نەگىزى قىزىلوردا جاقتىڭ ادامى، قولىندا كارى شەشەسى، بالا-شاعاسىمەن تۇرىپ جاتسا كەرەك. كاسىبي فوتوگراف. سول كۇنى جول جونەكەي جانىندا قارىنداسى بار، تاستاق بازارىنا كىرىپ، اۋىلىنا  – بازارلىق، اس ۇيىنە ءبىر پىشاق تا ساتىپ الادى. سودان اۆتوبۋسقا وتىرىپ سايرانعا تۇسەر كەزىندە، شوپىر ارتقى ەسىكتى جاۋىپ، بارلىعىن الدىڭعى ەسىكتەن شىعارىپ جاتادى. الدىنداعى ورىستار شىعىپ ەندى بۇنىڭ كەزەگى كەلگەندە جولىن كەس-كەستەي توسقان جاس ورىس جىگىتى بالاعاتتاپ جىبەرەدى. بۇنداي ءسوزدى كۇتپەگەن مىرزاعۇل اعامىزدىڭ قولىنا سەتكادان سابى شىعىپ، تۇرعان پىشاق ءىلىنىپ، تارتىپ كەپ جىبەرىپ، شىعا جونەلەدى. شۋىلداعان حالىق، سودان بۇل كىسى قاشىپ وتىرىپ، كۇننىڭ تولىق قاراڭعى بولعانىن كۇتىپ كوپىردىڭ استىندا بۇعىپ جاتادى. ءبىر-ەكى ساعاتتان كەيىن، شۋ باسىلدى-اۋ دەگەندە، جاتقان جەرىنەن شىعىپ كوشە بويىندا اڭدىپ وتىرعانداردىڭ قولىنا ءتۇسىپ قالىپ، وسىندا توعىتىلعان ەكەن. ءار نارسەنىڭ «اتتەگەنى-ايى» بار دەگەندەي، بىزدەر دە، اتتەگەن-اي سول جەردە جاتا بەرگەنىڭىزدە ۇستالمايتىن با ەدىڭىز دەپ، قيسىنسىز جۇباتىپ قويامىز. بار سەنگەنىمىز، ورتامىزداعى دۋمانىمىز. ەرتەڭ سەنى بوساتىپ جىبەرەتىندەي جاعداي بولىپ جاتسا، اندا بار دا مۇندا بار دەپ، اركىم ءوز سالەمىمىزدى قۇلاعىنا قۇيىپ الەكپىز. مەن دە اۋىلدان كەلەتىن دوستارىمنىڭ اتتارىن ايتىپ (سلۋجاكتارىمدى), «تاماشا» ويىن ساۋىق دۋمانىنا الىپ قويعان بيلەتتەرىم بارىن ايتىپ، مەنىڭ ورنىما كىرىپ شىعارسىڭ دەپ قىزىقتىرىپ قويامىن. ءبارى ءبىز ارمانداعانىمىزداي بولماي شىقتى. “تاماشامىز” بەن جاڭا جىلىمىزدى وسىندا وتكىزدىك. جاڭا جىلدىڭ باسىندا، قاڭتاردىڭ بەسىندە مەنى تۇرمەگە الىپ شىعىپ، «كارانتين حاتاسىنان» بىراق شىقتىم. تۇرمە دەپ وسىنى ايتىڭىز. قولىم ارتىمدا، ءجۇرىپ كەلەمىز، ءجۇرىپ كەلەمىز، بىرەسە وڭعا، بىرەسە سولعا، شاقۇر-شۇقىر تەمىر ەسىكتىڭ اشىلعانى مەن شارق-شۇرق ەتىپ جابىلعانى، بىتەتىن ەمەس. ءبىر كۇننەن كەيىن “كامەراما” ءبىر قازاق جىگىتى كىرىپ:  “مەن سەنىڭ ادۆوكاتىڭ بولامىن، پالەمباي تۇلەنباي دەگەن، ەرتەڭ سەنىڭ سوتىڭ”،  – دەگەنى. قۋانىپ كەتتىم، نە بولسا دا تەزىرەك ءبىتۋىن كۇتىپ جۇرگەن ەدىم. ەرتەڭىنە ءبىر بولكە قارا نان، قاعازعا وراۋلى ەكى «سەلەدكا» قولىمدا، «اۆتوزاك» دەگەن پالەمەن سوتتان بىراق شىقتىم. قانداي سوتتان؟ قازسسر جوعارعى سوتىن اشىق تۇردە جاريالانعانىمەن، سىرتتان ەشكىم دە كىرە المادى. ءومىر بىردە بەتىن، بىردە اينالىپ كەلىپ باسقا جەرىن توسادى دەگەنى راس ەكەن... سوت بارىسىندا كۋاگەرلىك ەتكەندەردىڭ بارلىعى دەرلىك مەنىڭ جاعىمدا بولدى، بەرگەن جاۋاپتارىمدى تولىعىمەن قۇپتايتىندارىن، ءتىپتى، قىرشىباەۆا روزا قارىنداسىمنىڭ سوت بيلىگىنە تىكەلەي قارسىلىق بىلدىرگەنى مەنىڭ ەسىمدە «تايعا تاڭبا باسقانداي» قالىپ قويىپتى. كوپشىلىگىنەن تەرگەۋشىلەر جاۋاپتى  ورىس تىلىندە العان ەكەن، سونىمەن نۇكتەسى مەن ءۇتىرىن اجىراتۋ باستالىپ تا كەتتى. بىراق كوبى جەمە-جەمگە كەلگەندە مەنى جاقتاپ شىقتى. كۋاگەرلەردىڭ كوپتىگى سونشالىق، سوت وتىرىسى كەلەسى كۇنگە قالدىرىلدى. قۇداي قالاسا ەرتەڭ سوت زالىنان بوستاندىققا شىعامىن دەگەن وي دا جىلت ەتە قالدى. تالاي جىل اڭساعان وقۋ ورنىممەن قوشتاسۋىما تۋرا كەلەتىن بولدى، اعام قايىرعازىدان ۇيات بولاتىن بولدى دەپ تە قويامىن، ىشىمنەن. كەلەسى كۇنگى سوت بارىسىندا ارامىزداعى كوممۋنيست قىزىمىز – مۇستافينا گۇلميرا. «مەن ولار جيىلىپ بارماقشى بولىپ تۇرعاندارىندا، قايتىڭدار، قايتىڭدار دەپ بىرنەشە رەت ايتقانمىن. ولار مەنى تىڭداعان جوق، قۇرمانعازىنىڭ اۆتوريتەتى مىقتى بولاتىن، مەنى تىڭداماي كەتىپ بارا جاتتى»، – دەمەسى بار ما. جەر استىنان جىك شىقتى، ەكى قۇلاعى تىك شىقتى دەگەندى وسىنداي ايتسا كەرەك. ونداي ءسوز مۇلدە بولماعان ەدى.  جاتاقحانامىزدا مىنداي اۋىز بىرشىلىگى مىقتى، «درۋجنىي پەرۆاچتاردى» كورگەنىمىز جوق، – دەگەن سوزدەردى جوعارى كۋرستاردان ءجيى ەستىپ ەستۋشى ەك. جاتاقحانانىڭ ىشىندەگى ديسكوتەكادا ورتانى بەرمەيتىنبىز، جوعارعى كۋرستاردىڭ جىگىتتەرى ءبىزدىڭ قىزدارعا جاقىنداۋعا  جاسقاناتىن. بۇل ازداي تاعى بىرەۋى  گورباچەۆتىڭ  «قايتا قۇرۋى» جايىنداعى ايتقان سوزدەرىمە قاتىستى جىعىپ بەردى. وماروۆ ءادىلجان باۋىرىم ءوز سوزىنەن ءوزى جاڭىلىپ باسىنا پالە تىلەپ الدى. جالعان كۋاگەرلىك بەرگەنى ءۇشىن ەكى جىلدى ارقالادى. ال ۇرانمەن ۇستالعان ۇزىنتۇرا سەرىك باۋىرىم، ادۆوكاتتارىنىڭ قولى ۇزىن بولعانىنان با، 16-دان جاڭا اسقانى ەسكەرىلگەن بە، سوتقا دەيىن بوساپ كەتكەن ەكەن. ءبىر جاعىنان وعان دا قۋاندىم. «ساسقان ۇيرەك، قۇيرىعىمەن سۇڭگيدى»، – دەمەكشى، فاكۋلتەتتىڭ دەكانى – سارسەمبينوۆ مىرزا سوتقا مىنانداي مىنەزدەمە بەرىپتى: «راحمەتوۆ ك.ا پوكازال سەبيا تولكو س وتريتساتەلنوي ستورونى. ۆستۋپيتەلنىە ەكزامەنى سدال نا ۋدوۆلەتۆوريتەلنو ي حوروشو». ول زاماندا مەكتەپتى التىن مەدالمەن بىتىرگەندەر، العاشقى ەمتيحاننان «ۇزدىك» باعا العان كەزدە قالعان ەمتيحانداردان بوساتىلىپ، اۆتوماتتى تۇردە جوو ستۋدەنتى اتاناتىن. ول كىسى مەنىڭ ءداپ سولاي قابىلدانعان جىگىتتەردىڭ باسشىسى بولىپ، جاتاقحانانىڭ جارتى جۇمىسىن تەگىن جاساپ بەرگەنىمدى ءۇش-ءتورت ايدىڭ ىشىندە قالاي ەسىنەن شىعارىپ العانىنا تاڭ قالدىم. ونىڭ ەسەسىنە ۇلتى ورىس  كۋراتورىمنىڭ تايسالماي جاقسى مىنەزدەمە بەرگەنىن قالاي ايتپاسقا. «جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت، نۇرى تاسىسىن. جاماننىڭ جامانشىلىعىن ايت، قۇتى قاشسىن». مەنىڭ ادۆوكاتىم ورىسشا ەكى ءسوزدىڭ باسىن قوسا المايتىن بىرەۋ بولىپ شىقتى. سوندىقتان دا سوت بارىسىندا كوبىنە ءوزىمنىڭ قۇقىعىمدى ءوزىم قورعاۋىما تۋرا كەلدى. «لەنيندىك ۇلت ساياساتى جاساسىن!»، «قازسسر كونستيتۋتسيا قاعيدالارى ساقتالۋى ءتيىس!»، – دەگەن ۇرانداردىڭ اسپاننان الىنباعانىن، ءبىرى جاقىندا عانا ءبىرىنشى كۋرستا مىندەتتى تۇردە وقىتىلاتىن «سوكپ تاريحى» لەكتسيا كۋرستارىنان الىنسا، ەكىنشىسى، 16-17-18 جەلتوقسانداعى الاڭنان الىنعان دالەلدەپ الەكپىن. ەكەۋى دە جاقىندا عانا بولعاندىقتان ەش جاڭىلمادىم. ماعان تاڭىلعان ايىپتارمەن كەلىسپەيتىنىمدى اشىق ايتتىم. مەملەكەتتىك ايىپتاۋشى – جارماحان تۇياقباي اعامىزدىڭ بىرنەشە رەت اۋزىمدى جاپقانىن نەسىنە جاسىرايىن. سوت زالىنان بوستاندىققا شىعام دەگەن ءۇمىتىم سۋعا كەتىپ، قازسسر جوعارعى سوتى وتىرىسى ق.ت.كەنجەباەۆتىڭ توراعالىعىمەن، جەتى جىل باس ەركىمنەن ايىرىپ، كۇشەيتىلگەن ەڭبەكپەن تۇزەۋ كوللونياسىندا كۇناسىن  وتەسىپ  دەگەن ۇكىمىن شىعارىپ كەپ جىبەرگەنى. نە سەنەرىم، نە سەنبەسىمدى بىلمەي، باسىم مەڭ-زەڭ بولىپ وتىرىپ قالدىم. وسى كەزدە، زالدان «قۇرمانعازى جاسىما، باسىڭدى تىك ۇستا»، – دەگەن تانىس داۋىس شىققان جاققا جالت قاراسام، مەنىڭ جاڭا جىلداعى «تاماشا» توي دۋمانىنا كۇتكەن، اۋىلدان كەلگەن دوستارىمنىڭ ءبىرى – سەرىك ەكەن. جۇدىرىق بوپ جۇمىلا قالعان وڭ قولىمدى كوتەرىپ، قۇپ كورگەنىمدى بايقاتتىم. زالدان كىسەن سالىپ، «اۆتوزاككا» وتىرعىزىپ الىپ شىققانشا، سەرىكتىڭ ساڭقىلداپ ايتىپ جاتقان «ناستاۆلەنيەلەرىن» توقتاتارلىق جوعارعى سوتتان ادام تابىلماعانىن كورگەسىپ بولار، «قۇرمانعازى مىقتى بول!»، «قۇرمانعازى، قۇرمانعازى!»، –  ايعايلاپ شىققان تانىس داۋىستاردى بىرتالايعا دەيىن ەستىپ بارا جاتتىم... ءوستىپ، بىزدەردىڭ دە تار جول تايعاق كەشۋىمىزدىڭ باستالاتىنىن كىم بىلگەن؟...الگى ورىسىم “ۋتكا” بولىپ شىقتى، وندايلاردىڭ تالايىن تۇرمەدە، ۇكك تۇرمەسى مەن ەتاپتاردا كەزدەستىردىم. ەكى كۇننەن كەيىن ماسكەۋدەن شىعاتىن ورتالىق «كومسومولسكايا پراۆدا» گازەتى باستاپ، باسقا باسىلىمدار جەردەن جەتى قويان تاپقانداي، الماتىداعى الاڭداعى وقيعاعا بايلانىستى ونىڭ العاشقى ۇيىمداستىرۋشىسى قۇرىقتالىپ، قازمۋ-دىڭ ءبىرىنشى كۋرس كومسومول جەتەكشىسى ق. راحمەتوۆ جەتى جىلعا سوتتالدى، ءادىل جازاسىن الدى، – دەپ،    ءبىراۋىزدان شۋىلداپ قويا بەرگەن ەدى...

العاشقى ساباقتار نەمەسە تۇرمە حيكايالارى

تۇرمەگە  ەنىسىمەن  ءبىر  «حاتاعا»  لاقتىردى. تۇنگى  ساعات ون-ون بىرلەردىڭ شاماسى. باسىم مەڭ-زەڭ، جەر اينالىپ كەتكەندەي، ونىڭ ۇستىنە اسقازانىم قۇرعىر شۇرىلداپ، ەسكى اۋەنىنە باستاعانى. «سالەمىمدى» العان اقساقال، تۇرىمنەن بايقاعان بولار، جانىنداعى جاستاۋ جىگىتكە ىمدادى. وزدەرى وتىرعان تەمىر «داستارحاندارىنا» شاقىرىپ، قابىرعاداعى تەمىر جاشىكتەن ۇستەلگە شىعارا باستادى. ءبىر ءتىلىم قارا نان مەن «اق قويدىڭ» ەكى ءتىلىمى، قانت قوسىلعان قارا شايدىڭ ءدامى، جىلىشىراي كورسەتكەن ارەستانتتاردىڭ قابىلداۋى ءالى ەسىمنەن كەتپەيدى. «شكونكاعا» جاتا كەتىپ، شامنىڭ جارىعىندا، قور ەتىپ ۇيقىعا كەتىپپىن. تاڭەرتەڭگى «پروۆەركاعا» جانىمداعىلار تۇرعىزعاندا، قايدا جاتىپ، قايدا تۇرعانىمدى ونشاما اڭعارا المادىم. «دۋباكتىڭ»: “فاميليا، ستاتيا؟” دەگەن سۇراقتارىنان كەيىن، “راحمەتوۆ، 65”  – دەپ جاۋاپ بەرگەن كەزىمدە عانا بارىپ، «كاتورجاندىق» ءومىردىڭ باستالعانىنا كوزىم جەتتى. ءۇش-ءتورت كۇننەن كەيىن مەنى باسقا حاتاعا اۋىستىردى. بۇل مەنىڭ العاشقى «حاتامنان» اناعۇرلىم كەڭ جانە ءىشى ادامدارعا لىق تولى ەكەن. سالەم بەرىپ كىرىپ بارعانىمدا، توردە وتىرعانداردىڭ ءبىرى «ستاتيا» دەدى. مەن “65” دەپ جاۋاپ قايتاردىم. «و، بۋنتوۆششيكي!»، – دەپ ءار جەردەن شۋىلداپ قويا بەردى. قانشا جىل العانىمدى ەستىگەندە، الدىمنان جىگىتتەر شىعىپ قولدارىن بەرىپ جاتتى. “وتىز مىڭداي جينالعاندارىڭ راس پا؟”. “ماشينا ورتەگەندەرىڭ، ماگازيندەردى بومبيت ەتكەندەرىڭ نە؟”، “بالاباقشادا شارۋالارىڭ نە ەدى؟”،  “الاڭدا ماشينامەن اراق بولىپتى عوي، وڭشەڭ القاشتار بىرگە قالاي جينالدىڭدار؟”، “ماشينالار سۋدى قالاي شاشتى؟”، “يتتەر مەن ساپەر كۇرەكتەرمەن قىرىپتى عوي؟”، “سامولەتپەن اسكەر اكەلگەن بە؟”، “شەكارانى جاۋىپ تاستاعان با؟”،  “قىرعىزداردى گرانيتسادان جىبەرمەي قويعان با؟”، “قانشا ادام ءولدى؟..”، سۇراقتار، سۇراقتار، بىتپەيتىن سۇراقتار. شامام كەلگەنىنشە جاۋابىمدى بەرىپ جاتىرمىن. ءبىر كەزدە ىشتەرىنەن ەگدە تارتقان بىرەۋى: “جىگىتتەر، قويىڭدار. ۆسە ەتو كراسنايا پروپاگاندا. سونى دا تۇسىنبەگەندەرىڭ بە؟! جاس جىگىتتى كوپ مازالاي بەرمەڭدەر، ونسىز دا وعان وڭاي ەمەس”، – دەگەنى. سۇراقتار  ساپ تيىلدى. بىرتالايىمەن جاقىن تانىسا دا باستادىم. نارىنقول جاقتىڭ مارات دەگەن دەنەسى  تىعىرشىقتاي جىگىتى بار ەكەن، سول جانىنان ورىن بەردى. بايقايمىن، ورتادا ءسوزى دە ءوتىمدى جىگىتكە ۇقسايدى. ونىڭ دا فاميلياسى راحمەتوۆ ەكەن. جاسى  مەنەن ءۇش-ءتورت جاس ۇلكەندەۋ. كەشكىسىن، ەسىك سارت-سۇرت اشىلىپ، ەسىكتىڭ الدىنا قولىندا «دۋبينكاسى» بار دۋباك: “راحمەتوۆ، نا ۆىحود”، – دەپ وڭ قولىنداعى دۋبينكاسىن سول قولىنىڭ الاقانىنا سوعىپ، شىرەنىپ قاراپ تۇردى. مەن باسىمدى كوتەرە بەرىپ ەدىم، جانىمداعى مارات اتىپ تۇرىپ، ەسىككە قاراي نىق باسىپ بارا جاتتى. سارت ەتىپ جابىلعان ەسىكتىڭ دىبىسىنان كەيىن ءبىرتالاي ۇنسىزدىك ورنادى. ون-ون بەس مينۋتتاي ۋاقىت ماعان ءبىرتالاي ۋاقىت بولىپ كورىندى. ەسىك اشىلىپ، ەكى دۋباك ەكى قولىنان سۇيرەتىپ ماراتىمدى ەسىكتەن سۇيرەپ اكەپ، تاستاپ كەتتى. ورنىمنان جالما-جان اتىپ تۇرىپ جانىنا بارسام، ىڭىرسىنا باسىن كوتەرىپ، وڭ قولىمەن ەشتەڭە ەتپەيدى دەگەن يشارات ءبىلدىردى. سويتسەم، ءىشى پىسقان دۋباكتاردىڭ 65-تەرمەن جاسايتىن  «ترەنيروۆكالارى» ەكەن. كەشە عانا تۇرمەنىڭ ىشىندە تانىسقان جىگىت، مەنىڭ ورنىما بارىپ، ءوز ەركىمەن انانداي ناقۇرىستاردان تاياق جەپ قايتۋى،  زامانداستارىمىزدىڭ الاڭدا كورسەتكەن ەرلىكتەرىنە پارا-پار. تۇرمەنىڭ ىشىندەگى جىگىتتەرىمىزدىڭ دە قولدارىنان كەلگەنشە قولداۋى دەپ تانىدىم. راحمەت، مارات زامانداسىم! قازىر قايدا ءجۇر ەكەنسىڭ؟!. بۇرىنىراقتا ءبىر بارىپ قايتقان قارت «كاتورجاننىڭ»: “جەتى جىل ما، ءوزىڭدى جەتى جىلعا «ناسترايۆات» ەت. جاقسىلىعى بولسا، كورە جاتارسىڭ. جامانشىلىققا دا توتەپ بەر. سولاي جاساعانىڭ ءجون. سروكتىڭ باسىندا – ارتىڭا، سوڭىندا  – باسىڭا يە بول”، – دەگەن ءسوزى ەسىمدە قالدى. كەشكىسىن قۋشىكەشتەۋ بىرەۋى: “ەرتەڭ جەكسەنبى، بازارعا تاماق، ول-پۇل، تەمەكى الۋعا كىمدى جىبەرسەك ەكەن؟”  دەگەنىنە قۇلاعىم ەلەڭ ەتە قالدى. ىشىمنەن، باراحولكاعا ءبىر جەتسەم شىركىن، ار جاعى... ءسويتىپ وي جۇيەسىنە ەنىپ كەتىپ بارا جاتىر ەكەنمىن. ورتا جاستاعى ءبىر جىگىت: “مەنى كەلىسىپ جىبەرە الساڭىزدار، بارلىقتارىڭنىڭ سۇراعاندارىڭدى اكەپ بەرەر ەدىم”، – دەگەنى. سول-اق ەكەن «حاتانىڭ» ىشىندە قاربالاس باستالدى. بىرەۋ «كەشارىن» ورتاعا تاستادى، بىرەۋلەرى «زاناچكالارىنان» اقشالارىن شىعارىپ جاتىر، ەندى بىرەۋلەرى: “قالام مەن قاعازىڭدى قوسا اكەل، مەنىڭ تاپسىرىستارىم كوپ”، – دەپ قويادى.  “سەن ءوزىڭ، اقشالارىمىزدى جيناپ الىپ، قاشىپ كەتپەيسىڭ بە؟”. “جوق. جو-عا. مەكەن-جايىمدى، تۋعان-تۋىستارىمدى بىلەسىڭدەر. جاقىندا ۇيلەنگەنمىن، ساعىنىپ كەتتىم. ءبىر كورسەم بولدى. ءۇش جىلعا ءبىر اياقتا تۇرىپ-اق شىديمىن عوي”، – دەپ قويادى. ءار جەردەن اۋىزدارىن باسىپ، شيقىلداپ جاتقانداردا  دا كوزىم شالىپ قالدى. ال انا جىگىتتىڭ ەشكىممەن جۇمىسى جوق، كەرەك زاتتاردىڭ ءتىزىمىن قالاممەن ءتۇرتىپ الىپ جاتىر. جازاتىندارىن جازىپ، داپتەرىن قويىن قالتاسىنا جاقسىلاپ بۇكتەپ سالىپ الدى دا، قولىنا «كەشاردى» الىپ، ال، مەن دايىنمىن، – دەگەندەي يشارات تانىتتى. حاتانىڭ “ستارشاگىنىڭ” ارتىنا ىلەسىپ بارىپ، ەسىكتى توقىلداتا باستادى. ءبىرازدان سوڭ ەسىكتىڭ «كورمۋشكاسى» اشىلىپ، دۋباك: “نە كەرەك؟”، –  دەگەن داۋىسى دا ەستىلدى. ستارشاك قۇلاعىنا بىردەڭەلەردى سىبىرلاپ جاتقان. “قازىر، دايىن وتىرسىن. مەن سويلەسىپ قايتايىن”، – دەپ «كورمۋشكا» تارس جابىلدى. «باراحولشيگىمىز» تىقىرشىپ، تىنىش تاپپاي تۇر. بىرەۋدەن سۇراپ كيگەن قۇلاقشىنىن ءبىر قولىمەن ۋماجداپ العان، ەكىنشى قولىمەن تەر شىعا باستاعان ماڭدايىن ءسۇرتىپ-ءسۇرتىپ قويادى. ەسىك تە اشىلدى-اۋ ايتەۋىر. بىزدەرگە بۇرىلىپ قاراپ، قولىن كوتەرىپ، ءماز-مەيرام بولىپ كەتىپ بارا جاتىر، “باراحولكاسىنا”.  ون مينۋت وتپەي ەسىك اشىلدى. ەكى قولىنان ەكى دۋباك سۇيرەلەپ الىپ كەلىپ تاستاعان “باراحولشيگىمدى” كورگەندە، بىردەڭەسى دۇرىس بولمادى-اۋ، “ستارشاك” دۇرىس كەلىسە المادى ما، جاعالىلاردىڭ باستىقتارى اۋىسىپ كەتتى مە ەكەن دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەي باستادىم. ارتىنان كەشارى ۇشىپ كەلىپ ءتۇستى. بىرەۋى ءىشىن ۇستاپ، بىرەۋى اۋزىن باسىپ، حاتانىڭ ءىشى ازان-قازان، قىران-توپان كۇلكىگە ۇلاسىپ كەتتى... مەن اڭ-تاڭمىن. سويتسەم، بۇل «پروپيسكا»، بىلايشا ايتقاندا “پلوسكي پريكولدارى” ەكەن. “اباقتى قاتار-قاتار بولادى ەكەن. ىشىنە جاقسى، جامان تولادى ەكەن...،” –  دەگەن  وسى ەكەن عوي.

تۇرمەدە دە تۇرمە بار

الار «سروكتى» العاننان كەيىن، اقىرىنداپ ەتاپقا دايىندالا باستاعانمىن. «گراجدانسكي» كيىمدەردى «روباعا»، قازاقشا ايتقاندا، ۇستىڭدەگى كيىمدەردى لاگەردە كيەتىن كيىمدەرگە ايىرباستايسىڭ. «وسۋجدەننىي راحمەتوۆ س ۆەششيامي» دەگەندە «حاتانىڭ» جىگىتتەرى جىلدام-جىلدام «كەشارىمدى» دايىنداپ جىبەردى. ەتاپ قازىر ماڭعىشلاق جاققا دەپ تە ەستىگەنمىن. ساقۇر-سۇقىر، شارت-شۇرتقا ەتىم دە ۇيرەنە باستاپتى. وزىڭدە ەرىك بولماعانسىن، ايداۋىلدىڭ ارتىنان بايلاۋلى بۇزاۋ سياقتى ەرىپ وتىراسىڭ، تەك باس ءجىبىڭ جوق دەمەسەڭىز. قولىما كىسەن تاعىپ، كوزىمدى لەنتامەن بايلاعاندا، شىنىمەن، بويىمدى قورقىنىش سەزىمى بيلەپ الدى. سول قول جاعىمنان ۇستاپ، الىپ كەلە جاتىر. مەن ءاربىر قادامىمدى ساناپ، قالىسپاي كەلە جاتىرمىن. توقتادىق. ەسىك اشىلعانى ەستىلدى. “كىر!” – دەدى. كىرىپ بارا جاتىپ، بۇل كۇندەلىكتى تۇتقىنداردى تاسيتىن اۆتوزاك ەمەس، ودان كىشكەنتايلاۋ، جەڭىل ماشينا ەكەنىن باعامدادىم. تۇرمەنىڭ ەسىگىنەن شىعا سالىسىمەن مەن دە ماشينانىڭ باعىتىن پايىمداپ، قايدا اپارا جاتىر ەكەن دەپ تە قويامىن. مۇمكىن، بايقاتپاي اتا سالۋى دا عاجاپ ەمەس دەگەن ۇرەي بويىمدى بيلەپ الدى. موتوردىڭ جۇمىس ىستەۋىنە قاراعاندا كادۋەلگى «موسكۆيچ». نە بولسا دا باسقا تۇسكەنىن كورەرمىن دەپ، ىشىمنەن وزىمە ءوزىم جىگەر بەرىپ قويامىن. كوپ جۇرمەي ءبىر اۋلاعا كەلىپ توقتادىق. ءبىراز تۇرىپ ىشىنە كىردىك. توقتادىق. ەسىك اشىلدى، تۇستىك. كوزىمدەگى لەنتانى الدى، قولىمداعى كىسەن دە الىندى. جاسىل كيىمدى ايداۋىلدار ءبىر-بىرىنە «چەست» بەرىپ  جاتىر. تاپ-تار «ستاكانچيكتەمىن». تەمەكى شەككىم كەلىپ، قۇلاعىم ءىسىپ كەتكەن. ءبىر ساعاتتاي وتىرعان شىعارمىن، ول ۋاقىت ماعان ءبىر جىلداي اسەر قالدىردى. «ستاكانچيكتەن» كەيىن الىپ شىعىپ ءبىر بولمەگە كىرگىزدى. شاشىمدى سىپىرىپ الىپ تاستادى. تۇگەل شەشىنۋىمدى سۇرادى. شەشىندىم. سىپايى،لاپ: ء“ىش كيىمىڭىزدى دە شەشىڭىز، تولىقتاي شەشىنىڭىز”، – دەدى. ءسويتىپ تاعى ءبىر بولمەگە ەنگىزىپ، ەسىكتى جاپتى دا، “سابىنىڭىز اناۋ، شومىلىپ الىڭىز”، – دەدى. سوندا عانا  باسقا ءبىر جەرگە كەلگەنىمدى بايقادىم. سۋدىڭ جىلىلىعىن وزىمە ىڭعايلاپ العاننان كەيىن، راحاتتانىپ تۇرىپ ءبىر ءتۇستىم-اۋ. قانشاما ۋاقىت مىنانداي راحاتتى كورمەگەن دەنەم ءسۇيسىنىپ بارادى. بەرگەن سابىنىمەن باسىمدى سابىنداپ كەپ جىبەرگەنىمدە كوزىم اشىپ بارا جاتتى، تۇيسىگىممەن بۇل دۋستتالعان سابىن ەكەنىن اڭعاردىم. راسىمەن مىنانداي راحاتتى كوپتەن كورمەگەن ەدىم. ەندى اتىپ تاستاسا دا وزدەرى ءبىلسىن”، – دەپ قويامىن، ىشىمنەن. دۋشتان شىعىپ، وزدەرىنىڭ بەرگەن كوكشىل ءتۇستى كيىم-كەشەگىن –  «روباسىن» كيىپ الىپ، ايناعا قاراپ قالىپپىن. ءومىرى بۇلاي ايناعا تەسىلە قاراماپپىن. سول كەزدە عانا بارىپ بايقادىم، تاقىر باسىم، سوڭعى ءبىر ايدان استام ۋاقىت،  ىشىندەگى  بارلىق شىم-شىتىرىق،  وقيعالار ۋاقىتىنان بۇرىن ماڭدايىما تەرەڭ ءاجىمىن سالىپ ۇلگەرگەن ەكەن. جيىرما ەكى جاسقا ەندى تولعان جىگىتكە، نەمەنە، ءتايىرى، دەسەم دە، ماڭدايىما ەرتە تۇسكەن تەرەڭ ءاجىم – تاعدىردىڭ باسىما سالعانى دا عوي! – دەپ كوزىمدى اينادان الدىم. ءيا، وسىنداي دا ومىردە جايتتەر  بولىپ تۇرادى ەكەن. اۋدايىلدىڭ  ارتىنا تاعى ىلەسىپ جاڭا جەردەگى جاتىن ورىنىما كەلە جاتتىم. حاتاعا كىرىپ بارسام ەشكىم جوق. جالعىز ءوزىم. «راسكلادۋشكا» دەيتىن اليۋمين قاڭقاسى بار برەزەنت توسەكتەردىڭ ءبىزدىڭ زامان ادامدارىنىڭ ەسىندە بولماۋى مۇمكىن ەمەس. ءيا،  تاپ سوندايدىڭ تەمىر تۇرىندەگى تورتەۋى ءتورت بۇرىشتا تۇر، ورتاسىندا ءبىر مەتردەي بوس ورىن بار، ەدەنى اعاشتان ەكەن. استىعا سالىنعان «ماتراسىن» كەيبىر جاتاقحانالاردان دا تابا المايسىڭ، استى مەن ۇستىڭە جابىلاتىن جابىن دا اپپاق، جامىلعىسى تاپ-تازا. ورتا تۇسىندا ەرنەۋى بيىكتەۋ ءسال كىشىرەك بولعانىمەنسىرتى تەمىر تەرەزە، كامەرا دەۋگە اۋزىڭ بارمايدى، قىسقاسى ءىشى جاپ-جارىق بولمە ەكەن. ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەي ءبىراز وتىردىم. “كورمۋشكا” اشىلىپ تاماعىمدى الۋعا شاقىردى. بۇل جاتقان قانداي باتپانقۇيرىق، ايدالادا جاتقان قۇيرىق، – دەپ ءسال توساڭسىعانىممەن، ارتىنان تابەتىم تارتىپ، سوعىپ-سوعىپ جەپ الدىم. ءشايى قانداي ءتاتتى ەدى. “جارلىنىڭ ءبىر تويعانى جارتى بايىعانى” – دەپ، توسەگىمە ىڭعايلانا، ءىشىمدى سيپاپ قويىپ جاتقانىم سول ەدى، سىقىرلاپ ەسىك اشىلدى. «نا دوپروس» دەگەننەن كەيىن ايداۋىلدىڭ ارتىنان دەدەكتەي جونەلدىم. كىرىپ بارسام «گراجدانسكي» كيىمدە ءتورت-بەسەۋى جايعاسىپ وتىر ەكەن. كيگەن كيىمدەرىنىڭ ۇلگىسى بوتەندەۋ ەكەن. وزدەرىن قىسقاشا تانىستىرىپ ءوتتى، رەسەي جاقتان كەلگەنگە ۇقسايدى، بىرەۋىنىڭ موسكۆادان ەكەنى ەسىمدە قالىپتى. «وسۋجدەننىي راحمەتوۆ، ستاتيا 65, سروك 7 لەت» دەپ باستاي بەرگەنىم سول ەدى سۇراقتار قارشا بورادى-اي كەلىپ. بىرەۋىنىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرىپ ۇلگەرمەي جاتىپ، ەكىنشىسى سۇراق قويادى. ەندى وعان جاۋاپ بەرەيىن دەي بەرگەنىڭدە ەكىنشىسى، ءۇشىنشىسى، ءتورتىنشىسى، ءۇشىنشىسى، ءبىرىنشىسى، بەسىنشىسى، ەكىنشىسى... قويشى ايتەۋىر، قانشا ۋاقىتقا سوزىلعانىن بىلمەيمىن، ەسىمنەن تانباسام دا، ششاقشاداي باسىمدى شاراداي قىلعاندا بارىپ توقتادى-اۋ ايتەۋىر. «نا سەگودنيا ۆسە»، – دەگەندەرىنە قۋانىپ، الگى بولمەمە تەز جەتۋگە اسىقتىم. سويتسەم، ونىم بەكەر ەكەن. شىعا سالىسىمەن الگى ايداۋىلىم تۇگەلدەي تەكسەرىپ، ءتىنتىپ بارىپ، بولمەمە جەتكىزىپ تاستادى. باعانا عانا ءماز بولعان بولمەمنىڭ ءىشى، «كرەستنىي دوپروستارىنان» كەيىن باسقاشا بولىپ كورىندى. قاتە، ارتىق، شاتاسىپ، دۇرىس جاۋاپ بەرمەي قالدىم با، –  دەگەن ويمەن ميىمدا قالىپ قويعان سۇراق-جاۋاپ «لەنتاسىن» الدىعا-ارتقا، ارتقا-الدىعا قايتالاپ ءبىرتالاي جاتتىم. تۇرىپ الىپ، ارلى-بەرلى اسىقپاي «تۋسوۆكا» سوعىپ بارىپ، ميىم ورنىنا كەلگەندەي بولدى. سول ساتتە “كورمۋشكا” اشىلىپ، كەشكى اس كەلدى. ورىسشاعا ءبىرتالاي توسەلىپ قالعان تىلمەن ەرىكسىز تۇردە «ۆوينا ۆوينوي، ا وبەد پو راسپوريادكۋ»، – دەگەن ءسوزدىڭ شىعىپ كەتكەنىن كەيىن عانا بايقاپ، ء“بىسماللا” دەپ كەشكى اسىمدى ىشۋگە وتىردىم. كوپتەن بەرى ءدال مۇنداي جاقسى ۇيىقتاماعان شىعارمىن. تۇسىمە تۋعان اۋىلىم ەندى. شەشەم، اعام، «قارا شاڭىراقتىڭ» شۋىلداقتارى مەن كورشى-قولاڭنىڭ بالالارى وزەنگە شومىلۋعا، بالىققا بارماقشى بولىپ، قارماق، اۋ كوتەرىپ، اۋلادان ۋلاپ-شۋلاپ شىعىپ بارا جاتىر ەكەنبىز. الماتىدان كانيكۋلعا بارعان كەزدەرىمدە  اۋىلدىڭ ۇلكەندى-كىشىلەرى وسىلاي ءبىر قۋانىپ قالاتىن. اسىرەسە، مەكتەپ جاسىنداعى بالاقايلار قاتتى ءماز بولاتىن. جاز بولسا باستارىن قوسىپ سول ماڭداعى جايىلىپ جۇرگەن ەسەكتەردىڭ اۋزىنا ءشوپ باۋلايتىن سىمدى  بايلاپ جىبەرىپ، ءۇش-تورتتەن مىڭگەسىپ الىپ، قاتىنسۋ وزەنىنە، نە توعانعا بارىپ شومىلىپ، بالىق اۋلاپ  قايتۋشى ەك. «ميچۋرين» سوۆحوزىنىڭ باقشاسىنا ءتۇسىپ، ازاننان كەشكە دەيىن دوپ تەپكىزىپ، كۇرەسىپ، لاڭگى تەۋىپ، اسىق ويناپ، كەشكىسىن «شپيون» ويناپ، ويىنعا  تويماي تارقاساتىنبىز. قىس بولسا، اياققا شاڭعى، كونكي بايلاپ، قولدان سىرعاناق مۇز ايدىن  جاساپ، حوككەيدىڭ «كليۋشكاسىنا» جارايتىن تالدار ىزدەپ. جايتوبەنىڭ باسىنان تومەن قاراي شاڭعىمەن سىرعاناعاننان تومەندەگى ۇيگە دەيىن ءبىر-اق كەلۋشى ەدىك. جازدىڭ جايما شۋاق ۋاقىتى ەكەن دەيمىن...  قاسىمدا كورشىمىزدىڭ ءبىرى – باقىت اپايدىڭ مۇرات دەگەن ۇلى بار،  جەتى-سەگىز ۇلكەندى-كىشىلى بالامەن ماقانشى وزەنىنىڭ جوعارعى جاعىندا شومىلىپ، مايكەمىزبەن بالىق اۋلاپ، شۋلاپ كەلە جاتىر ەكەنبىز. بىرگە شىققانداردىڭ قايدا قالعانى بەلگىسىز، ءبىر ۋاقىتتا جاعادا سۇر جىلان جىلجىپ بارا جاتسام،  كورىپ جانىنان ءوتىپ بارا جاتقانىمدا الگى جىلان باسىن كوتەرىپ ماعان ايبات شەگەدى ەكەن: ء“بىر قاراسام، كوبرا بولىپ كەتكەن سياقتى، جىلاننان بالا كەزدەن قورىقپايتىن باسىم، الگى جەردە ساسىپ، جانىندا تۇرىپ قالىپپىن. ىرشىپ كەتەيىن دەسەم، اياعىم كوتەرىلمەيدى، بىرەۋ تاس بايلاپ تاستاعانداي. ەكى رەت ۇزاق ىسىلداعانىنان سەسكەنىپ، ويانىپ كەتتىم. سونشاما ءتاتتى ءتۇستى بۇزعانى-اي، – دەپ ءبىرازدان سوڭ، الگى تۇسىمدەگى ءىزدى قايتا تاۋىپ الىپ، اۋىلداستارىم مەن شەشەمدى ويلاپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتىپپىن. سۇراققا اكەتىپ بارا جاتقانىندا، بۇگىن قانشاسى وتىرارى ەكەن،  دەپ، ىشتەي تاس ءتۇيىن بەكىپ كىرگەن ەدىم. سويتسەم، مۇلدە باسقا ادام ەكەن. موسكۆادان كەلىپتى، ءوزىن ۇقك-ءنىڭ تەرگەۋشىسىمىن دەپ تانىستىردى. بيازى عانا سويلەسەدى، لەنتا قايتادان اينالىمعا كەتتى. ءۇشىنشى كۇنى  – «س ۆەششامي» تاعى قايتالاندى. جانىنداعى ءبىر بولمەگە بارسام،  ءبىر قازاق  جىگىتى قارسى الدى. نارىنقول جاقتىڭ تۋماسىمىن دەيدى. قىتايمەن ەكى ورتاداعى شەكارادا جۇمىس جاساعان كورىنەدى. قاراپايىم اڭگىمەنى ساعىنىپ قالىپپىن، اتتىڭ باسىن ءبىر جىبەرىپ الدىق. “جەتى جىل الدىم”،  دەگەنىمدە، ءىشىن باسىپ كۇلىپ، “مەن جەتى ءجۇز مىڭ سومدى تىعىپ تاستادىم، جەتى جىل دا وتىرمايمىن”، –  دەپ ماسايراپ، ءىشىن سيپاپ-سيپاپ قويادى. ويلانىپ قالدىم: «بىرەۋ تويعا اينالعاندا، بىرەۋ قويعا اينالادى»، – دەپ قازەكەم بەكەر ايتپاعان ەكەن-اۋ. «كاساچكا» جازۋىما كومەكتەسەتىنىن ايتىپ، ءماز قىلىپ قويدى. تۇستەن كەيىن «نا ۆىحود» تاعى دا قايتالاندى. وسى جولى «حوزياين» شاقىرىپ جاتىر ەكەن. تاڭ قالعانىم، مىنا «كونتورا» باستىقتارىنا كىرەردە دە، شىققانان كەيىن دە تولىق تەكسەرەدى ەكەن. ءبىر بىرىنە سەنبەيدى دەپ ايتۋ قيىن، دەگەنمەن، «دوۆەرياي، نو پروۆەرياي» ۇستانىمى بار مىقتى كونتورا ەكەنى كورىنىپ تۇر. وسى جولعى «نا ۆىحود» كەرەمەت بولدى.  ءبىر بولمەگە كىرىپ بارسام، ءتاڭىرىم-اۋ، ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەدىم، ءتىپتى سەنۋ مۇمكىن ەمەس: ءتور جاقتا شەشەم مەن قايىرعازى اعام وتىر. بۇندايدى كۇتپەسەم كەرەك، قۇستاي ۇشىپ بارىپ، انامنىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ-ءسۇيىپ الىپ، قۇشاعىنا كىرىپ بارۋدىڭ ورنىنا، ورنىمدا مەلشيىپ تۇرىپ قالىپپىن. “قۇباش”، –  دەپ كەلىپ قولىن بەرىپ، باسىمنان سيپاپ، باۋرىنا باسقان كەزدە بارىپ،   قۇشاعىنان ىسىرىلا، شەشەمنىڭ قولىن الىپ، ءسۇيىپ-ءسۇيىپ الدىم. يەگى كەمسەڭدەپ، جانارىنان جاس شىققانىن بايقاپ قالىپ، ءوزىمدى ۇستاي الدىم. “ وي، ماما، مەندە ءبارى جاقسى، ءبارى جاقسى، جىلاماڭىز” –  دەپ الاقانىممەن ىپ-ىستىق كوز جاسىن سۇرتە بەرىپپىن. اعام: “  تاتە، جىلاماڭىز، ايتتىم عوي، انە، ءبارى جاقسى”، – دەپ ەكەۋمىز بىرگە شەشەمىزدى جۇباتۋعا كىرىستىك. ءىستى بولعالى كەزدەسىپ تۇرعانىمىز وسى. الماتىداعىلار «تەلەگراممانى» كەش جىبەرگەن، ونىڭ وزىندە سوتىم بولىپ كەتكەننەن كەيىن الىپتى. ۇيدەگىلەر، قاراعاندى، سەمەي قالالارىنداعى ستۋدەنت اپا-قارىنداستارىم شەشەمىزگە ايتۋعا داتتەرى بارماي، كەيىنىرەككە قالدىرعان سىڭايلى. ولارعا دا نەشە ءتۇرلى قىسىم كورسەتىلگەن كورىنەدى. ورالعازى دەگەن  ۇلكەن اعامدى ديرەكتورلىقتان الىپ، كىشى اعاما سوگىستەرىن جاريالاپ، توتەنشە جازۋمەن تارايتىن «ءبىزدىڭ وتان» گازەتىندە جۇمىس ىستەيتىن قۇنان اعامدى سول سوت وتىرىسى بولعان كۇنى-اق جۇمىستان قۋىپ، تۋعان-تۋىستارىما «حالىق جاۋىنىڭ تۋىستارى» شاپاندى جاۋىپ تا ۇلگەرگەن ەكەن. اۋىلدا گازەت تاراتۋشى ءسۇيىنشى سۇراعانداي «سەمەي تاڭى» گازەتىن شەشەمنىڭ قولىنا ۇستاتىپ: “ۇلىڭىز سوتتالىپ كەتىپتى عوي، بارىپ قايتتىڭىزدار ما؟  حالى قالاي ەكەن؟ مىنە، گازەتكە دە شىعارىپتى”،  دەگەندە، شەشەم:  «گۇلسىم، مىنالار نە دەيدى، سوتتالىپ كەتىپتىسى نەسى” –  دەپ شايقالاقتاپ، قۇلاپ بارا جاتقانىندا، جاقىن ارادا جۇرگەن جەڭگەم قولىنان دەمەپ ۇلگەرىپتى. الپىسقا ەندى تاياعان انامنىڭ ءبىر كۇندە بۇكىل ءتىسى ءتۇسىپ قالىپتى. اناشىم مەنى  ءالى كۇنگە دەيىن بالا دەپ ويلاي ما ەكەن، تىزەسىنە وتىرعىزىپ الىپ، قۇشاقتاپ جىبەرگىسى كەلمەيدى، ءتىپتى  ەشكىمگە بەرگىسى جوق.ەكى ساعات كەزدەسۋىمىز تەز وتە شىقتى. كاكەڭ: “ايتىم عوي، بالاڭ امان-ەسەن، قۇباشىڭ ەشكىمدى ولتىرگەن جوق، ەرتەڭ-اق بوساپ شىعادى. كۇندەردىڭ كۇنىندە بالاڭىز ەل الدىندا باتىر اتانادى، مەن وعان سەنەمىن”، – دەپ قوشتاسىپ جاتتى. شەشەمە توتە جازۋمەن ءجيى-ءجيى حات جازىپ تۇراتىنىمدى ايتىپ، اۋىلدىڭ سارقىتىن قۇشاقتاپ، ايداۋىلدىڭ الدىنا ءتۇسىپ بارا جاتتىم. تەرگەۋشىدەن كىرگەنىم سول ەدى، شاشى البا-جۇلبا، ساقال مۇرتى بار ءبىر جىگىتتى كامەراما كىرگىزدى. امانداسسام، امانداسپايدى. تۇرىنە قاراسام ارابقا ۇقساي ما، ەۆروپالىق، افريكالىق پا تۇسىنبەدىم: “ماتراسىمدى انا جەرگە جاي”، –  دەگەندەي ىممەن كورسەتىپ قويامىن. ۇندەمەسەڭ ۇندەمە  دەپ  مەن دە “شكونكاما” قونجيىپ جاتىپ الدىم. ءداتىنىڭ مىقتىلىعى سونشا ەكەۋمىز ەكى كۇن ۇندەمەستەن ۋاقىتىندا تاماعىمىزدى ءىشىپ الىپ، تويعان قوزىداي، اركىم ءوز ويىمىزدى «كۇيزەپ» جاتىپ الامىز دا قويامىز. تاماق سۇراي الاتىن، اعىلشىممەن «حە نەيم يز، حاۋ ديۋ دۋىما» دا جاۋاپ جوق. «تلەگەنوۆ نا دوپروس» دەگەندى ەستىگەندە بارىپ، ونىڭ قازاق ەكەنىن ءبىلىپ، جاعامدى ءبىر-اق ۇستادىم. ونىڭ جانىمدا بولعانى ماعان جامان بولعان جوق. جەتىسىنە تەگىن بەرەتىن ەكى قوراپ «پريمام» تورتەۋ بولدى. ەمىن-ەركىن شەگەم دە جاتا بەرەمىن. سويتكەن جارممۋحامەتىم «جۇرگەنوۆتىڭ» ءوزىم سياقتى ستۋدەنتى، 65-ءى بولىپ شىقتى. ءوزى مىقتى سۋرەتشى، ءمۇسىنشى. قازىر گەرمانيادا تۇرادى، اندا-ساندا «سكايپپەن» سويلەسىپ تۇرامىز، مىقتى دوسىم. جەلتوقسان ۇيىمى العاش قۇرىلعان كەزدەرىندە ونىڭ  جاساعان ەڭبەكگى ولشەۋسىز... ول جەردەن الىپ شىققان ۇلكەن ساباعىم: «كىتاپ – ءبىلىم بۇلاعى، ءبىلىم – ءومىر شىراعى». دەگەننىڭ راستىعىنا كوزىم جەتتى. كىتاپحاناسى كەرەمەت ەدى!  تاپسىرىس بەرسەڭ بولدى، سۇراعان كىتابىنىڭ ءبارىن اكەلىپ بەرەتىن. فرانتسيادا بولىپ كورمەسەم دە ديۋمانىڭ زامانىن فرانتسۋزداردىڭ وزدەرىنە تانىستىرىپ، كىتاپتىڭ ىزىمەن  تۇماندى البيوننىڭ  ءبىر شەتىنەن ءبىر شەتىنە ءوتىپ، قايىققا ءمىنىپ الىپ  80 كۇندە جەر شارىن ارالاپ كەلۋگە جارايتىنداي رۋحاني بايلىقتىڭ ءبارى وسى كىتاپتا ەكەنىنە كوزىم جەتتى. قازىرگى ينتەرنەت زامانى مىقتى دا بولار، الايدا كىتاپ وقي وتىرىپ، ادام بالاسى ءوزىنىڭ ويلاۋ، توپشىلاۋ، لوگيكاسىن بايىتۋ، باسقا دا وزىنە بەلگىسىز بولىپ كەلگەن قابىلەتتەرىندى اشىپ، مي قاتپارلارىنىڭ قىزمەتىن بارىنشا تولىق جۇمىس جاساتۋىنا، ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن جوعارعى دەڭگەيدە ۇستاپ تۇرۋىنا تابىلمايتىن بىردەن-ءبىر قۇرال ەكەنى داۋسىز. كىمگە قالاي، مەن وزىمشە وسىلاي توپشىلادىم. قوي دا امان، قويشى دا امان ءۇش ايدان اسا بولعان ۇقق تۇرمەسى بەرگەن ساباقتارى ومىرلىك ازىق بولىپ جانىمدا قالدى. ودان ارى الماتىنىڭ تۇرمەسى، ول تۇرمەدەن سوڭ  ماڭعىستاۋ، ماڭعىستاۋدان ارمەن قاراي اتىراۋ، اتىراۋدان ارى –  اقتوبە... اقتوبەدەن بەرى  “ەتاپپەن” كەلە جاتقانىمىزدا «ۆاگونزاكتا» قاتتى اۋىرىپ، ەس-ءتۇسسىز جاتقان جەرىمنەن جامبىل قالاسىنىڭ تۇرمەسىنە تاستاپ كەتكەن ەكەن. ول ەندى باسقا حيكايا.

ەتاپپەن وتكەن ەكى اي

ماڭعىشلاقتىڭ 34-زوناسىنا ەندى ەتىمىز ۇيرەنە باستاعانىم سول ەدى، “سەندەردىڭ ىستەرىڭدى قايتا قارايتىن بولدى”، –  دەگەن جەلەۋمەن الماتى جاققا ەتاپقا الىپ شىقتى. اۆتازاكتان ۆاگونزاكقا وتىرىپ الىپ، “الماتى قايداسىڭ؟” دەپ ءبىر-اق تارتتىق. قاشان، قاي زاماندا بوستاندىققا شىعىپ جاتساق، 9-مامىر كۇنى الماتى قالاسىنداعى «پانفيلوۆشىلار» پاركىندەگى «جۇلدىز» مەيرامحاناسىندا باس قوساتىنىمىزدى  جىگىتتەردىڭ ەستەرىنە تاعى ءبىر سالدىم. جول-جونەكەي  الىبەك، دۇيسەنبەك ۇشەۋمىزدى اقتوبە تۇرمەسىنە تاستاپ كەتتى. «ترانزيتكاعا» كىرگىزەردە موينىمداعى بويتۇمارىما بولا، دۋباكتارمەن  قىرقىسىپ الدىم. ونىم بەكەر بولدى ما ەكەن؟  دەگەن وي تۇرمەنىڭ ەڭ شەتىنە ۇشەۋمىزدى اپارىپ تىققاندا، قايتا-قايتا ورالىپ قويمادى. ۇقك-ءنىڭ تۇرمەسىنەن كەيىن، قايتادان الماتى تۇرمەسىنە جارمۇحاممەت ەكەۋمىز بىرگە كىردىك. اق توسەك، تازا بولمەگە ۇيرەنىپ قالعان ەكەۋمىزگە، الماتى تۇرمەسىنىڭ «كارانتينى» قاتتى ءتيدى. اسىرەسە، جاريككە (تىلەگەنوۆ). تەمەكى شەكپەيتىن ادامنىڭ ءىشى ىس پەن تەمەكىنىڭ تۇتىنىنە تولى كامەرادا وتىرۋى اسا قيىن. تۇتقىندارعا شەكپە دەپ شەك قويا المايسىڭ. اركىمنىڭ ءوز تاعدىر تاۋقىمەتى جەتكىلىكتى. تۇتىنگە تۇنشىققان جاريك كىشكەنە عانا تەرەزەنىڭ جانىنان كەتپەيتىن، كوزىم تۇسسە، سۇمدىق اياپ كەتەمىن. ۇقك تۇرمەسىندە بىرگە وتكىزگەن ءۇش ايداي ۋاقىتتىڭ ىشىندە ءبىر-بىرىمىزگە كادىمگىدەي باۋىر باسىپ قالىپپىز. ورتامىزدا ورتا جاستان اسقان «بۋحگالتەر» قازاق بولعان ەدى. سۋرەتىن سالايىن دەسە بارىنشا قاشقاقتايتىن. دەگەنمەن، جاريك وعان  بىلدىرمەي سۋرەتىن سالعان ەكەن. سول سۋرەتتى كورىپ قالعان «بالاندەر» (تاماق تاراتاتىن) جىگىت: “–  ءاي، مىناۋ نە قىپ ءجۇر، ەكى اي جوق بولىپ كەتىپ ەدى؟”، –  دەپ قالدى. سول جەردە عانا جاريك ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزگە قاراپ، كەلەشەكتە جانىڭداعى ادامدى ابدەن تانىپ بىلمەيىنشە، كوپ سويلەمەۋ كەرەك ەكەنىن ءلام-ميم دەمەستەن، ىشتەي ۇعىندىق. ەكەۋمىزدى ەكى “حاتاعا” لاقتىردى. وسى جەردەن جاريك ەكەۋمىزدىڭ جولىمىز ەكى ايرىلدى. “حاتاعا“ كىرسەم، سەگىز جىلدى جاستاپ الىپ، قىزىلوردالىق ەرلان (بەيسەمباەۆ) جاتىر ەكەن. سودان كوپ ۇزاماي “ەتاپقا” شىقتىم. باعىتىمىز –  ماڭعىستاۋ. امانداسىپ ترانزيتكاعا كىرىپ بارسام، ءىشى قاراعۇرىم حالىققا تولى ەكەن، ستاتيامدى سۇرادى. “الپىس بەس” دەگەنىم سول ەدى، ورتالارىنان ءبىر ورىس اتىپ تۇرىپ: “– تى نا كوگو رۋكي پودنيال؟ نا رۋسسكوگو يۆانا”، – دەپ ءتونىپ كەلە جاتقان جەرىنەن شارت تا شۇرت توبەلەسە كەتتىم. سونشاما كوپتىڭ ىشىنەن ءبىر عانا قازاق جىگىتى جەرگە اتىپ تۇسكەنىن بايقاپ قالدىم. بىراق ونىڭ كومەگىنىڭ قاجەتى جوق ەدى. جاقسى ءبىر سوققى جەگەن ورىسىمنىڭ ءجۇنى جىعىلىپ، ورنىنان سۇمىرەيە  تۇرىپ كەلە جاتقان ەدى. بۇندايدى كۇتپەسە كەرەك، «ستروگاچىمنىڭ» ءتۇسى سۇپ-سۇر، ماعان دەيىن بۇكىل حاتاعا اۋا-رايىن جاساپ تۇرسا كەرەك. باسى تومەن سالبىراپ كەتكەن، تاناۋىنىڭ استىمەن «بۋم-بۋم»  دەپ بىردەڭەلەرىن كۇڭكىلدەپ بارىپ ورنىنا وتىردى. جاڭا فۋفايكامنىڭ ءبىر تۇيمەسى ءۇزىلىپ تۇسكەن ەكەن، سودان  باسقاسىنىڭ بارلىعى ورنىندا. جانىنداعى «شەستەركالارى» تەزدەتىپ چيفەر كوتەرىپ جىبەردى. مەنى تاتۋلاستىققا شاقىرعانى بولۋى كەرەك، ورتالارىنا شاقىردى. «كورتوچكاعا» وتىرىپ ۇيرەنبەگەن، اياعىم تالىپ، قوزعالىپ قالعان كەزىمدە، قوس قولىمەن باسىن قورعاي، ىرشىپ كەتىپ ءوزىنىڭ ابىرويىن تۇتقىندار الدىندا ابدەن توگىپ الدى. ساقتىقتا قورلىق جوق دەگەن، الگى پاۆلوداردىڭ ماي اۋدانىنىڭ جىگىتىن جولسەرىك قىپ جانىما الىپ، ۆاگونزاكتى ەرتتەپ ءمىنىپ «تۋكۋتۋك-تۋك، تۋكۋ-تۋك-تۋك-تاتىپ» كەتە باردىق. “ەتاپقا” بەرگەن قارا نانى،  «سەلەدكاسىمەن» جۇرەك جالعاپ الىپ، وزىمە بەيمالىم دۇنيەنىڭ ىشىنە اقىرىنداپ ەنىپ بارا جاتتىم. ۆاگونزاك  –  كادۋەلگى كۋپە، تەمىر تورمەن قورشالعان، تەك ءتورت ادامعا ارنالعان جەرگە ون ەكىمىزدى ءبىر-اق توعىتقان. وتىرا وتىرا، جامباسىم ويىلىپ قالعان سياقتى. جىگىتتەرمەن الماسىپ جوعارى جاققا شىعىپ، ءبىراز جانتايىپ الدىم. «سەلەدكا» دا ءوز ءىسىن جاسادى:  اۋزىم كەۋىپ، ءبىر تامشى سۋعا زار بولدىم. توردىڭ ارعى جاعىنداعى قىزىل پوگوندى سولداتتار سۋىن بەرسە، ۋاقىتىندا دارەتحاناعا شىعارماي، ابدەن قانىمدى ءىشتى. “دەكابريست” ەكەنىمدى ءبىلىپ العان ورىستىڭ سەرجانتى دارەتكە شىعارعاندا (قازاقتاردان «سالابون» كەزىندە كوپ تاياق جەسە كەرەك), تاز اشۋىن تىرنادان الادىنىڭ كەرىن ابدەن كورسەتىپ باقتى. دۋبينكاسى بۇنداي «دوپتى» كوپتەن كورمەگەن بولسا كەرەك، جونىمدى بىلاي وتسە دە، بىلاي وتسەدە «سيپاپ» وتەدى. ارەڭ سۇرانىپ بارىپ، تاياعىڭدى تولىعىمەن جەپ قايتقان كەزدە،  تاماق ىشۋگە ويلانۋعا تۋرا كەلەدى ەكەن. اسكەردە بولعان ودەسسام ەسىمە ءتۇسىپ، اتتەڭ، سول جەردە كەزدەسكەنىڭدە عوي، قولىمنىڭ ۇشىن دا تيگىزبەستەن «سۋشيلكاعا» كىرگىزىپ، باتارەيانىڭ تىستەرىن ساناتىپ قويار  ەدىم؟..” – دەپ ويلايمىن. ايعاي-شۋدان باسىمدى كوتەرىپ السام، قاندىاعاش ستانساسىنا كەلگەن ەكەنبىز. ايعايلاپ، شاپقىلاپ جۇرگەن جاستار. بالالار تەرەزەنىڭ اشىق تۇرعان تەسىگىنەن تۇتقىندارعا شاي، تەمەكى، ت.ب. لاقتىرىپ، وزدەرىنشە قولداۋ كورسەتەدى ەكەن. ءبىزدىڭ كۋپەگە دە بىردەڭەلەرى جەتكەن سياقى. سولداتتار ۆاگوننىڭ تەرەزەلەرىن جاۋىپ، ىشتەگىلەردىڭ  دەم الۋى قيىنداپ كەتتى. سول كەزدەرى وسى قاندىاعاش ستانساسى ەرەكشە ەسىمدە قالدى. قايتارىمىزدا دا  وسى قاندىاعاش ارقىلى وتكەن ەدىك. وسىلاي قارسى الىپ، وسىلاي شىعارىپ سالعان «قاندىاعاشتىقتارعا» ءبىر-ەكى جول ەستەلىك ارناپ، العىس بىلدىرسەم ارتىق بولماس. اقتاۋدىڭ تۇرمەسىنە ەنگەننەن-اق، الماتىداعى ورىسىم جاندانىپ سالا بەردى. وزدەرىنىڭ «ستروگاچتارىن» كەزدەستىرىپ، «بۇلار بالاباقشالاردى ورتەپتى، انانى-مۇنانى ىستەپتى» دەپ بۇرقىراتپاسى بار ما. باسىما قويۋ قارا بۇلت ۇيىرىلە باستاعانىن بايقادىم. باسىندا قۇندىز بوركى بار، قاپ تاۋىنىڭ ازاماتى بولماعاندا، ءىس ناسىرعا شابار ما ەدى؟ ول بارلىق جايدى تولىعىمەن بىلىسىمەن:  “ ەح، مۋجيكي، كونچيايتە بازار. ەتو جە چيستەيشەي ۆودى، كراسسنايا پروپاگاندا”، – دەپ ءبىر اۋىز سوزبەن، ءبارىنىڭ اۋىزدارىنا قۇم قۇيدى. ىشتەي ريزا بولىپ قالدىم. اقتوبە تۇرمەسىنىڭ ءدام-تۇزىنا راحمەتىمىزدى ايتىپ، الماتى جاققا اتتاندىق. ەتاپ، “ۆاگونزاك”، تۋك-تۋك، تۋكۋ-تۋك-تۋك. ەكىنشى كۇنى جولدا كەلە جاتقاندا دەنەمنىڭ قىزۋى كوتەرىلىپ، اۋزىمنىڭ سۋى قۇرىپ، ارەڭ عانا سويلەپ جاتتىم. جىگىتتەرگە جاقىن اراداعى تۇرمەلەردىڭ بىرىنە تاستاپ كەتۋلەرىن ايتىپ، ەسىمنەن ايرىلىپ قالىپپىن. ەسىمدى ءبىر جيسام ەكى دۋباك ەكى قولتىعىمنان سۇيرەتە الىپ كەلە جاتىر ەكەن. سول سۇيرەتكەننەن سۇيرەتىپ، ترانزيتتىك كامەراعا ءبىر-اق توعىتتى. ءبىرازدان كەيىن ەسىمدى جيسام، تۇرمەنىڭ ىشىندەگى «بولنيچكادا» جاتىر ەكەنمىن. ءالى كۇنگە دەيىن الماگۇل ەسىمىن ەستىسەم، قۇلاعىم ەلەڭ ەتە قالادى. جامبىل تۇرمەسىندە ماعان ەكىنشى ءبىر ءومىر سىيلاعان، اق حالاتتى ابزال جان – الماگۇل ەسىمە تۇسەدى. ىستىق وكىلىن بەرىپ، جوق دارىلەردى ءوزىنىڭ اقشاسىنا ساتىپ اكەلىپ، ەكى ايدىڭ ىشىندە قوس وكپەمە تيگەن سۋىقتىڭ ءىزىن دە قالدىرماي، اياققا تۇرعىزعان وسىنداي قازاقتىڭ اسىل جاندارىن، قالاي ۇمىتۋعا بولادى؟... مەن ۇمىتقان ەمەسپىن، ۇمىتپايمىن دا. تىلەۋىڭىزدى ءتاڭىرىمنىڭ ءوزى بەرسىن، الماگۇل! وڭتۇستىكتىڭ  اۋا رايىنىڭ جىلىلىعى، ادام بالاسىنىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسىنا دا اسەرى بارداي كورىندى. جەلتوقساندىق ەكەنىڭدى بىلگەن “دۋباكتاردىڭ” وزدەرى “كورمۋشكانى” اشىپ، تەمەكى، شايلارىن تاستاپ كەتەتىن. مۇندا جەلتوقساندىق ەرلان دەكەلباەۆ، ەرمەك  يمانباەۆ، امانقوس ەسبوسىنوۆ، نۇرلىباي راساليەۆ، ءادىل  مولدىباەۆتى  كەزدەستىردىم. ءۇش-ءتورت كۇن ءبىر حاتادا بولدىق. ءادىل باۋىرىمىزدى الاڭدا «ينكاساتورلار» ىشىنەن اتىپ، اۋدارىلىپ قالعان ىشەك-قارىنىن  قولىمەن جيناپ الىپ، جۇگىرىپ جۇرسەڭ ونى اتىپ كەتكەندەردى ىزدەستىرۋدىڭ  ورنىنا، ءىشىن  تىگىپ، ءۇش جىل ارقالاتىپ قويا بەرگەن سيستەماعا نە دەيسىزدەر؟ ترانزيتكاداعىلار اقكوڭىل  ەرلانىمىزدىڭ “كەشارىن” تازالاپ، اياق كيىمسىز قالدىرىپتى. اياعىمداعى  ەتىكتى  شەشىپ بەرىپ، “مەن جىلى جاققا كەتىپ بارامىن، تاپىشكەمەن دە بولسا جەتەمىن” دەگەم سورلى باسىم قوستاناي وبلىسىنان ءبىر-اق شىعىپپىن،  ەرلانىم قاراعاندىدا قالىپتى. ونى كەيىن كەلگەندەردەن ەستىدىم. وسىنداي جاعدايلاردى ءوز كوزىڭمەن كورگەن كەزدە، “كوپپەن كورگەن ۇلى توي”،  بولماشىعا بولا كۇيزەلە بەرگىڭ كەلمەيدى ەكەن. اۋىرىپ قالعان كەزىمدە، وسىنداي ىستىق قۇشاق پەن جىلى شىراي تانىتقان جامبىلدىقتارعا ىقىلاس-نيەتىم ەرەكشە.  قازەكەم ايتپاقشى، قاسيەتتى جامبىل جەرىندە ءبىر اۋناپ تۇرعانىم دا، جەلتوقسان-86-نىڭ قاسيەتى مەن قۇدىرەتى ەكەندىگىن قوستانايدىڭ  33-زوناسىنا تۇسكەن كەزىمدە بايقادىم. جامبىلدىڭ 2-زوناسىنان ەتاپپەن شىققان وتىزدان استامتۇتقىندار «قۇسمۇرىننىڭ» كارانتينىنە كەلىپ كىردىك. بۇندا بىزدەن جەڭىس، قۇتتىبەك، كەنجە وتىرعان كورىنەدى. سەمەيدىڭ جىگىتتەرى «لوكالكانىڭ» سىرتىنا كەلىپ، تانىسىپ، تەمەكى مەن شاي تاستاپ كەتتى.ۋاقىتىندا زوناعا شىقتىق. مەنى سەمەيلىك مەرحات دەگەن جىگىت قارسى الدى. ورتادا وزىندىك بەدەلى بار جىگىت كورىنەدى. سەمەيلىك جىگىتتەر ۇلكەن «سروكقا» وتىرعان بەيسەن، دارحان، ت.ب جىگىتتەرمەن تانىستىرىپ شىقتى. ون ءۇش جىل وتىرعان بەيسەننىڭ اۆتوريتەتىن پايدالانىپ، كوچەگاركادا قينالىپ جۇرگەن جەڭىستى «بالامۋتتىڭ» جانىنا جۇمىسقا شىعاردىق. بۇل جەر نەگىزىنەن اعاش وڭدەۋمەن قاتار مەبەل شىعاراتىن فابريكا ەكەن. جۇمىس، جۇمىس تەك جۇمىس. كەيىننەن “ەتاپپەن” شورا، ونىڭ ارتىنان ءۇسىپحان، سوڭىنان جامبىل كەلدى. ءيا، سول بەسەۋدىڭ ءبىرى –  ون بەس جىل ارقالاپ كەلگەن – جامبىل. قايراتقا اتۋ جازاسى بەرىلگەنىن ەستىگەنبىز. الاڭدا جان الىسىپ، جان بەرىسىپ جۇرگەن ساتتەردە تەلەۆيدەنيەنىڭ ساۆيتسكي دەگەن ءبىر جىگىتى قايتىس بولعانىن، سونى ناقاقتان ناقاق قايراتتىڭ موينىنا ارتىپ جىبەرگەنىن ەستىدىك. قايراتپەن تۇرمەدە ءبىر كامەرادا وتىرعان قۇتتىبەككە بارىمىزدەن قاتتىراق تيگەنى انىق. ءيا، قايراتتىڭ جايى بارىمىزگە دە وڭاي تيگەن جوق.  پروكۋرور دوسى بار ءبىر جۋرناليست جىگىت اتۋ جازاسىن العان ادام جايىندا جازباقشى ەكەن. كوپ ويلانىپ، كوپ تولعانسا دا، جازا الماي قويعانسىپ كەيىن پروكۋرور دوسىن مازالاپتى. اقىر اياعىندا جالعان ءىس اشىپ، الگى جىگىتكە اتۋ جازاسىن بەرىلگەنگە ۇقسايدى. سول كەلىسىمدى ەكەۋى عانا ءبىلىپ، كىتاپ جازىپ بىتكەننەن كەيىن، شىعارىپ الۋعا ۋادەلەسكەن ەكەن. سوتتىڭ ۇكىمى شىعىپ، الگى جازۋشىنى جەكە كامەراعا قاماپ، اتۋ مەرزىمىن كۇتىپ جاتادى. جازايىن دەسە ويى جان-جاققا قاشىپ، باستاپ قويعان دۇنيەسىن اياقتاي الماي جۇرەدى. پروكۋرور دوسى جالعىز ەكزەمپليار گازەت شىعارتىپ،  ءوزىنىڭ نەكرولوگىن سونىڭ  ءبىرىنشى بەتىنە جاريالاپ، كۇندەلىكتى جەتكىزىپ تۇراتىن گازەتتەردىڭ ىشىنە قوسىپ جىبەرەدى. گازەتتەردى اقتارىپ وتىرىپ پروكۋرور دوسىنىڭ نەكرولوگىنا كوزى تۇسكەن كەزىندە، الگى بايعۇستىڭ شاشى بىردەن اعارىپ كەتكەن ەكەن. ارينە،تاس تۇسكەن جەرىنە اۋىر.

قۇشمۇرىن “قۇرىعىندا” نەمەسە 33-زونا

كوبىنەسە “ەتاپپەن” بىرگە كەلگەن جامبىلدىقتارمەن ارالاساتىنمىن.  جامبىلدى دا سول جىگىتتەر قارسى  الدى. اۋىل جاقتان حات-حابار جوق. زونانىڭ ىشىندە ءبىراز دۇنيەنى ءوزىمىز  كۇندە ىشەتىن «شاي» جايعاستىراتىن كورىنەدى. بىلاي ايتقاندا «كونۆەرتيرۋەمايا ۆاليۋتا». مەرحات جەرلەسىم ءبىر كەلى شايىن بەرىپ جۇمىستان ءبىر اي «وتمازكا» الىپ بەردى.   تاڭەرتەڭ تاماقتان كەيىن «جيلزونادان» ەل قاتارلى «پرومزوناعا» وتەسىڭ. «پرومزونا» – كادۋەلگى «مەبەل» شىعاراتىن ۇلكەن فابريكا. بالالاردىڭ ويىنشىق كۇرەگىنەن  باستاپ، سول زاماننىڭ «موداسىنا» اينالعان جيھاز «ستەنكاعا» دەيىن شىعارادى. اعاشتىڭ ءتۇر-ءتۇرى ۆاگوندارمەن كەلىپ، ءتۇرلى-ءتۇستى مەبەلدەر ۆاگونمەن سىرتقا كەتىپ جاتادى. ءۇش اۋىسىم، قايناعان كونۆەيەر. مەرحات جەرلەسىمنىڭ ارقاسىندا فابريكانى ەمىن-ەركىن ارالاپ، جىگىتتەردىڭ «بەنديۋجكالارىنا» كىرىپ، قويۋ قىزىل شايدى ۇرتتاپ قويىپ، ۇزىن سونار اڭگىمەلەرگە قۇلاق ءتۇرۋشى ەدىم. تۇسكى تەكسەرىس پەن تاماقتان كەيىن دە سول ءومىر جالعاساتىن. قانشاما ادام بولسا، سونشاما تاعدىرلار توعىسى، ۇشى-قيىرى كورىنە قويماعان الداعى التى جىل سروك. ارنايى تاپسىرىستارمەن قىزىل اعاشتان جاسالعان بۇيىمدار، ءارتۇرلى فورمادا قۇراستىرىلعان، اعاشتى تەگىستەپ ويىپ جاسالعان دومبىرا، قازاقتىڭ ويۋلى،  دوڭگەلەك ۇستەلدەرى دەيسىز بە، ءبارى ءبىر!.. قىسقاسى، زەرگەرلىكتىڭ حاس شەبەرلەرى وسىندا ەكەن. ون ەكى جىل وتىرعان ۇيعىردىڭ ورتا جاستان اسقان ازاماتىمەن بولدى. قولىنداعى كىشكەنە اعاشتان ءبىر ءپىشىندى جونىپ جاتىر ەكەن. كەلگەنىمدى قوش كورىپ، شاي دەمدەۋگە دە كىرىسىپ كەتكەن. قولىما الىپ قاراسام، شاحماتتىڭ ات فيگۋراسى. سابى اعاش، جوناتىن جەرى تەمىردىڭ وتكىر ءتۇرى بولسا كەرەك، اعاشقا لىپ-لىپ ەتەدى. بەكەر وتىرعانشا دەپ مەن دە ءبىر فيگۋرانى جونا باستادىم. شاحمات ويىنى الىس ءۇندىستاندا شىققانىمەن، يلوتتاردىڭ سپارتاسى ەسىمە ءتۇسىپ، سولاردىڭ باس كيىم ۇلگىسىندەگى سولداتتى ەكى ساعات توڭىرەگىندە ىلدالداعا كەلتىرگەنىم سول ەدى، قولىمداعى فيگۋراعا كوزى تۇسكەن ۇيعىرىم الىستان ءسوز باستادى. قىسقاشا ءومىربايانىما قانىققاننان كەيىن، “مىنانداي جاساي الاتىنىڭدى ەشكىمگە ايتپا: مەن ءوزىم ساعان «نولەۆويدى» الىپ بەرەيىن، سەن ماعان اتتىڭ فيگۋراسىن ويىپ بەرشى، قولىڭنان كوپ نارسە كەلەتىن سياقتى”، – دەپ، قايتادان شاي دەمدەۋگە كىرىسىپ كەتتى. وسى جولى داستارحانعا قاي قۋىستان شىعىپ جاتقانى بەلگىسىز ءتاتتىنىڭ ءتۇرلى-ءتۇستىسى تولىپ، كەشكە دەيىن ۇزىن سونار اڭگىمەگە ەنىپ كەتتىك. ءۇندى اڭىزدارى بويىنشا، دەگەن بيلەۋشىنى  شەرام شاحمات ويىنىمەن ءبىر دانىشپان تانىستىرىپ، ۇيرەتكەن كورىنەدى. ول ويىنعا اسا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، تەز ارادا يگەرىپ، ونىڭ وزگەشەلىگىنە، ءار ءتۇرلى ادەمى كومبيناتسياعا بايلىعىنا ريزا بولادى. ال وسى ويىندى ويلاپ شىعارعان دانا  بيلەۋشى  ەرەكشە العىس بىلدىرگىسى كەلىپ، ونىڭ كەز-كەلگەن بۇيىمتايىن ورىنداۋعا ۋادە بەرەدى. ولاي بولسا، شاحمات تاقتاسىنىڭ ءبىرىنشى شارشىسىنا 1, ەكىنشى شارشىسىنا 2, ال كەلەسى شارشىلارعا بۇرىنعىدان ەكى ەسە ارتىق 4, 8, 16, 32, 64 ... (1 + 22 + 23 + 24 + … + 642, ءسويتىپ 64 ءشى تاقتاعا دەيىن تولتىرىپ  التىن بەرسەڭىز بولدى”، –  دەيدى. بيلەۋشى وسى ساننىڭ قانشا ەكەنىن بىلمەي، ونى داناعا لەزدە بەرۋدى بۇيىردى. ماگارادجي ەسەپشىلەرى بۇل ساندى ءتۇنى بويى ەسەپتەپ، تاڭەرتەن عانا ماتەماتيكالىق شەشىمگە كەلىپ، ونىڭ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن امىرشىگە تۇسىندىرەدى. سەبەبى دانىشپان ايتقان سان بۇكىل ءۇندىستاننىڭ بيداي داندەر سانىنا، ءتىپتى بۇكىل الەمنىڭ بيداي داندەرى سانىنا جەتپەيدى ەكەن. بۇل سان  – 18 كۆينتيلون بالەنباي كۆادريلون تۇگىلەنباي تريلليون بالەنشە ميلليارد تۇلەنشە ميلليون وسىنشا مىڭ”، – دەپ ميىن اشىتىپ جىبەردىم-اۋ دەيمىن، ەرتەڭ ەرتەرەك كەلۋىمدى سۇرادى، قالتاما كوپشىلىكتىڭ قولىنا تۇسە بەرمەيتىن ءفيلترلى تەمەكىسىن تىقپالاعانىنا قاراپ، مەن دە ءوز ونەرىمنىڭ نارقى مەن پارقىن وزىمشە باعامداپ، ماڭعازدانا شىعىپ بارا جاتتىم. كەشكىسىن بولعان اڭگىمە جايىن مەرحاتقا ايتىپ ەدىم، ول ونىڭ وسى زوناداعى شاحمات جاساۋدىڭ كورولى ەكەنىن جەتكىزدى. «جىگىتكە سەگىز ونەردىڭ ءوزى دە از، ۇيرەنگىڭ كەلسە ۇيرەنىپ ال، ومىردە ارتىق بولمايدى، ونىڭ ۇستىنە «بلاتنوي» تەمەكى مەن شاي ەشقاشان ارتىق بولمايدى»، – دەپ قۇپتاپ، اعالىق اقىل-كەڭەسىن ايتقان ەدى. 1575 جىلى مادريدتە كورول فيليپپ II-ءنىڭ سارايىندا يسپاندىق ريۋي لوپەسا جانە الفونس سەرونانىڭ يتالياندىق دجوۆانني لەوناردو مەن پاولو بوي اراسىنداعى وتكەن شەشۋشى ويىن تاريحتا العاشقى حالىقارالىق تۋرنير بولىپ سانالادى. وندا يسپاندىق شاحماتشىلار جەڭىسكە جەتكەن. 1836 جىلى لابۋردوننەدە الەم بويىنشا شاحمات تۋرالى «پالامەد» دەگەن جۋرنال شىعارىلدى. كەيىننەن 1837جىلى ۇلىبريتانيادا جانە 1846 جىلى المانيادا وسى تەكتەس جۋرنال جارىققا شىقتى. 1851 جىلى لوندوندا تۇڭعىش رەت حالىقارالىق تۋرنير وتكىزىلدى. وندا اندەرسەن دەگەن شاحماتشىنىڭ جۇلدىزى وڭىنان تۋىپ، جەڭىمپاز اتاندى. ءتىپتى، ول ەكىنشى حالىقارالىق ءتۋرنيردى دە باعىندىرعان. 1867 جىلى پاريجدە وتكەن ءۇشىن دودادا كوليش جەڭىمپاز اتاندى. ماتچتا العا شىققان ستەينيتس العاشقى الەم چەمپيونى اتاندى. شاحمات دەمەكشى، قۇمار ويىندارى، ونىڭ ىشىندە كارتاعا جولاما دەگەن اقىل كەڭەستى  “سروكتىڭ” باسىندا قۇلاققا قۇيىپ العان ەدىم. جامبىلدىق جىگىتتەردىڭ پروحودىنا بارا قالسام، ەكى جىگىت ويىنعا قاتتى كىرىسىپ كەتكەن ەكەن، قىزىقتاپ قاراپ تۇردىم. ويىن بىتىسىمەن ماعان قاراپ، تاقتانىڭ ەكىنشى جاعىنا وتىرۋدى ۇسىندى. ارالاس-قۇرالاس، اڭگىمەمىز دە جاراسىپ قالعان ازامات ەدى. شاحمات ويناماعالى دا ءبىراز ۋاقىت بولعان. فيگۋرالاردى تاقتاعا جيناي باستاعان ەدىم. “مەن جاي وينامايمىن، تەك “ينتەرەسكە” وينايمىن”، – دەگەنىندە، توبەمە جاي تۇسكەندەي بولدى، دەگەنمەن، بويىمدى تەز جيىپ الدىم. قالتامداعى پورتسيگارىمدى شىعارىپ قالسام جەتى تال سيگارەت قانا بار ەكەن. ء“ار پارتياعا ەكى تالدان، ءۇش پارتياعا التى تال، ال كەتتىك” – دەدىم. سول كەزدەرى زونانىڭ جاعدايى قيىنداۋ بولاتىن. شاي-پاي ازايىپ، تەمەكى دۇكەننىڭ جوعالعانىنا ءبىراز بولعان. اندا-ساندا سىرتپەن بايلانىس قيىنداپ، رەجيمنىڭ كۇشەيىپ كەتەتىنى  ءجيى بولىپ تۇراتىن جايت. قارسىلاسىم: “جارايدى”، – دەپ كەلىسىمىن بەردى. ويىن باستالىپ تا كەتتى. جيىرما مينۋتقا جەتپەي جەڭىلگەنىن مويىندادى. قىزىقتىڭ كوكەسى ەندى كۇتىپ تۇر ەكەن. جامبىلدان كەلگەن “ەتاپتىڭ” ءوزارا قارىم-قاتىناستارى مىقتى بولاتىن، اياق استىنان چيفەر كوتەرىلىپ، شۋدىڭ ءشوبى دە يىسىمەن وتريادتى جايلاپ الا جونەلدى. ەكىنشى پارتيا وڭايعا تيمەدى، ءبىر ساعاتتان استام ۋاقىتتان كەيىن جەڭىلگەنىن مويىندادى. ءتۇرى ءبىرتۇرلى وزگەرىپ كەتكەن، جامبىلدىقتاردىڭ دا ءوزارا شۇڭكىلدەسۋىنە قاراپ ءبىر نارسەنىڭ وزگەرگەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس ەدى. ايتسە دە، ءۇشىنشى پارتيانى ءبىراز سوزدىم دا، كوڭىلىنە قاراپ،  بەرىپ جىبەردىم. قولىن سوزىپ، جەڭىلگەنىن مويىنداپ ورنىنان تۇرىپ جاتىپ: “ – شاحماتتى جاقسى وينايدى ەكەنسىڭ، قايدان ۇيرەندىڭ؟ رازرياد،  بىردەڭەڭ بار ما؟” – دەپ سۇرادى. “ جوعا، كەزىندە ويناعانمىن. اۋدانارالىق وقۋشىلار اراسىنداعى شاحمات ويىنىنان جارىستا ( ءبىرىنشى كلاسستا ) “سەگىز جاسار - چەمپيون”، – دەگەن اتاعىمنان باسقا  دانەڭەم جوق”، – دەدىم.  ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ تاعى قولىن ۇسىنىپ جاتتى. كەيىننەن ەستىدىم، سويتسەم، الگى جىگىتىم “دۆويكانىڭ” (جامبىلداعى زونانى سولاي اتايدى، سول كەزدەرى زونالار ءوزارا تسيفرمەن ايتىلاتىن) شاحماتتان كاسىبي چەمپيونى بولىپ شىقتى. سول كەزدەسۋدەن كەيىن وزىمە ەندى قۇمار ويىندارىن ويناماۋعا تاعى دا ىشتەي سەرت بەردىم . “تسەليننىيدىڭ” استىنداعى تۇرمەدە وزىمە ەندى “زاريكتى” قولىما المايمىن دەگەنىمنەن بە، مۇندا دا ناردى وينىنا قىزىعۋشىلىعىم مۇلدە جوق بولاتىن. ءبىر كۇنى ءبىر كۇنىنە ۇقساس، ىركەس-تىركەس مىنداعى ءومىر وسىلاي ءوتىپ جاتتى. جۇمىسقا جامبىل تايجۇماەۆ سوعىپ تۇراتىن. ەكەۋمىز قوسىلىپ الىپ جەلتوقساندىقتاردى ارالاپ شىعاتىنبىز. ءبىز مۇندا جەتەۋمىز. ۇزىنتۇرا جەڭىس داۋلەتوۆ جۇمىسىن اۋىستىرعالى ءوڭى كىرىپ، جاپ-جاقسى بولىپ قالدى. “بالاشكا” ەكەۋى سۋرەتتەرىن سالىپ، سىرتقا دا شىعىپ قوياتىن بولىپتى، كەي-كەيدە تەمەكىلەرىن دە ۇستاتىپ كەتىپ تۇرادى.  بۇرىنعى پرورەكتور – لەكتسيالار، قاعاز جۇمىستارىن مىندا قولىنا كۇرەك ۇستاپ، كىرپىش قۇيۋعا الماستىرعان شورا قاراباەۆ  اعامىزدى كورۋ قيىن-اق. جاس بالالاردان قالىسپاي، تىرىسىپ باعۋدا. تسەحتىڭ ءىشى بىرەسە سۋىق، بىرەسە ىستىق. كۇلدىڭ ۇنتاعى وكپەڭدى قابادى. نامىسقا تىرىسىپ تارامىستاي بولىپ العان. باس بارماعىنا قاعاز جابىستىرىپ الىپ، شپوننىڭ ءتۇر-ءتۇرىن قيۋلاستىرۋدىڭ شەبەرى بولىپ العان ايماحانوۆ قۇتتىبەكتىڭ  جۇمىسى دا وڭاي ەمەس، كونۆەيەردەن قالماۋى كەرەك. سەيتىمبەتوۆ ءۇسىپحاننىڭ  تسەحتارىنا كىرۋدىڭ ءوزى ءبىر كۇش. وتارباەۆ كەنجەنىڭ جۇمىسى دا جامان ەمەس سياقتى. ءۇش اۋىسىمدا جۇمىستىڭ اراسىندا ۋاقىت تاۋىپ كەيدە باس قوسىپ قالاتىن كەزدەرىمىز دە بولىپ تۇرادى. وندايدا  شورا  اعامىز ستاتيستيكاسىن ايتىپ، لەكتسيا وقىعاندى ۇناتادى. اۋرۋ قالسا دا، ادەت قالمايدى دەگەن. اۋىلدان، قالادان، قىزدارىنان كەلگەن حاتتارىن ايتىپ، ينتەرمەديالىق كورىنىستەر مەن شاحانوۆتىڭ پوەمالارىن جاتقا وقىپ جەڭىسىمىز دە قالىسپايدى. قۇتتىبەك سياسى كەۋىپ ۇلگەرمەگەن ولەڭ جولدارىمەن بولىسەدى. كەنجە ءتاپ ءتاۋىر داۋىسىمەن اۋىلداعى تويلارعا ءبىر ساياحات جاساتىپ السا، جامبىل جۇعىمدى اڭگىمەسى مەن تۇشىمدى ويلارىن ورتاعا سالىپ قويىپ، انەكدوتتارىن دا ايتىپ وتىرادى. دومبىرا مەن گيتارانى قاتار يگەرگەن ءۇسىپحان ءتۇرلى-ءتۇرلى تىلدەردەگى اندەرىمەن  ءبىر ءسات كوڭىلدى قوش ەتىپ، تاڭدى اتىراتىنبىز.  كۇندى ءتۇن، ءتۇندى كۇن الماستىرىپ ءوتىپ جاتقان زامانىمىزدىڭ بىرىندە، الماتى قالاسىنىڭ پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى، تۇنگى الەمنىڭ تاماشاسى - شولپان ەسىمدى (كوركى زاتىنا ساي) قىزدىڭ ، الدىندا ءالى ون ءتورت جىلى بار جامبىلدى ىزدەپ كەلىپ، زاڭدى نەكەگە تۇرۋى بارشامىزعا ەرەكشە اسەر ەتتى. بوستاندىققا دەگەن ۇمتىلىسىمىز بەن بولاشاققا دەگەن ءۇمىتىمىزدىڭ وتىن جاعىپ قانا قويماي، سەزىم مەن سەنىمىمىزدى ءبىر بيىككە كوتەرىپ تاستادى. سىرتىمىزدان دەكابريستەر دەپ اتايتىن “قۇشمۇرىندىقتاردىڭ “ سوزدەرى ءدوپ ءتيىپ، جامبىل مەن شولپان جاڭا ومىرگە بىرگە، قولتىقتاسا قادام جاساپ بارا جاتتى. ورىس رەۆوليۋتسيونەرلەرىنىڭ ارتىنان قيىر سىبىرگە اتتانىپ، ولارمەن ءومىردىڭ بارلىق قيىنشىلىقتارى، ىستىق-سۋىعىنا بىرگە كونگەن ارۋلاردىڭ بەينەسىن شولپاننىڭ جۇزىنەن كورگەندەي اسەر الىپ، مەكتەپ قابىرعاسىندا جاتتالىپ قالعان ورىستىڭ ۇلى اقىنى – پۋشكيننىڭ ولەڭدەرىنىڭ ءجىبى اعىتىلىپ كەتكەنىن بايقاماي قالىپپىن:

ۆو گلۋبينە سيبيرسكيح رۋد

حرانيتە گوردوە تەرپەنە،

نە پروپادەت ۆاش سكوربنىي ترۋد

ي دۋم ۆىسوكوە سترەملەنە.

نەسچاستيۋ ۆەرنايا سەسترا،

نادەجدا ۆ مراچنوم پودزەمەلە

رازبۋديت بودروست ي ۆەسەلە،

پريدەت جەلاننايا پورا:

ليۋبوۆ ي درۋجەستۆو دو ۆاس

دويدۋت سكۆوز مراچنىە زاتۆورى،

كاك ۆ ۆاشي كاتورجنىە نورى

دوحوديت موي سۆوبودنىي گلاس.

وكوۆى تياجكيە پادۋت،

تەمنيتسى رۋحنۋت – ي سۆوبودا

ۆاس پريمەت رادوستنو ۋ ۆحودا،

ي براتيا مەچ ۆام وتدادۋت،  – دەپ توقتاپ،

چااداەۆقا دەگەن ولەڭىمەن جالعاستىرىپ الا جونەلدىم.

ليۋبۆي، نادەجدى، تيحوي سلاۆى

نەدولگو نەجيل ناس وبمان.

يسچەزلي يۋنىە زاباۆى

كاك سون، كاك ۋترەنني تۋمان.

نو ۆ ناس گوريت ەششە جەلانە

پود گنەتوم ۆلاستي روكوۆوي

نەتەرپەليۆويۋ دۋشوي

وتچيزنى ۆنەملەم پريزىۆانە.

مى جدەم س توملەنەم ۋپوۆانيا

مينۋتى ۆولنوستي سۆياتوي،

كاك جدەت ليۋبوۆنيك مولودوي

مينۋتى ۆەرنوگو سۆيدانيا.

پوكا سۆوبودويۋ گوريم،

پوكا سەردتسا دليا چەستي جيۆى،

موي درۋگ، وتچيزنە پوسۆياتيم

دۋشي پرەكراسنىە پورىۆى!

توۆاريشش، ۆەر: ۆزويدەت ونا،

زۆەزدا پلەنيتەلنوگو سچاستيا،

ي نا وبلومكاح ساموۆلاستيا.

ناپيشۋت ناشي يمەنا! ءيا. داۋىسىمدى بىرەۋ-مىرەۋلەر ەستىپ قويدى ما دەگەن ويمەن جان جاعىما قاراسام، ءوزىم جالعىز ەكەنمىن. ءومىردىڭ وسىنداي ءبىر بەلەسىندە اينالاڭ قۇجىناعان ادامدارعا تولى بولسا دا، تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىن اركىم وزىنشە عانا تارتاتىنى انىق.

قوستاناي قۇرىعى نەمەسە كەبەنەك كيىپ كەتكەندەر

بارلىعىنا بەرىلەتىن، ءۇش ايدا ءبىر كەلەتىن قىسقا مەرزىمدى كەزدەسۋ مەن التى ايدا ءبىر كەلەتىن ۇزاق مەرزىمى كەزدەسۋدەن ء(ۇش تاۋلىككە دەيىن بەرىلەدى) ايرىلىپ، “بوستاندىقپەن” تەك حات ارقىلى عانا حابارلاسىپ جۇرگەنىمە دە ءبىر جىلدان اسىپ كەتتى. شىنىمدى ايتسام، تۋعان-تۋىستىڭ ءجونى بولەك ەكەن. تىم بولماسا جارتى ساعات كەزدەسىپ، جۇزدەرىن كورۋ ءبىر ارمان. مەنى قويشى، “كوپپەن كورگەن ۇلى توي” دەمەكشى، اناشىمنىڭ اۋىلداعى جاعدايىن ويلاپ كەتسەم، جۇرەگىم ءبىرتۇرلى سىزداپ قويا بەرەتىندى شىعاردى. جاستىق شاقتا دەنساۋلىقتىڭ قادىرىن بىلمەيدى ەكەنبىز، جۇرەكتىڭ سول جاقتا ورنالاسقانىن ەندى عانا بايقاپ قالعاندايمىن. سپورتپەن اينالىسقاننىڭ قادىرىن جاقىندا بولعان ءبىر “قاقتىعىستا” بايقاپ قالدىم. دەگەنمەن، وكپەم ءسال سىر بەرە باستاعانعا ۇقسايدى، باسقاسىنىڭ ءبارى دە ورىندا. ۇيعىر “اكام” سوزىندە تۇرىپ، “نولەۆوي” بريگاداسىن الىپ بەرگەن. ەندى كەز كەلگەن ۋاقىتتا جيلزونا مەن پرومزونانى كەزىپ جۇرە بەرەمىن. زونانىڭ قوجايىنى شلىچكوۆقا مەن ويىپ جاساعان شاحماتتى سىيلاعان كورىنەدى (ونداي ونەرىمنىڭ بارىن ءوزىم دە بايقاماعان ەكەنمىن). زونا دەمەسەڭ، سىرتتان ەش ايىرماشىلىعى جوق.  ءجۇرىپ-تۇرۋ ەركىندىگى دەگەن قانداي كەرەمەت ەكەندىگىن ەندى عانا ۇققاندايمىن. كوپتەن قولىم جەتە الماي جۇرگەن كەزدەسۋدىڭ دە ءساتى ءتۇستى. اۋىلدان قايىرعازى اعاممەن، ىرگەدەگى ارقالىقتان تۇرسىنگۇل اپايىم كەلگەن ەكەن. عابيت جەزدەم پەن اپايىم قاراعاندىداعى مەدينستيتۋتارىن ويداعىداي اياقتاپ ارقالىق قالاسىنا قىزمەتكە ورنالاسىپتى. جاس ماماندارعا ءۇش بولمەلى پاتەرى مەن “پودەمنىيلارىن” دا بەرگەنگە ۇقسايدى. جالپى جاعدايلارى جامان ەمەس ەكەن. جەزدەمدى كىرگىزبەپتى دە ول سىرتتا توسىپ قالعان كورىنەدى. ديرەكتورلىقتان شىعارىپ تاستاعان ۇلكەن اعام ورالعازىنى دا قايتا ءبىر كولحوزدىڭ ديرەكتورى ورىنباسارى قىلىپتى. بايان اپايىم دا سەمەيدەگى مەدينستيتۋتىن تامامداپ، انامنىڭ جانىنا ماقانشىعا دارىگەر بولىپ بارىپتى. كاكەڭ قارابۇتا اۋىلىنداعى سوۆحوزعا باس ينجەنەر بولىپ ورنالاسىپتى. تاياقتىڭ ەكى ۇشى بارىن بۇرىننان دا بىلەتىنمىن، دەگەنمەن، ەكىنشى ۇشىنىڭ نوقاتتارى ءسال-ءپال بولسا دا ازايعانعا ۇقسايدى. انامنىڭ توتە جازۋمەن جازىپ جىبەرگەن حاتىن وقىپ،  ءماز مەيرام بولدىم. وتىرىپ الىپ حاتىنا جاۋابىمدى وڭىنان سولىنا قاراي يرەلەڭدەتە جونەلدىم. جازدا زونانىڭ سىرتىنا كەلىپ “گرەۆ” اكەلىپ كەتكەن اۋىلداعى دوستارىم قايرات پەن مارقۇم شارىپحانعا سولدان وڭعا قاراي “بالۋانعا وڭمەن سولدىڭ ءبارى بىردەي”، – دەپ سۇيكەكتەتە جونەلدىم. تۇرسىنگۇل اپايىم قايتا-قايتا نەشە ءتۇرلى تاماقتارىن جاساپ الەك. مىندا اش جۇرمەگەنىمدى جەتكىزۋدىڭ ءوزى قيىنعا سوعىپ، كوڭىلى قالماسىن دەگەن ويمەن شۇقىپ-شۇقىپ قويامىن. قايدان ءبىلسىن، ادامنىڭ كوڭىلى تولسا، تاماق دەگەنىڭ دە باتپاي قالاتىن كورىنەدى. سويتكەن ءۇش تاۋلىگىم زىرىلداپ وتە شىقتى. انامنىڭ حاتىنداعى “اتتەڭ، اكەڭ ەرتەرەك اتتانىپ كەتتى، سەن ەرتە قولدان شىعىپ كەتتىڭ”، – دەپ جازعان جولدارىنىڭ بايىبىنا كەشكىسىن ويلانىپ جاتىپ ارەڭ جەتتىم. سويتسەم، 1978 جىلى اپايلارىمنىڭ ۇلكەنى قاراعاندىعا، ەكىنشىسى سەمەيگە، مەنىڭ الماتىعا وقۋعا تۇسكەنىمىزدى مەڭزەگەنى ەكەن عوي. ولار انا ءۇمىتىن اقتاپ، وقۋلارىن ويداعىداي اياقتاپ مامان اتانسا، مەنىڭ “زەك” اتانىپ، جاتقان جەرىم مىناۋ. پاۆلوداردىڭ ون ءبىرىنشى زوناسىنان “ەتاپپەن” حاسەن دەگەن جەرلەسىم كەلگەن ەكەن. اۋىلداسىم، مەنەن بەس جاس ۇلكەندىگى بار. شايىن، تەمەكىسىن اپارىپ بەردىم. “سەمەينيكتەرىم” سەمەيلىك اسقار مەن وسكەمەندىك بولات، جەزقازعاندىق ءسۇيىنشىباي اركىمنىڭ ءوز وتريادتارىندا پروحودتارى بار. كىلەڭ بوكسشىلار مەن كۇرەسكەر سپورتشىلار. ولارعا ەرىپ مەن دە كوپتەن ۇمىت بولىپ بارا جاتقان دەنە شىنىقتىرۋىمدى قولىما الىپ ءارتۇرلى جاتتىعۋلار جاساپ قوياتىن بولدىم. قانشا ما  جىل  ات ۇستىندە جۇرگەن  ءسۇيىنشىبايدىڭ   جاسىنا  قاراپ،  جاراتۋشىمىزدىڭ بويىنا سىيلاعان ەرەكشە كۇشىنە تاڭعالماسىما بولمايدى. بىلەك كۇشىمەن وعان وسى زونادا تەڭ كەلەتىن ەشكىم جوق. قول كۇرەستىرۋدەن ەشكىمدى الدىنا سالمايدى. بوستاندىقتا جۇرگەن كەزىندە جىلقىنى ۇيىرىمەن سوناۋ جامبىلدىڭ سارىسۋىنان ايداعاننان رەسەيدىڭ كورشىلەس تيۋمەنىنە قۋىپ اپارادى ەكەن. سول جەردەن كەلىسىلگەن اقشالارىن الىپ، اۋىلدارىنا قايتاتىن اككى “كونوكراد” بولىپتى. ەكى  بويى ات ۇستىنە وزدەرىن تاڭىپ تاستاپ، اتقارىپ جۇرگەن ءبىر جورىقتارىندا قولعا ءتۇسىپ، سەگىز جىلىن وتەپ جاتقان جايى بار. اسقار بولسا بوكسپەن اينالىسىپ ءجۇرىپ، ءبىر كەشتە توبەلەسكە ارالاسىپ، قاتا تيمەسە دە، باتا ءتيىپ، بىرەۋىن مەرتىكتىرىپ، سپورتپەن قوش ايتىسىپ، ءوز ءومىرى مەن تاعدىرىنا وسىلاي بايقاماي بالتا شاۋىپ العان كورىنەدى. بولات تۇيىقتاۋ، سىرىن اقتارىلا ايتا بەرمەيدى. ەبىن تاۋىپ ءبىر سويلەتىپ الساڭ كوپكە دەيىن توقتاماي قوياتىنى بار. ال “بالامۋتتىڭ” ءجونى بولەك. جاستايىنان جەتىم وسكەن جىگىتتىڭ ومىرگە دەگەن قۇشتارلىعىن تىلمەن جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. قانداي ساتتەردە بولماسىن ىلعي كوتەرىڭكى كوڭىل مەن جايدارى “كوكتەمدى” بارشامىزعا سىيلاپ جۇرگەنى. قولىنان كەلمەيتىنى جوق، زونانىڭ بارلىق جاڭالىقتارىن جارناماسىز-اق سونىڭ اۋزىنان ەستيمىز. سىرتپەن بايلانىسى جاقسى، قىزىل جاعالىلاردىڭ دا تىلدەرىن دە تاۋىپ العان. “رەجيمنيكتەر مەن وپەراتيۆنيكتەردىڭ” ماعان قۇرىپ جۇرگەن تۇزاقتارى دا بار سياقتى. ونىڭ العاشقىسىن پرومزونادا بايقادىم. تۇسكى تاماققا وتريادپەن كىرگەلى تۇرعان كەزىمىزدە لەيتەنانت (لاقاپ اتى “چابان”) الدىمدى كوپە كورىنەۋ كەس-كەستەپ، جاقىندا عانا الدىرتقان مالاقايىمدى باسىمنان جۇلىپ الدى. وندايدى مۇلدە كۇتپەگەن ەدىم. مالاقايىما ۇمتىلا بەرگەنىم سول ەدى وڭ قولى ارتىنا تىعىپ، سول قولىمەن جاعاما جارماسا كەتتى. جاعامداعى قولىنا جارماسا بەرگەنىمدە وڭ قولىنداعى مالاقايىمدى جوعارى كوتەرىپ لاقتىرىپ جىبەرگەنى. ءوزىمدى ۇستاي الماي قالدىم با، الدە ىڭعايى كەلىپ قالدى ما، وڭ قولىمدى ءسال ءتۇسىرىپ “بەدرو” ادىسىنە سالىپ، پەرىپ كەلىپ جىبەرگەنىم. ەكى  اياعى اسپاننان كەلىپ “جالپ” ەتە ءتۇستى. وندايدى مەنەن  كۇتپەسە كەرەك، جالما-جان اتىپ تۇرىپ،  جان داۋىسى شىعىپ، بىردەڭەلەرىن ايتىپ جاتىر. وعان قارايتىن مەن دە دە حال جوق ەدى. جەردە جاتقان مالاقايىمدى قاعىپ-قاعىپ، “چابانعا” ءبىر قارادىم دا جۇرە بەردىم. “توقتا، توقتا!” – دەگەننەن باسقا شاراسى دا قالماعان سياقتى. تۇسكى تاماققا جينالعانداردىڭ الدىنداعى بۇل كورىنىستىڭ ارتى جاقسىلىققا اپارماسى بارشامىزعا ءمالىم بولاتىن. ەكى كۇن جيلزوناعا شىقپاي، پرومزوناداعى “بەنديۋجكالاردى” پانالادىم. ءۇشىنشى كۇنى جيلزوناعا ءوتىپ بارا جاتقانىمدا توقتاتىپ، بىردەن “شيزوعا” ون بەس كۇنگە كەتە باردىم.  ول ون بەس كۇنىمنىڭ ۇستىنە ون بەس كۇن قوسىلىپ، ءبىر اي زونانىڭ ىشىندەگى زونانى دا كورىپ قايتۋ بۇيىرعان ەكەن. استى بەتوننان جاسالعان كامەرانىڭ قابىرعاسىندا كۇندىز تەمىر شىنجىرمەن قابىرعاعا قابىسا جابىساتىن كەرەۋەتتەن باسقا ەشنارسە جوق. ءبىر كۇن “زالەتنىي”، ءبىر كۇن “پرولەتنىي”. ءبىر كۇن ءۇش ۋاقىت اسقازان الدايتىن تاماعىن بەرگەنىمەن، ەكىنشى كۇنى سۋدان باسقا ەشتەڭە ءنار تاتقىزبايدى. قىسقاسى، زونانىڭ ءتارتىبىن بۇزعانداردى تاۋباسىنە تۇسىرۋگە ارنالعان ورىن. وعان مويىماعانداردى التى ايلىق “بۋر” كۇتەدى. ونى اركىمى ارقالاي قابىلداپ، ارقالاي ءتۇيىن جاساپ جاتادى. ايدىڭ سوڭعى كۇنى ىستىعىم كوتەرىلىپ، ءبىرتۇرلى كۇي كەشتىم. كامەراداعى جاستاۋ جىگىتپەن تاڭ اتقانشا كۇرەستىڭ كوپ تاسىلدەرىن ۇيرەتىپ، تەرلەپ-تەپشىپ ءبىر “وترابوتكا” جاساپ الىپ، “بوستاندىققا” شىعىپ بارا جاتتىم. سەمەينيكتەرىم تۇگەلدەي كەلىپ، بارلىعى دەنساۋلىق پەن جاعدايلارىمدى سۇراستىرىپ، بىردەن مونشاعا الىپ باردى. بۇنداعى (جازىلماعان) ىشكى داستۇرگە ساي قارسى الىپ جاتىر. مونشادان كەيىن ءبارىن جاڭادان كيىپ، “مەليۋستيننەن” تىگىلگەن كاستوم-شالبار مەن تازا بىلعارىدان جاساتتىرعان ءتوپليى تۇپ-تۋرا وزىمە شاق بولىپ شىقتى. مول داستارحاننىڭ باسىنداعى اڭگىمە-دۇكەننەن كەيىن، كەلىپ-كەتىپ جاتقان جىگىتتەردىڭ كوڭىلىنە ماسايراي، شيزوداعى ءبىر ايدىڭ ءبىر كۇندەي بولماي، ء“شاي كوتەرىمدەي” ۋاقىت بولىپ قالا بەرەتىنىنە تاڭقالىپ، ەينشتەيننىڭ سالىستىرمالى تەورياسى ەسىمە ءتۇسىپ، ۋاقىت پەن كەڭىستىكتى ءبىراز شارلاپ قايتىپپىن.  كۇندەر دە وسىنداعى “كەڭىستىككە” سايكەس باياۋ ءوتىپ جاتتى. اقىرعى كەزدە كەشكىسىن ىستىعىم كوتەرىلىپ، اياعىم توبىقتان تومەن وزگەنىكى سياقتى، تابانىم ءتۇسىپ قالعانداي اسەردە بولىپ جۇرگەنىن سەمەينيگىم حاسەنگە ايتسام: “قويشى سەن، مەنى قۇلاقتان تەپپەي-اق قوي”، – دەپ كوڭىلىنە الار ەمەس. وسى جولى دا كورشى “لوكالكاداعى” جىگىتتىڭ تۋعان كۇنىن تويلاتىپ قايتايىق دەپ قولقا سالىپ بولمادى. زونادا اتاپ وتىلەتىن، تويلايتىن نەگىزى تۋعان كۇن مەرەكەسى مەن بوستاندىققا شىعۋ “پروۆود” قانا. ول ەندى ەكى مىڭداي ادام وتىرعان جەردە ءجيى كەزدەسەتىن دۇنيە ەكەنىن وزدەرىڭىز دە ءبىلىپ وتىرعان بولارسىزدار. دەگەنمەن، وسى جولى باس تارتۋعا تۋرا كەلىپ، ەرتەرەك ۇيىقتاپ قالعان ەدىم. تۇندە تەرلەپ جاتقان جەرىمنەن وياندىم. استىمداعى ماتراتس سۋ بولىپ كەتكەن. ايتسە دە تاڭدى اتىرۋعا تۋرا كەلدى. ەرتەسىندە تاڭعى استان كەيىن جيلزونانى ارالاپ شىقتىم. دەنساۋلىعىمدا ەش كىنارات جوق سياقتى. كەش باتا تاعى باستالدى. تۇندە تۇرىپ ماتراستى اۋىستىرۋعا تۋرا كەلدى. كۇندىز ەش نارسە بولماعانداي تاعى تايراڭداپ كەتەمىن. ەش تۇسىنسەم بولماسىن. ءۇشىنشى كۇنى تۇندە ويانىپ كەتسەم، جان تەرگە ءتۇسىپ جاتىر ەكەنمىن. ءۇستى باسىم مالمانداي سۋ. بىلەگىمدى جالاڭاشتاپ جىبەرسەم، جاڭبىرلى كۇنگى اعاشتىڭ بۇتاعىنان تامعان جاۋىننىڭ تامشىسىنداي... ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەي، سۇلگىممەن ءسۇرتىپ قاراسام، قولتىعىمنان سورعالاعان تەر شىنتاعىمنان تامشىلاپ تۇر. تاڭەرتەڭ دارىگەرگە بارىپ، بولعان جايدى بايانداپ بەرسەم، سەنبەي شىعارىپ سالدى. ەرتەسىندە ەركەك دارىگەرگە بارلىق جايدى جايىپ سالدىم. ءاناليزىمدى ەرتەرەك اكەلىپ تاپسىرىپ، دارىگەرلىك پراكتيكاسىندا بۇندايمەن كەزدەسپەگەنىن ايتىپ، باسىن شايقادى. ءاناليزدى الىپ بارسام، كەشەگىدەي ەمەس، انانى-مىنانى ايتىپ شىعارىپ سالماق ويى بار. اشۋدى ات قىپ ءمىنىپ، قولىمداعى قۇتىنى لاقتىرىپ، ۇزىن كوريدوردىڭ ەكىنشى جاق شەتىندەگى  تەرەزەنى شاققانىمدا عانا زونانىڭ مەديتسينالىق باسشىسى  – كاپيتان كەڭسەسىنەن اتىپ شىقتى. ونسىز دا كىناسىز باس بوستاندىعىمنان ايرىلعانىمدى، ەندى دەنساۋلىعىمدى الاتىن بولساڭدار ەش نارسەنىڭ مەنى توقتاتا المايتىنىن ايتىپ بارىپ توقتادىم. “دەرەۋ جاتقىزىڭدار، ءاناليزىن تولىقتاي الىڭدار”، –  دەگەن كوماندادان كەيىن عانا بارىپ،  دارىگەرلەر ءبىر-بىرىنە قاراپ، كابينەتتەرىنە قاراي  باستاپ بارا جاتتى. تۇنىنە ءۇش رەت ماتراس اۋىستىرىلىپ، ءتۇرلى ءدارى-دارمەكتەرىن ءىشىپ، ۋكولدارىن السام دا “ات ارىسا تۋلاق، ەر ارىسا-ارۋاق “ دەگەندەي، قىرىق ءتورت كەلىگە بىراق ءتۇستىم. زونانىڭ كيىمىمەن، قولىمدى كىسەن  اۋداندىق اۋرۋحاناعا اپارىپ رەنتگەنگە دە ءتۇسىرتىپ كەلگەن. “ۆوليامەن” ىشتەي قوشتاسىپ، جانىمداعى جىگىتتەن ءبىر تال تەمەكى سۇراپ الىپ، قۇشىرلانا شەكتىم. ورىس ايەلدەن سۇراسام، ايتارعا جاۋابى جوق. ءبىر جەتىدەي بولدى “دياگنوزىمدى” تابا الاتىن ەمەس. كۇندىز دالاعا شىعىپ، لوكالكانىڭ سىرتىنداعى ومىرگە قىزىعا ءبىر قاراپ الىپ، ىشكە ءىلبىپ ەنەمىن. بىرىنەن كەيىن ءبىرى كەلىپ جاتقان جىگىتتەرگە شىعۋعا دا زاۋقىم جوق. مىنانداي ءمۇساپىر جايىمدى كورسەتكىم دە كەلمەيدى. ىشتەي بارشاسىمەن قوشتاسىپ. “شىركىن، ۆولياعا بەس-ون مينۋتقا شىعارىپ، قولىما بەساتار تيسە، الگى اككى شالعا ءبىرىنشى وق، سوڭعىسى وزىمە بولسىن”، – دەپ جاراتقانىمىزدان جالبارىنىپ سۇراپ تا قويامىن. اۋىل ايماق، تۋعان-تۋىس، بوتا-تايلاقتىڭ بارلىعى كوز الدىما ءبىر-بىردەن كەلىپ، كينونىڭ لەنتاسىنداي ءوتىپ جاتىر، ءوتىپ جاتىر ...قاي جەردە ۇزىلەتىنى تەك ءبىر اللاعا عانا ايان. وتىز تورتتەن قادىر ( زونانىڭ پاحانى بولعان) جەرلەسىمىزدىڭ سەمەينيگى ون ءۇش جىل وتىرعان تولەگەن دەگەن جىگىتتىڭ ەتاپپەن كەلگەنىن ەستىگەم. سول كەلىپ تۇر دەگەن سوڭ ەكى جىگىت قولتىعىمنان دالاعا الىپ شىقتى. تەمىر تور لوكالكانىڭ ار جاعىنان كەلگەن جىڭىشكە جىگىتتىڭ قولىن الىپ امانداستىم. جانىنداعىلار ءوزىمىزدىڭ زونانىڭ “ۆەسوۆوي” جىگىتتەرى. قادىردان سالەمىن جەتكىزىپ، بىردەن اڭگىمەگە كوشتى. “ – باۋىرىم، مەن سەنىڭ اۋرۋىڭدى بىلەمىن. وسىدان ولەسىڭ نەمەسە جازىلىپ كەتەسىڭ”، – دەپ جانىنداعى جىگىتتىڭ قالتاسىنان شىعارىپ جاتقان شولمەگىن قولىنا الىپ، اسىقپاي اۋزىن اشا باستادى. بايقاعانىم، كادۋەلگى “رۋسسكايا ۆودكا”. ەكىنشى بىرەۋى قولىنان “حوزيايسكايا كرۋجكانى “ شىعارىپ، لىقىلداتىپ قۇيا باستادى. بەتىمەن بەت قىلىپ تولتىرعانىندا شولمەكتىڭ تۇبىندە ۇشتەن ءبىرى عانا قالدى. “ال باۋىرىم، شەشىم وزىڭنەن بولسىن”، – دەپ ۇستاتا بەردى. قولىن قايتارۋعا امالىم دا قالماعان بولاتىن. ء“بىسمىللامدى” ايتىپ، تەرەڭ ءبىر دەم الدىم دا، جۇتىپ جاتىرمىن، جۇتىپ جاتىرمىن بىتەتىن ءتۇرى جوق، توقتاماستان نە بولسا ول بولسىن، – دەپ ءبىتىردىم-اۋ، ايتەۋىر. قايتارىپ بەرگەن كرۋجكاما قالعانىن قۇيدى دا، “سەنىڭ دەنساۋلىعىڭ ءۇشىن”، – دەپ قوتارا سالدى. جىگىتتەر ونسىز دا اياعىمدى ارەڭ الىپ جۇرگەن مەنى قولتىعىمنان دەمەپ اكەلىپ، كەرەۋەتىمە جاتقىزدى. بەس مينۋتتاي جاتقاننان كەيىن بۇتكىل دەنەم ىشىمە قۇرت كىرىپ كەتكەندەي جىبىرلاي جونەلدى. بارماقتارىمنىڭ باسى مەن اقىرعى كەزدە ونشا كوپ بار-جوعىن بايقاماي جۇرگەن باقايلارىمنىڭ ۇشى جىبىرلاپ قويا بەردى. ءتاتتى قىتىقتىڭ ءلاززاتىنا باتىپ، ۇيىقتاپ كەتكەنىمدى بايقاماي دا قالىپپىن. سىزدەرگە وتىرىك، ماعان شىن، تاڭەرتەڭ اتىپ تۇرىپ، تاي-قۇلىنداي شاپقىلاپ كەتتىم. كەشەگىدەن تۇك قالماعان. كۇزەتشى دارىگەرىم دە سەنبەيدى. جۇمىسقا كەلە باستاعان “مەد.پەرسونالدىڭ” بارلىعى مەنىڭ پالاتام ارقىلى ءوتىپ جاتىر. ءتاڭىرىمنىڭ وسىنداي سىيى مەن جەلتوقساننىڭ كەرەمەت قاسيەتىن كورگەننەن كەيىن، كوپ نارسەنىڭ ماعان كەيدە تۇككە تۇرعىسىزداي بولىپ كورىنەتىنى راس. ءبىر جەتىدەن كەيىن زونانىڭ ىشىندەگى “كراسنىي كرەستكە” اۋىستىردى. وسىندا جاتىپ سەۋلدە وتكەن 13 جازعى وليمپيادا ويىندارىن تەلەديداردان كورۋ باقىتى بۇيىردى. ءۇسىپحاننان كەيىن داۋلەتوۆ جەڭىستى شىعارىپ سالىپ، قىستىڭ سوڭى جاڭا جىلدىڭ الدىندا جالعىز ءوزىمدى “سانگورودوكقا” ەتاپقا شىعاردى. وبشاكتىڭ “گرۋزىن” تيەپ الىپ، تاعى دا تۋك-ۋتۋك-تۋك، تۋگۋدۋك-تۋكتاتىپ قاراعاندىعا جەتتىم. دولينكا دا الىس ەمەس ەدى.

زامانداسقا حات

سول باياعى كۇشەيتىلگەن، قىلمىستى ەڭبەكپەن تۇزەۋ “قۇسمۇرىن” كولونياسى، قىسقاشا-33-زونا.  العاشقى  الاساپىران  “ەتاپ”  باسىلىپ، باسقا سالعانعا كوندىگە، ورنىعا، ورتاعا يكەمدەلە باستاعان شاعىمىز. از دا ەمەس، كوپ تە ەمەس-جەتى جەلتوقساندىقپىز.  ۇلكەنىمىز شورا قاراباەۆ، كەزىندە   قازمۋ  پرورەكتورىنىڭ  وقۋ  ءىسى جونىندەگى ورىنباسارى  ( 60,65,170 – 1, 146 باپ، مەملەكەتتىك ايىپتاۋشىسى – كۋلباەۆ، 6 جىل).  جاسى ۇلكەن دەمەسەڭ، قازىردە ءبارىمىزدىڭ دارەجەمىز دە، قۇقىعىمىز دا تەڭ.بارلىعىمىز دا ۇيىمداستىرۋشى، باسبۇزار، القاش، ناركوماندارمىز  – باس ەركىنەن ايىرىلعان. جۇمىسقا شوگىر، اقىنجاندى، مارقۇم قايراتپەن ءبىر كامەرادا وتىرعان  قۇتتىبەك  ايماحانوۆ ( 60, 65 باپ، مەمل. ايىپتاۋشى – ۋسەنباەۆ، 5 جىل). مۇقتاردىڭ پوەمالارىن جاتقا وقيتىن، تەاتر كوركەمسۋرەت ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى،ۇزىن تۇرا-داۋلەتوۆ جەڭىس (60, 65 باپ، مەمل. ايىپتاۋشى – ا.اقجارقىنوۆا، 4جىل). جۇمىس پەن ىڭىلداپ ءان سالۋدان جالىقپايتىن، ءاپ-ادەمى داۋىسى بار – وتارباەۆ كەنجە (60 باپ، مەمل. ايىپتاۋشى – قاراقۇلوۆا، 5 جىل). وسىندا وتباسىن قۇرعان، ساۋلەت قۇرىلىس تەحنيكۋمىنىڭ ستۋدەنتى، اتىشۋلى بەسەۋدىڭ بىرەۋى، “تياجەلوۆەسىمىز” – تايجۇماەۆ جامبىل (60,65,173 – 1 باپ، مەمل. ايىپتاۋشى – ي.د. بايمۇحامەتوۆ، 15 جىل). اۋىر ويلارمەن، كوڭىلدىڭ كىرلەگەن جەرلەرىن كۇمبىرلەگەن  دومبىراسىمەن اشىق تا اسقاق داۋىسىمەن تاڭعا ءان سالاتىن، تەاتر  كوركەمسۋرەت ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى-سەيتىمبەتوۆ ءۇسىپحان( 65 باپ، مەمل. ايىپتاۋشى – ي.ج.باحتىباەۆ، 3 جىل). بارلىعىنا  ەمشى-ۋاقىت،  وسىلايشا اقىرىن-اقىرىن سىرعىپ ءوتىپ جاتىر،كۇن وتكەن سايىن بوستاندىقتى ءبىر تابان جاقىنداتىپ... پرومزونادا ءجۇرىپ، سول ءۇسىپحاننىڭ  بوستاندىققا راحىمشىلىقپەن شىعىپ بارا جاتقانىن ەستىپ، نە سەنەرىمدى نە سەنبەسىمدى بىلمەدىم. سىر بەرە باستاعان قوس وكپەمدى قولىما الىپ، بارىنشا ۇشىپ كەلەمىن. اياق استى ارقام قوزىپ،بوستاندىقتاعى زامانداستارعا دەگەن ساعىنىش پەن ءۇمىت وتى لاۋلاپ، كوپتەن ورالماي كەتكەن وي مەن ورامدار ولەڭ شۋماقتارىنا اينالىپ كەتە بارعانى...

تاۋدان قۇلاپ

اققان سۋدىڭ ارىنى،

تاس بۇزادى

دەگەن مىنا ومىردە.

دارىنى كەڭ

ادامزاتتىڭ بالاسى

جارا سالعان

پەندەشىلىك كوڭىلگە.

ءيا،زامانداس،

كوڭىلدەردە كوپ ارمان

ساعىم بولىپ،

قول سوزادى سوناردان

جەتە الماي،

جەتكىزە الماي جۇرمەيىك

كەلەشەككە،

كەرەگىنشە سولاردان.

ۋا،زامانداس،

كوڭىلدە كوپ سۇراقتار

جاۋاپ قايدا،

جۇرەكتەردە تۇراقتار؟

شىندىق قايدا،

ادىلدىك قايدا كومىلگەن؟!

تورىنە مە، كورىنە مە زاماننىڭ...

تەك ۋاقىت،

تاريح قانا سۇراپتار.

ۋا، ۇلى دالا

اققۋلارى قايداسىڭ؟

قانە تاستا،

جەكە باستىڭ پايداسىن.

حالقىڭ مىناۋ،

سەندەردەن ءۇمىت كۇتكەن

ورداسىندا،

باقىت تويىن تويلاسىن!

قۇسمۇرىن.1988 جىل.

بوستاندىق نەمەسە كورگەن تۇستەي وتكەن 2 جىل 2 اي

22 اقپان مەنىڭ ومىرىمدەگى ەڭ جارقىن كۇن. 1989 جىل، قاراعاندى،” دولينكا” زوناسى.تاڭ اتپاي بولمەگە جاقسى حابار كەلدى، 71-دەن “گرەۆ” كەلىپتى. جەرلەستەرىم زوناعا، مەنىڭ اتىما، تالعاتتان ۇلكەن سالەمىمەن قوسا، قوماقتى قوناق سىي جىبەرىپتى. پالاتانىڭ ۇلكەنى سەرىك (“پيستولەت”) وزىنە ارتىلعان جۇكتەردى ءجون-جورالعىسىنا ساي، جان جاققا جونەلتۋدە. تار قاپاستاعى كىشكەنە دە بولسا جيناعان اتىما ساي، ماساتتاندىم با، كورشى “لوكالكاداعى” قۇداممەن بولىسۋگە شەتتەۋ شىعىپ وتىرعام. ءبىر ەكى اۋىز سوزگە جەتكىزبەي زوناداعى رۋپوردىڭ ايعايلاپ قويماسى بار ما:  “سوتتالۋشى – راحمەتوۆ، سەنى دپنك عا كەلۋىڭدى تالاپ ەتەمىز”.  باس-اياعىمدى جيىپ ۇلگەرمەستەن قارۋ-جاراق اسىنعان سولداتتار جەتىپ كەلىپ، ءاي-شاي جوق، ەكى جاقتاپ قولتىقتاي وتىرىپ، دەدەكتەتىپ الىپ بارعانى. تۇككە تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. كەلە سالا قاي جەردە تۇراتىنىمدى، قانداي كولىكپەن جەتەتىنىمدى سۇراستىرۋدا. تۇسىنبەگەندىكتەن دە بولار، مەن سول باياعى، ادەتتەنىپ العان جايىما سالىپ، ولاردى الىس ءۇش ارىپكە جۇمساپ جاتىرمىن. “سەن بۇگىن بوستاندىققا شىعاسىڭ”، – دەگەندەرىنە دە سەنەرىم جوق. قالايشا، 7 جىلعا بەيىمدەلە باستاعان كوڭىلىم، 2 جىلدان ەندى اسقاندا قالاي سەنسىن؟!، “بوستاندىق”، – دەگەن ء(ۇش ۇيىقتاساڭ تۇسىڭە ەنبەيتىن) باقىتتىڭ ەسىك-تەرەزەمدى كەنەت قاعىپ تۇرعانىنا قايتىپ سەنەمىن؟!. پالاتاعا كەلسەم داستارحان جايۋلى، توڭىرەگى تولعان-تاعدىرلاستارىم: يۋرا پوتىليتسىن ( وسكەمەن); الەكساندر زلودەەۆ ( قوستاناي); نۇرسۇلتانوۆ مىرزابەك (سەمەي); تۇرىسبەكوۆ ساكەن ( تالدىقورعان); سولتانبەكوۆ نۇرمۇحامەت (مارقۇم), تاعى دا كورشى پالاتالاردان كەلگەن قوناقتار، ينە شانشار جەر جوق. بارلىقتارى دا كوكەيلەرىندەگى جاقسى نيەتتەرىن، بوستاندىققا دەگەن بارلىق ارىز بەن قۇشتارلىقتارىن جەتكىزۋگە تىرىسۋدا. كوپ وتىرعىزباي، ايىل جىيعىزباستان كىرىپ، كەلگەن اسكەريلەر، تاعدىرلاستارىممەن اسىعا-ۇسىگە قوشتاسۋىما عانا مۇرسات بەرىپ، دەدەكتەتە تور تەمىردىڭ سىرتىنا الا جونەلگەنى. تۇرمە اتاۋلىعا اپىل-عۇپىل ەنگەن باسىم، تۋرا سول سياقتى، اپىل-عۇپىل بوستاندىققا دا الىپ شىقتى. تۇككە تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. ۇستىمدە قاپ-قارا زونا فورماسى، قارا قۇلاقشىن، قارا فۋفايكا، قارا شالبار، قارا كەرزى ەتىك، قولىمدا “كەشارىم”، قالتامدا ءبىر-ەكى تال تەمەكىم، تۇتاتايىن دەسەم، شىرپىم دا جوق... زونانى كۇزەتەتىن” ۆىشكانىڭ” ۇستىندەگى قازاق سولداتى ەكەن، جاعدايىمدى ءتۇسىندى مە، ءبىر تال سىرىڭكە سۇراعانىمدا، قورابىن لاقتىرىپ جىبەرگەنى. “جاراتقان يەم جار بولا كور”، – دەپ وتىرا كەتتىم.تەمەكىمدى اۋزىما اپارىپ، شىرپىمەن تۇتاتا بەرگەنىمدە عانا سىرتتا ەكەنىمە كوزىم جەتىپ، قۇشىرلانا ىشكە تارتپاسىم بار ما. سوندا عانا بوستاندىقتىڭ ءدامىن سەزىنگەندەيمىن. دەسە دە، ىشكى كاستومىمنىڭ قىنىنا تىعىلعان،”لەزۆيەلەرىمدى” تەكسەرىپ قويامىن. شىنىمەن، ولار دا جانىمدا ەكەن. ەندەشە، قورقىنىشىم ارتتا قالىپ، تەرەڭ ءبىر دەم الىپ، قايداسىڭ قاراعاندى، – دەپ، كەشارىمدى سول جەردە ورتەپ، ىشىندەگى كەرەگىن قوينىما سالىپ الىپ، تارتىپ وتىردىم.  اۆتوبەكەتكە كەلسەم ءبارىنىڭ كوزى مەندە كورىنىپ، “اباي” دەگەن جازۋى بار اۆتوبۋسقا وتىرا سالدىم. جانىمدا قازاق جىگىتى، مەن وعان جاعدايىمدى ءتۇسىندىرىپ الەكپىن. ول دا تۇسىنگەندەي، مەنىمەن قاراعاندىعا بارۋعا كەلىسىمىن بەردى. اۆتوبۋستان تۇسكەن ساتتە مەن ودان كوز جازىپ قالدىم، قورقىپ قاشىپ كەتكەن  بولار. تاكسيست جىگىتكە “قاراعاندىعا اپار”، – دەپ ەدىم كەلىسە كەتتى. قالاعا جاقىنداعاندا مەن دە ەركىنسىپ، قارىنداسىم مەن كۇيەۋ بالام تۇراتىنىن ايتىپ، “تورت پەن كونياك الا سالشى”، – دەپ اقشا ۇسىندىم. ول دۇكەنگە كىرىپ، بارىن الىپ كەلدى، قازاقي ازامات ەكەن. ايتقان مەكەن-جايعا اكەلىپ تاستادى. جاتاقحانا. بىلەتىنىم، كەنجە قارىنداسىم – باقىت، جاقىندا تۇرمىسقا شىققان. كۇيەۋ بالام - اسان مەن جەزدەم – سلامبەك جاقىندا «سۆيدانكاعا» كەلىپ كەتكەن بولاتىن. ءتۇرىم قورقىنىشتى بولار،  سۇراعاندارىمنىڭ ءبارى باقىتتى بىلمەي شىقتى. ءبىر كەزدە عانا قارشاداي قارا قىز  تانيمىن دەگەسىن سوعان  جارماسىپ العانىم بار ما. ول العاشىندا قورىققانىمەن، كەيىننەن تۇراتىن جاتاقحاناسىنا اپارۋعا كەلىستى. ەكەۋمىز تاكسي ۇستاپ كارمۋ-دىڭ جاتاقحاناسىنا تارتىپ تۇردىق. ء“سۇيىنشىسى سەنىكى”، – دەپ دوس قىزىن جاتاقحاناسىنا جىبەرىپ، ءوزىم دالادا توسىپ تۇردىم. ولار جاتاقحانادا بولماي شىقتى. كۇيەۋ بالامنىڭ كۋرستاستارى الدىمنان كۇتىپ الىپ، بولمەگە اپارىپ، استى-ۇستىمە ءتۇسىپ جاتىر. مەن سەنەر-سەنبەسىمدى بىلمەيمىن. قارسى العاندار زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرى... وسىدان كەيىن بايقاپ كور، زاڭنىڭ قانداي ەكەنىن؟!.  P.S. قارىنداسىم  باقىت مەنى كورە سالا، “سەن قاشىپ شىققان جوقسىڭ با؟”،  – دەپ ءوز كوزىنە  ءوزى سەنبەگەنى ءالى كۇنگە ەسىمدە. جوق. مەن ەشكىمنەن، ەشقاشان دا قاشقان ەمەسپىن. مەنى بوساتتى، كەيىننەن تولىعىمەن اقتادى.

جەلتوقساننىڭ جەتىنشى جىلدىعى نەمەسە تاريحي شەگىنىس

جەلتوقساننىڭ جەتىنشى جىلدىعى دا جاقىنداپ قالعان كەز. ولجاس سۇلەيمەنوۆ اعامىزدىڭ ۇلكەن كومەگىمەن ۆينوگرادوۆ كوشەسىندە بوي كوتەرگەن “دەموكراتيا ءۇيىنىڭ” ەكىنشى قاباتىنان «جەلتوقسان» قوعامدىق بىرلەستىگىنە ءبىر بولمە بۇيىرىپ، سول جەرگە كوشكەنىمىزگە دە ءبىرتالاي ۋاقىت بولعان. باس قوسىپ وتىراتىن وزىندىك ءبىر شاڭىراقتىڭ بولعانى دا جۇمىستارىمىزدىڭ رەتتەلىپ، الىستان ات-ارىتىپ كەلىپ جاتقان جەلتوقساندىقتارعا وزىندىك ءبىر كۇش جىگەر بەرگەنىن نەسىنە جاسىرايىن. “جەلتوقساندىقتاردىڭ” عانا ەمەس، قازاقستاندى مەكەندەگەن ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ (دياسپورالاردىڭ) مادەني ورتالىقتارى، ءارتۇرلى قوعامدىق ۇيىمدار مەن پارتيالاردىڭ ورتاق ءۇيى بولعان – «دەموكراتيا ءۇيى»، سول زاماننىڭ قاسيەتى ەرەكشە عيماراتى بولىپ كورىنەتىن. ەكىنشى قاباتتاعى جينالىس زالىندا كۇندەلىكتى باس قوسۋلار مەن قىزۋ ايتىس-تارتىستار، قۇزىرلى ورىنداردىڭ «ەلشىلەرى»، باق ( كامەرالارى مەن ميكروفوندارىن ارقالاعان) جۋرناليستەرى مەن تىلشىلەردەن ۇزىلمەيتىن. قىسقاسى، ناعىز ازاماتتىق قوعام قالىپتاستىرۋشىلاردىڭ مەكەنى... جىگىتتەر ۇلكەن باس قوسۋعا شاقىرعاننان كەيىن «دەموكراتيا ۇيىنە» كەشەۋىلدەتىپ بولسا دا جەتتىم-اۋ، ايتەۋىر. كەڭسەنىڭ الدىنداعى جىگىتتەرمەن امانداسىپ، ەسىكتەن كىرە بەرگەنىم سول ەدى: “ۋاۋ، جاقسى كەلدىڭ، سەن قاي «تىزىمگە» جازىلاسىڭ، ورتەنەسىڭ بە، الدە كەسىلەسىڭ بە؟”، – دەپ بىرنەشەۋىنىڭ جامىراي كەتكەنى. بۇنداي توسىن سۇراقتىڭ مانىسىنە العاشىندا تۇسىنبەي، ءسال ابدىرىپ قالعانىم دا راس. سويتسەم، ءبىزدىڭ جىگىتتەر كەشكە بولاتىن ءبىر ۇلكەن اكتسياعا دايىندالىپ قويعان كورىنەدى. «جەلتوقسان» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ سول كەزدەگى تەڭ توراعاسى نالىباەۆ امانجول مەن قاراباەۆ شورا ەكەۋى جالپى ءتىزىمدى تۇگەندەپ، 17 جەلتوقسان كۇنى الاڭدا ءوزىن-ءوزى ورتەۋگە بەل بۋعان جەتى جىگىت پەن، بۇگىن كەشتە ءوز-وزدەرىنە قول جۇمسايتىن جىگىتتەردىڭ ءتىزىمىن بەلگىلەپ قويىپتى. كوپتەن كورمەي كەتكەن سەيتىمبەتوۆ ءۇسىپحان، قۋاندىقوۆ ەرمۇحان، قۇدايبەرگەنوۆ راسىلحان دا وسىندا ەكەن.تۇرلەرىنە قاراسام ەشقانداي ابىرجۋ، بولماسا قوبالجۋ بەلگىلەرى بايقالمايدى. الاڭدا ورتەنۋگە بەل بۋعان، كەبىندەرىن دە دايىنداپ قويعان جەتەۋدىڭ ءبىرى – حالمۇراتوۆ قۇرمانباي دوسىمدى شاقىرىپ، تەمەكى شەگۋگە دالاعا الىپ شىقتىم. ءجىپ-جىڭىشكە بولا تۇرا قولىنداعى تەمەكىسىن قۇشىرلانا ىشىنە تارتقان قۇرمانبايدىڭ ويىنا ەنۋگە ىقشامدالعانىم سول ەدى، ول بويىن بىردەن تىكتەپ الىپ: “اۋ، دوستىم،  سوزىمە سەنبەي تۇرعانىڭ قالاي؟.. جىگىتتەرمەن بىرىگىپ شەشىلىپ قويىلعان. بولدى، تەك دينا مەن قىزىما كوزقىرىڭدى دۇرىستاپ سالىپ جۇرسەڭ بولعانى،  ال باسقاسىنا “ دامەلەنبەي-اق قوي”، – دەپ قالجىڭعا بۇرعانى. ءيا، راسىمەن دە جىگىتتەر شەشىپ قويسا، ولاردىڭ بەتىن قايتارۋ مۇمكىن ەمەس تە ەدى. جىگىتتەردىڭ اۋىزبىرشىلىگى كەرەمەت بولاتىن: “اركىم ءوز ءسوزىنىڭ قوجايىنى جانە ول ءۇشىن جاۋاپ تا بەرەتىن. ەكىنشى  قاباتتاعى جينالىس زالىنا  پرەزيدەنت اكىمشىلىگى مەن الماتى اكىمشىلىگىنەن كەلگەن قوناقتارىمىز دوڭگەلەي جاسالعان ۇستەلگە شەن-شەنىمەن جايعاسا باستادى: بىزدەردەن ءبىر ەلى دە قالمايتىن «قۇزىرلى» ورىنداردىڭ  ادامدارى، ءوزىمىز  جاقسى تانيتىن  مايور اعامىز دا وسىندا. جينالىسىمىز   باستالىپ تا كەتتى. كونستيتۋتسيالىق سوتقا بايلانىستى جۇمىستاردىڭ سوزىلىپ  بارا جاتقاندىعى، شاحانوۆ كوميسسياسىندا كوتەرىلگەن كوپ ماسەلەردىڭ شەشىمى تابىلماي، تۇڭعيىققا تارتىپ بارا جاتقانى  ءسوز بولدى. تالاپتارىمىزدى قويىپ، تالاپتار ورىندالماي جاتقان جاعدايدا 17 جەلتوقسان كۇنى باستى الاڭدا جەتى جىگىتىمىز جينالعان حالىقتىڭ الدىندا وزدەرىن ورتەيتىندىگى جونىندە ايتىلدى. ءبىر ءسات جىم-جىرت، تىنىشتىق ورناعان كەنەت، ەسىك اشىلىپ ءتورت-بەس جىگىتىمىز كىرىپ كەلدى. جانىنا تاعى ەكەۋ-ۇشەۋى بارا بەرگەنى سول ەدى، ورتاعا سۋىرىلىپ شىققان ءۇش-ءتورت جىگىتىمىز: ء“بىز سىزدەرمەن ويناپ وتىرعانىمىز جوق، بولماسا”، – دەپ ءبىرى بىلەكتەرىن جالاڭاشتاي، ءبىرى قارىندارىن جالاڭاشتاي «لەزۆيەلەرىمەن» وزدەرىنىڭ بىلەكتەرى مەن قارىندارىن وسىپ-وسىپ جىبەرگەنى: “اتقىلاپ، شاپقىلاي جونەلگەن قاندى كورگەندە، وندايدىڭ تالايىن كورگەن مەنىڭ ءوزىم ورنىمنان قالاي اتىپ تۇرعانىمدى بىلمەيمىن، باسقا ادامداردىڭ جاعدايلارىن وزدەرىڭىز باعالاي جاتارسىزدار... زالدىڭ ءىشى ءاپ-ساتتە يۋ - قيۋ، بىت - شىت بولىپ كەتتى. بىرەۋلەرى تەرەزەگە قاراي ۇمتىلسا ، كەيبىرەۋى ەسىك جاققا لاپ قويدى. ەشكىمدى ەشقايدا شىعارماي جىگىتتەر تۇر. ورە تۇرەگەلگەن كوپشىلىكتى سابىرعا شاقىرىپ، شارق ۇرىپ مەن ءجۇرمىن، ايتەۋىر،” سكورىي، سكورىي شاقىرىڭدار!”– دەپ ايقايلاپ جۇرگەنىم ەسىمدە. ءۇستى باستارى قان-قان، ەدەندەگى قانعا تايعاناپ جىعىلىپ جاتقاندارى دا بار، بولمەنىڭ ءىشى دەمەسەڭىز، تۋرا سول 86-نىڭ الاڭى بولىپ كەتتى... نەشە مينۋتقا سوزىلعانى قايدام، ءبىر كەزدەردە تىنىشتىققا قول جەتكىزدىك. وزدەرىنە قول جۇمساعانداردىڭ ىشىندە ەر كوڭىل ەسىمباەۆ قادىر مەن ايماحانوۆ قۇتتىبەگىمىز اياماي-اق كەسكەن ەكەن، ولاردى جەدەل جاردەم بىردەن الىپ كەتتى، قالعاندارىنا سول جەردە «پەرەۆيازكا» جاسالدى. پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنەن  كەلگەن قايىربەك شوشانۇلى سۇلەيمەنوۆ اعامىزدىڭ “تالاپتارىڭ ورىندى، ورىندايمىز”، –  دەگەن ۋادەسىنەن كەيىن، جىگىتتەر سابىرعا ءتۇسىپ، 17 جەلتوقسان 1993 جىلى الاڭدا ەشقانداي ىڭ-جىڭسىز ءىس-شارامىزدى اتقارىپ، باستارىن ولىمگە بايلاعان جەتى جىگىتىمىز دە امان قالعان ەدى. كوپ كەشىكپەي 28 جەلتوقسان 1993 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ № 591-ر وكىمى شىقتى. وسىعان بايلانىستى ارناۋلى كومميسيا قۇرىلىپ، ءوز ىستەرىن باستاپ تا كەتكەن بولاتىن... وكىنىشكە وراي، كوميسياعا جۇكتەلگەن جۇمىستار تولىعىمەن ورىندالماي قالدى. الماتى قالاسىنان باسقا جەرلەردە تۇرىپ جاتقان «جەلتوقساندىقتار» (سوتتالىپ، تولىق اقتالعان قىز-جىگىتتەرىمىز ) ءالى كۇنگە دەيىن وكىمدە كورسەتىلگەن جەڭىلدىكتەر مەن ارتىقشىلىقتارعا قول جەتكىزە الماي كەلەدى. كوميسسيا توراعاسى: قازىرگى ءماجىلىس  دەپۋتاتى – قۋانىش سۇلتانوۆ بولاتىن.

اشتىق جاريالاعانداردىڭ تالاپتارى 

1994  جىلدىڭ   كوكتەمى. “قىسقى  ازىعىڭدى كوكتەمنەن جينا” دەگەن ناقىلدى ۇستانعان ايەلىم روزا ەكەۋمىز «ۆرەميانكامىزدىڭ» الدىندا جەر قوپارىپ، باقشامىزبەن  اينالىسىپ جاتقانبىز. كوپتەن ۇيىمىزگە قوناققا كەلمەي كەتكەن. قادىر مەن جامبىل ەرتەڭ ەسكى الاڭنىڭ الدىندا وتكىزىلگەلى جاتقان ميتينگ جايىن ايتا كەلىپتى. “ۇيىمداستىرۋشىلارى كىم؟” – دەگەنىمە، “بارلىق ۇيىمدار بولادى، ءبىزدىڭ جىگىتتەر بىلتىر قۇرىلعان جاڭا كوميسسيانىڭ جۇمىستارىنا كوڭىلدەرى تولمايتىندارىن ايتىپ، ءبىرازى اشتىق جاريالايتىندارىن مالىمدەيدى”، دەدى. جەرگە قاتىستى ماسەلەلەر كوتەرىلىپ جاتقانعا دا ۇقسايدى. مەن ەرتەڭ سول جەردە كەزدەسەتىنىمىزدى ايتىپ، قوناقتارىمدى شىعارىپ سالدىم. ەرتەسىندە ساعات ون كەزدەرىندە الاڭعا كەلسەم، مىڭ جارىمداي ادام جينالىپ قالعان ەكەن. سىرتتى الا، پەريمەترمەن ميليتسيونەرلەردىڭ دە قاپتاپ جۇرگەندەرىن بايقادىم. جيىن ءبىر ساعاتتان استام ۋاقىت بولدى. ميتينگ ۇيىمداستىرۋشىلارى ابراەۆ پەن نالىباەۆ: “وسىمەن جيىنىمىز، ميتينگىمىز ءبىتتى”،  – دەگەنى سول ەدى، دايىن تۇرعان ميليتسيونەرلەر مەن ومون جۇرتتى جاپپاي اۆتوبۋستارعا تىقپالاي باستادى. ەكى-ءۇش اۆتوبۋسقا جيىلعان شەرۋشىلەردى «تسەليننىي» كينوتەاترى جانىنداعى ميليتسيا بولىمشەسىنىڭ جوعارعى قاباتتاعى زالىنا كىرگىزىپ جاتىر. ميليتسيانىڭ باسشىسى قورقىتا، ۇركىتە سويلەپ، اكىمشىلىك قۇقىق بويىنشا ءبىرتالاي باپتاردىڭ بۇزىلعانىنا بايلانىستى جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلاتىندىعىمىزدى جايىپ سالدى. بۇندايدى كۇتپەسە كەرەك، جاسى ۇلكەندەردىڭ بىرەۋىنىڭ جۇيكەسى سىر بەرىپ، ءبىرىنىڭ قان قىسىمى كوتەرىلىپ، ءبىرى ەستەرىنەن تانىپ جاتتى. “جەلتوقساندىقتاردىڭ”  ىشىندە  امانجولدىڭ  (سول  كەزدەگى توراعامىز) بولماعانى تاڭ قالدىردى. قالايدا شىعىپ كەتۋدىڭ جولدارىن ويلاستىرا باستاعانىم سول ەدى، «مىنا جەردە اشتىق جاريالاۋ تۋرالى ءوتىنىش جازباعاندار بار ما؟»  – دەگەنىن پايدالانا، مەن ورنىمنان تۇرىپ، ءوتىنىش جازباعانىمدى ايتتىم. “وندا بوسسىڭ”، – دەپ قويا بەرگەنى. شىعا سالىسىمەن، بىردەن «دەموكراتيا ۇيىنە» تارتتىم. كابينەتتىڭ ەسىگى اشىق، امانجولدىڭ قارا ديپلوماتى تەرەزە الدىندا جاتىر، ءوزى جوق. ءبىراز كۇتىپ وتىردىم. كەلمەگەن سوڭ ديپلوماتتى قولىما الىپ قاراسام، اۋزى اشىق ەكەن، «جەلتوقسان» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ ءمورى دە ىشىندە. ءبىر جاعدايدىڭ بولعانى انىق، ونىڭ قالاي وربىگەنى جايىن ءبىلۋ مەن ءۇشىن ازىرگە جۇمباق بولاتىن. دەرەۋ جان-جاققا تەلەفون شالىپ، جىگىتتەردى جيناي باستادىم. الدىمەن، ەسىمباەۆ قادىر مەن مۇزافاروۆ الىبەك كەلىپ جەتتى. بولعان جاعدايمەن ولاردى تانىستىرىپ، جەدەل باسقارۋشى توپ قۇرىپ، ونى ۇشەۋمىز باسقاراتىن بولىپ كەلىستىك. ءمور مەن ديپلوماتقا الىبەك جاۋاپ بەرەتىن بولدى. امانجول ءىز-ءتۇزسىز جوق بولىپ كەتتى. جەر- جەردەگى جەلتوقساندىقتارعا ءۇشبۋ حابار تاراتىلىپ، «دەموكراتيا ۇيىنە» تەز ارادا جينالۋ كەرەكتىگى جەتكىزىلدى. سول كەزدەگى جەلتوقساندىقتاردىڭ اۋىزبىرشىلىگى مەن ءوزارا قارىم-قاتىناستارى جوعارعى دەڭگەيدە بولاتىن. ەرتەسىندە-اق جيىرما شاقتى،  “جەلتوقساندىقتاردىڭ” باسى قوسىلدى. كەشەگى وتكەن ميتينگىنىڭ ءمانىسى تالقىلانىپ، بىرىنە ايىپپۇل، ون، ون بەس كۇنگە قامالعان قاراباەۆ شورا، تايجۇماەۆ جامبىل، داۋلەتوۆ جەڭىستەر جايىندا ءسوز بولىپ، وعان «اياق» جاساپ، حابارلارىن الىپ كەلۋ قادىرعا جۇكتەلىپ، ول «لوباچەۆسكيدەگى بيچ.پريەمنيككە» بىردەن اتتانىپ كەتتى. قۇزىرلى ورىندارعا ارنايى حات-حابار، تالاپ پەن تىلەكتەردى جەتكىزۋدى مەن موينىما الدىم. ۋاقىتشا «جەلتوقسان» قوعامدىق بىرلەستىگىن باسقارۋ قادىر، الىبەك ۇشەۋمىزگە جۇكتەلدى. تۇسكە جەتپەي قادىر قاماۋدا جاتقان جىگىتتەرمەن «اياق» ورناتىپ، حال-جاعدايلارىن، «كسيۆالارىن» الىپ كەلىپتى. وقىپ، تانىسقاننان كەيىن، «اشتىق» اكتسيالارىن سول جەردە جالعاستىرىپ جاتقان جىگىتتەردى شىعارىپ الۋ ءۇشىن، ولاردى قولداۋ اكتسياسى «دەموكراتيا ءۇيىنىڭ» ىشىندە جالعاساتىن بولىپ شەشىلدى.  جىگىتتەردىڭ ىشىنەن سول كۇنى دەنساۋلىقتارى مەن جاعدايلارىنا بايلانىستى ءتورت جىگىت – مەيىربەك ەركىنبەك، وتارباەۆ كەنجە، ەسبوسىنوۆ امانقوس جانە “جەلتوقساندىقتار” كۇيەۋ بالا بولىپ كەلەتىن جەزقازعاندىق باۋىرجان (سەركەنوۆا اناردىڭ جولداسى) اشتىق اكتسياسىن باستايتىن بولدى. «ءبىر اتانىڭ بالالارىنداي» – جەلتوقساندىقتار ءبىر-بىرىمىزگە ءسوز بەرىسىپ، جەڭىستى كۇنگە دەيىن ءبىراۋىزدى بولاتىنىمىز شەگەلەندى. ءتاڭىرىم  «نيكولسكي» بازارىنان  كەزىندە ءبىر كۋرستا وقىعان «مەستنىي» ەلۋباەۆ ەربول باۋىرىمدى كەزدەستىرىپ، ءبىرتالاي كومەگى ءتيدى. ءبىر جارىم اي بويى ىشەتىن، جەيتىن تاماق پەن تاعامداردى سودان الىپ كەتىپ تۇراتىن بولدىم. اللا رازى بولسىن! كەشكىسىن توسەك-ورىن جەتكىزىلىپ، اشتىقتاعىلاردىڭ قاسىندا بولاتىن كەزەكشىلىكتى قادىر اتقاراتىن بولىپ، ءۇيدى-ۇيىمىزگە تارقاستىق. كەلەسى كۇنى مەن، سودان كەيىن الىبەك تاۋلىك بويى كەزەكشىلىكتى، بارلىق جاۋاپكەرشىلىكتى ۇشەۋمىز كەزەكتەسىپ اتقاراتىن بولدىق. ەرتەسىندە قۇزىرلى ورىندارعا تالاپ پەن تىلەكتەرىمىز جازىلعان حاتتار جەتكىزىلىپ جاتتى. ارنايى الماتى قالاسىنداعى «قىزىل كرەست» ۇيىمىنا جازىلعان حاتتى تابىستاۋ الىبەككە جۇكتەلدى. «باسشىسىمەن فاميليالارىڭ ءبىر ەكەن، تۋىسىڭدى وسى ۋاقىتقا دەيىن نەگە جاسىرىپ كەلگەنسىڭ»، – دەپ قالجىڭداپ قويۋدى دا ۇمىتپادىم. تۇسكە جەتپەي قالانىڭ ىشكى ساياسات بولىمىنەن، مەديتسينا ورتالىعىنان دارىگەرلەر دە كەلىپ جەتتى. دارىگەرلەر كەنجە مەن امانقوسقا اشتىقتى جالعاستىرۋ اعزالارىنا وتە زيان بولاتىنىن تاعى دا ەسكەرتتى. امانقوستىڭ تۇرمەدەن كەيىن اسقازانى، كەنجەنىڭ وكپەسى اۋىراتىن. ولار اشتىقتى ءوز ەرىكتەرىمەن جانە قويىلعان تالاپتار ورىندالمايىنشا جالعاستىراتىندارىن تاعى قايتالادى. ءدال وسى كەزدە اشتىق جاريالاۋ تۋرالى وتىنىشتەرى مەن تالاپ-تىلەكتەرىن جەتكىزىپ، دارىگەرلەرگە «الدىن الا» تەكسەرىگەن، قاسەنوۆ رۇستەمبەك پەن رامازانوۆ اماندىق اكتسياعا قوسىلدى. كەلەسى كۇنى شىمكەنتتىك يسابەكوۆ ءسابيت كەپ اشتىققا كىردى. ءبىر جەتىدەن كەيىن ونى  “ جەدەل جاردەم” كولىگى الىپ كەتىپ، ءبىر اي ەمحانانىڭ توسەگىنە بايلاندى. اشتىقتىڭ ىشىندە، ەشقانداي ءنار تارتپاي، تەك قانا سۋ ىشۋگە بولاتىن تۇرىنە توقتاعان ەدىك. ءسويتىپ، ىشتە ۇشەۋى، سىرتتا التاۋى باستاعان “جەلتوقساندىقتاردىڭ” اشتىق اكتسياسى باستالىپ كەتكەن ەدى. قالا ومىرىندە بۇنداي ارەكەتتەردى كورمەگەن اكىمشىلىك پەن ءارتۇرلى قۇزىرلى ورىندار، ەرىكسىز بىزدەرمەن، قويعان تالاپتارىمىزبەن تانىسۋلارىنا، كەيىننەن ساناسۋلارىنا تۋرا كەلدى. ءۇشىنشى كۇنى جوعارعى كەڭەستىڭ دەپۋتاتى – جاسارال قۋانىشالين اعامىز، ايسۇلۋ قادىرباەۆا اپايىمىز باستاعان «ازات» قوزعالىسىنىڭ ازاماتتارى اشتىق جاريالاپ جاتقان “جەلتوقساندىقتاردىڭ” قال-جاعدايلارى مەن تالاپ تىلەكتەرىمەن تانىسىپ، اكتسيانى سەيتتاي ادەنوۆ اقساقالىمىز قولدايتىنىن ءبىلدىرىپ، جاقىن ارادا قوسىلاتىنىن ايتتى. «دەموكراتتار ۇيىندە» ورنالاسقان ءارتۇرلى مەملەكەتتىك ەمەس قوعامدىق ۇيىمدارمەن، ءتۇرلى دياسپورالاردىڭ مادەني-ورتالىقتارىنىڭ جەتەكشىلەرى دە قۇلاقتانىپ، تۇسىنىستىكپەن قارايتىندارىن ءبىلدىرىپ جاتتى. بارلىق جەلتوقساندىقتارعا ۇندەۋ تاستالىپ، جەر-جەردەگى جىگىت پەن قىزدارىمىزعا حابار جىبەردىك. ءبىر دە بىرەۋىنىڭ قالماي قاتىسۋىن، بولماسا، قارجىلاي قولداۋ كورسەتۋىن سۇرادىق. قىزدارىمىز: كلارا، گۇلنار ابىلقايىروۆا، گۋلۆيرا پانينوۆا، قايىپقان يمانباەۆا، ەسپەمبەتوۆا قانشايىمدار قولداپ، جىگىتەرىمىز: يمانباەۆ ەرمەك، جۇماجانوۆ ەرىكجان، وتكىرحان مۇلكىباەۆ، حاسەن اعامىز، تۇگەلباي تاشەنوۆ، قايىرگەلدى كۇزەمباەۆ، رۋزيەۆ ابايدۋللا، ابدىرەەۆ ەلامان، شىنىباەۆ نۇرماندار قوماقتى ۇلەستەرىن قوستى.  كەزىندە دىنمۇحامەت احمەتۇلى قوناەۆتىڭ «سوپروۆوجدەنيەسىنىڭ» باسشىسى بولىپ، سوتتالىپ، كەيىننەن تولىق اقتالعان – مىرزا يليچ اكۋەۆ اعامىز دا ءوزىنىڭ ۇلەسىن تاستاپ كەتكەن ەدى. ءتىپتىم، مۇحتار اعامىزدىڭ «حاتشىسى» ءلايلىم جۇمىستان كەيىن دوس قىزدارىمەن كەلىپ، اشتىقتا جاتقان  جىگىتەرىمىزدىڭ  كوڭىلدەرىن كوتەرىپ رۋح بەرىپ كەتەتىن. كەيىننەن بىزدەرگە نيەتتەس نەسىپكۇل دە اشتىققا وتىردى. بۇنداي «جالپى جەلتوقساندىق» اكتسيا بۇرىن سوڭدى بولماعان ەدى. ءتورتىنشى كۇنى جىگىتتەرىمىزدى  شىعاراتىنىن  ەستىپ، قاجەتتى قامعا كىرىسىپ كەتتىك. ولاردى قارسى الىپ، مونشالارىنا اپارىپ، ءبىر قابات كيىمدەرىن جاڭارتۋ، انا جاقتان قالىپ قويعان «جازىلماعان» زاڭدىلىعىمىزدى دا ابىرويمەن اتقارىپ  كەلگەننەن كەيىن، تايجۇماەۆ جامبىل وسىنداعى اكتسيانى جالعاستىراتىنىن بولىپ، جىگىتتەرمەن قالىپ قويدى. وتارباەۆ كەنجە مەن ەسبوسىنوۆ امانقوستى دارىگەرلەر دەنساۋلىقتارىنا بايلانىستى «گوسپيتاليزاتسياعا» الىپ كەتتى. ولاردىڭ ورنىن شاباروۆ التاي، ابدىقادىروۆ بەرىكبول مەن نەسىپكۇل قارىنداسىمىز الماستىردى. «گوسپيتاليزاتسياعا» كەتىپ جاتقان جىگىتتەرىمىزدىڭ ورنىن جاڭادان  جىگىتتەرىمىز باسىپ، كەيىننەن سەيىتتاي اعامىز قوسىلىپ، جالپى اشتىق اكتسياسى 45 كۇنگە سوزىلدى. بيلىك قويعان تالاپتارىمىزدىڭ ورىندى ەكەنىن مويىنداپ، سول جىلى قالالىق اكىمشىلىكتەن ون پاتەر بولىنەتىن بولدى. كەيىننەن، ءار دەڭگەيدەگى باسشىلار قويىلعان تالاپتاردىڭ ورىندالاتىنىنا ۋادەلەرىن ءۇيىپ-توگىپ بەرىپ جاتتى. اشتىقتىڭ سوڭعى كۇندەرىندە راسىلحان مەن امانجول دا اكتسياعا  قوسىلعان ەدى. ءسويتىپ، ءبىز اشتىقتى توقتاتتىق. اشتىق بارىسىندا ادام اعزاسىنىڭ كەرەمەت قاسيەتتەرىنە تاڭقالماسقا شارام قالماپ ەدى. ولاي دەيتىنىم، العاشقى كۇننەن اشتىققا دومالانىپ كىرگەن مەيىربەك  ەركىنبەگىمىز، اياعىندا، جىپتىكتەي ءاپ-ادەمى بولىپ شىعا كەلگەنىن كورگەن​دە، بارشامىز ريزا بولىپ، قولىن العان ەدىك. ءتىپتى، جاسارىپ كەتكەندەي بولىپ تا كورىنگەن ەدى. ەڭ باستىسى: تۇرمە مەن “ەتاپتاردا” كورگەن قيىندىقتار مەن دەنساۋ​لىق​​تارىنىڭ جاعدايلارى; ءۇي-ءىشى وتباسى جاعدايلارىندا بولىپ جاتقان ءار​تۇر​لى قيىندىقتار مەن كيكىلجىڭدەرگە قاراماستان; الاڭدا ار مەن نامىستى بيىك كوتەرگەن ازاماتتارىمىزدىڭ بەيبىت ومىردە دە، ازاماتتىق قوعام قالىپتاستىرۋ جولىندا ەرلىك پەن بىرلىكتىڭ ولشەۋسىز ۇلگىسىن كورسەتكەندەرىن ءالى كۇنگە دەيىن ماقتان تۇتامىن. «ءبىر اتانىڭ بالالارىنداي» بولىپ كورىنەتىن، سول كەزدەگى «جەلتوقساندىق بىرلىك پەن بىرىزدىلىكتى» جانىمنان تاپپاي قالعان كەزدەرىمدە، كەيىننەن، ءۇي ىشىنەن قوس تىككەن “جەلتوقساندىق” ۇيىمداردىڭ باسشىلارى ءبىر-بىرىمەن بولماشى دۇنيەلەرگە بولا «ىرىلداسىپ» جاتقاندارىن ەستىگەن قالعان كەزدەرىمدە، كوك بورىدەي ايعا قاراپ ۇلىپ قويا بەرگىم كەلىپ كەتەدى. جارقىن بەتبۇرىسىمىزدىڭ جويقىن بەتاشارى، قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن، قازاق  ۇلتىنىڭ  گۇلدەنۋى ءۇشىن، ونىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ بارىنشا وركەن جايۋى ءۇشىن ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت بولگەن ازاماتتاردىڭ بارلىعىنا دا اسا قىمبات، اسا قاسيەتتى – جەلتوقسان 86 مەن “جەلتوقساندىقتاردىڭ” ءومىر بەلەسىندەگى اشتىق اكتسياسى وسىلاي اياقتالعان بولاتىن.

زامانبەك جايلى جازبادان

الدىمىزعا قويىلعان جۇمىس جوسپارىنا ساي، تالاپ تىلەكتەرىمىزدى جەتكىزۋ ماقساتىمەن، الماتى قالاسىنىڭ سول كەزدەگى اكىمى زامانبەك قالابايۇلى نۇرقادىلوۆتىڭ قابىلداۋىنا بارا جاتىرمىز. دەموكراتيا ۇيىنەن شىعىپ، كۇندەلىكتى ادەتىمىزبەن “11 مارشرۋت، تىكەلەي تارتتىق. قاسىمدا جەلتوقساننىڭ ابىرويلى ازاماتتارى سەمەيلىك – قادىر ەسىمباەۆ جانە جامبىلدىق – جامبىل تايجۇماەۆ. ءا دەگەنشە، قاجەتتى جەرىمىزگە جەلدەي ەسىپ جەتىپ كەلدىك. كىرە بەرىستەگى ميليتسيونەرگە   قۇجاتتارىمىزدى  كورسەتىپ، ەكىنشى قاباتتاعى قابىلداۋ  بولمەسىنە كوتەرىلدىك. حاتشى دا كەلگەنىمىزدى كورىپ، ىركىلمەستەن، بىزدەردى ءوزى باستاپ الىپ كىردى. “جەلتوقسان” قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعالىق قىزمەتىن اتقارعان العاشقى جىلدارىم. الىپ دەنەلى اعامىزدىڭ ورنىنان اتىپ تۇرىپ، الدىمىزدان شىعىپ،”اسسالاۋماعالەيكۋم” دەپ ۇسىنعان قولدارىمىزدى الدى. وڭ جاقتاعى ۇلكەن دوڭگەلەك ۇستەلگە باستاپ بارىپ، تورگە جايعاستى دا، جاعالاي وتىرۋىمىزدى سۇرادى. كابينەتتىڭ وڭ جاعىندا دوڭگەلەك ۇستەل ءبىز سياقتى قازاقتارمەن اڭگىمەلەسۋگە ادەيى ارنالعانداي ەكەن. جانىمداعى  جىگىتتەردى  تانىستىرىپ  بولىپ، قارا پاپكامداعى قاجەتتى قۇجاتتارىمدى شىعارا باستاعانىم سول ەدى، تەلەفون تۇتقاسىن الىپ، ورىنباسارلارىنىڭ ءبىرىن شاقىرتى. ەسىكتەن سالەم بەرىپ قولىندا قالام-قاعازى بار سۇڭعاق بويلى  ۆيكتور ۆياچەسلاۆوۆيچ حراپۋنوۆ ەندى. اڭگىمە جەلىسىن بىلتىر عانا قولىمىز جەتكەن پرەزيدەنت جارلىعىنا بايلانىستى شىققان، پرەمەر-ءمينيستردىڭ وكىمى، قۇرىلعان ارنايى كوميسسيا مۋشەلەرىنىڭ جۇمىسى جايىنا بۇردىم. كورسەتىلگەن، ورىندالۋعا ءتيىستى جەرلەرىنە توقتالىپ، ورىنباسارىنا قاجەتتى نۇسقاۋلار بەرىپ، كوتەرىلگەن سۇراقتارىمىزعا تولىقتاي جاۋابىن بەرىپ كوڭىلىمىزدى ءبىر ماسايراتىپ سالماسى بار ما، اعامىزدىڭ. ايتا كەتەتىن جايت، ءبىر ساعاتتاي ءوزارا اڭگىمەمىز تەك قانا قازاق تىلىندە ءوربىدى، “توبەسى  تەسىك” ورىنباسارى تىكەسىنەن تىك تۇرىپ، باستىعىنىڭ دا، ءبىزدىڭ دە كوڭىلىمىزدەن شىقتى. ورىنباسارىنا تاپسىرمالارىن بەرىپ، شىعارىپ سالىسىمەن، بىزدەرگە قاراپ،”... ءاي، جىگىتتەر ەرلىكتەرىڭە راحمەت، ماعان سالسا بارلىق جۇمىستارىڭدى ، از ۋاقىتتا شەشىپ بەرەر ەدىم، اتتەڭ، بارلىق بيلىك “قونجىقتىڭ” قولىندا، سوعان قاراتىپ قويدى عوي”، – دەگەنى. كىم جايىندا مەڭزەپ وتىرعانىمدى سەزىپ وتىرعان شىعارسىڭدار، – دەپ قايىردى. ءيا، ونىسى تەرەششەنكو ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى ەدى. جالپى جاعدايلارىمىزدىڭ انىق-قانىعىنا قانىپ، ءبىرتۋرلى تۇنجىراپ قالعاندىعىن بايقاپ، اڭگىمەنى جەڭىل جاققا بۇرا باستاعانىم سول ەدى، جامبىل، ءوزىنىڭ اقتالا الماي جۇرگەندىگىن ايتىپ، “تۋپيكوۆوە پولوجەنيە”، – دەپ قالماسى بار ما. ورنىنان اتىپ تۇرىپ، “جىگىتتەر، تۋپيكوۆوە پولوجەنيە ۋ نە بىۆاەت”، – دەپ، ءتور جاقتاعى تەلەفوندارعا تولى ءوز ورنىنا جىلدام باسىپ بارىپ، تۇتقاسىن قولىنا الىپ، بىرەۋدى تەرە باستادى. بىردەڭەنى ءبۇلدىرىپ العانداي، جىگىتتەر ءبىر بىرىمىزگە قاراپ قالىپپىز. قىسقاشا امانداسىپ، “اناۋ كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ بۇرىشىنا مەنىڭ فاميليامدى ءىلىپتى، جىگىتتەر ءالى كۇنگە اقتالماي ءجۇر ەكەن، تەزىرەك اقتاساڭدارشى!..”، – دەپ تەلەفوننىڭ قۇلاقشاسىن قويا سالعانى...كەيىننەن اڭعارعانىم، سول كەزدە جوعارعى سوتتىڭ توراعاسى ايتمۇحامبەتوۆقا حابارلاسقان ەكەن. ال، جىگىتتەر اڭگىمە بىتسە، وسىمەن اماندىقتا بولايىق، – دەپ قولىن ۇسىنىپ، نىق باسىپ كەلە جاتتى. ريزاشىلىق پەن راحمەتىمىزدى جامىرا ايتىپ، ءبىز دە اعامىزدىڭ قابىلداۋىنان شىعىپ كەلە جاتتىق. راسىمەن، كوپ ۋاقىت وتپەستەن ءبىزدىڭ جىگىتتەر “پاچكا-پاچكاسىمەن” اقتالا باستادى. كوميسسياعا جان ءبىتىپ، سول جىلى جىگىتتەرىمىزدىڭ دەنساۋلىقتارىن الماتى قالاسىنداعى “دياگنوستيكالىق ورتالىقتا” تولىقتاي، اقىسىز تەكسەرۋگە  مۇمكىندىك جاسالىندى. مارقۇم قايراتتىڭ اناسى – دامەتكەن اپامىزعا، شورا قاراباەۆقا، قاسىم باۋىرىمىزدىڭ اپايى – گۇلنار ابىلقايىروۆاعا ء(بىر ۇيدەن ەكى ادام سوتتالعان) جالپى جينالىستىڭ شەشىمىمەن پاتەر كىلتىن تابىستاۋعا مۇمكىندىك تۋدى. بۇل ءبىزدىڭ “جەلتوقسان” قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ  جەڭىستى، جەمىستى دە،  جىلدارى ەدى.

پرەزيدەنتتىك دودا

وسىدان ءدال 5 جىل بۇرىن، 2011 جىلعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا (دوداعا) تۇسكەن 22 ازاماتتىڭ قاتارىندا - 3 پارتيا تاراپىنان، 18 - جەكە ازاماتتار جانە جالعىز قوعامدىق بىرلەستىكتەر اتىنان - جەلتوقسان تۋىن كوتەرىپ، كەشكىسىن استانالىق جەلتوقساندىقتار - توقتار، مارات، باۋىرلارىم - ءسالىم، ەرزاتتاردى ەرتىپ قر وسك عيماراتىنا بەت الدىم. رەسپۋبليكالىق جەلتوقسان حالىقتىق-پاتريوتتىق قوزعالىسىنىڭ اتىنان ۇسىنعان قۇجاتتارىمدى مۇقيات قابىلداپ جاتقان وسك ورىنباسارى ۆ.ك. فووستىڭ ءىس-قيمىلى مەن سويلەگەن سوزدەرىنەن ابىرجىعاندىق، ءسال قوبالجىعاندىق ىزدەرىن بايقاپ قالدىم. تەلەفونىندا دامىل جوق، قولداۋ كورسەتكەن ۇيىمداردىڭ مورلەرىنە قايتا-قايتا ۇڭىلۋمەن بولدى. ءبىرتالاي ۋاقىتقا سوزىلعان بۇل كورىنىستىڭ ۇستىنە ەنتىگىپ جەتكەن سپورتتىق كيىمدەگى اقساقالمەن امانداسقانىمىزدان كەيىن، كەڭسەسىنە بىرگە ءجۇرۋىمدى سۇرادى، ءاپ دەگەننەن دوكەيدىڭ ءوزى ەكەنىن اڭعاردىم. قابىلداۋدىڭ سوڭعى كۇنى مەن ساتتەرىندە پايدا بولعاندىعىم با، الدە قاسيەتتى جەلتوقساننىڭ شاراپاتى ما، كىرە بەرىستەگى ميليتسيونەرلەرمەن قاتار سول عيماراتتا قىزمەت جاساپ جاتقانداردىڭ ءبىرتالايىن ابىگەرگە سالىپ قويعان سياقتىمىن، قر وسك توراعاسى - ق.ت. تۇرعانقۇلوۆتىڭ كەڭسەسىندەگى جەكە اڭگىمەلەسۋىمىزدەن كەيىنگى ويلارىمنان تۇيگەنىم. اڭگىمە سوڭىنا تامان ەنگەن وسك حاتشىسى ب.س. مەلدەشوۆ مىرزا كەڭسەسىنە ەرتىپ بارىپ سايلاۋعا قاتىستى اقپاراتتارمەن تانىستىرا باستادى. قاراپايىم قازاقيلىقپەن ءجون سۇراسىپ، جەزدەمدى دە تاۋىپ ۇلگەردىم. الداعى قازاق تىلىنەن وتەتىن ەمتيحان ەڭ سوڭعى كۇنگە بەلگىلەنىپ قويىلعانىن ەستىگەنىمدە، جەزدەلىگىن بىردەن پايدالانىپ، ەمتيحانعا دايىن ەكەنىمدى جەتكىزىپ، مۇمكىنشىلىك بولسا، الدىڭعى كۇندەرگە بولماس پا دەگەن ويلارىمدى دا توگە سالعانىم. قۇجاتتارىمنىڭ تىركەلگەنى بويىما ەرەكشە كۇش بىتىرگەندەي، الماتىداعى جەلتوقساندىقتارعا دا حابارلاسىپ ۇلگەردىم. ۇيىمە قانات بىتكەندەي اسەرمەن ەنىپ، تەلەديداردان عاني قاسىموۆ  اعامىزدىڭ تىركەلىپ قانا ەمەس، قازاق تىلىنەن ەمتيحاندى تاپسىرىپ ۇلگەرگەنى جايىنداعى سيۋجەتتى كورگەنىمدە، جاعامدى ۇستاعان جايىمدى قالايشا جاسىرايىن؟!... تۇسىمە قازاق رەنەسسانسىنىڭ باسى - ۇلى اباي ەنىپ، ءبىرتۇرلى جاقسى اسەرمەن تۇردىم. وزىمشە جورىپ العاننان كەيىن، ۇيدەن ابايدىڭ قارا سوزدەرىن ىزدەپ تاپسامشى، ونسىز ەمتيحان تاپسىرۋىما جول جوق ەكەندىگىن توپشىلاپ تا قويعانمىن. توقتاردىڭ كىتاپحاناسىنان تابىلعان قوس تىلدەگى ابايدىڭ قارا سوزدەرى مەنىڭ كەيىنگى ومىرىمە وزگەشە ورنەك سالىپ قانا قويماي، وي يىرىمدەرىنە باتىرىپ اكەتكەندىگى سونشالىقتى، ەكى كۇننىڭ قالاي ءوتىپ كەتكەنىن بايقاماي دا قالىپپىن. وسك حاتشىسىمەن حابارلاسىپ، كەلمەي قالۋى مۇمكىن دەگەن ۇمىتكەردىڭ ورنىنا ۇشىپ جەتىپ، كىرە بەرىستەن قارسى العان باق مەن جۋرناليستەردىڭ ساۋالدارىنا ءلام-ميم دەمەستەن ەمتيحان الاتىن زالدان بىراق شىققانىم. ءتىپتى، حاتشىنىڭ ون مينۋت بۇرىن جولىعىپ كەتۋىن وتىنگەنىن دە ەسىمنەن شىعارىپ الىپپىن. دەرەۋ جينالا باستاعان كوميسسيا مۇشەلەرى الدىڭعى دوڭگەلەك ۇستەلدىڭ بويىنا جايعاسا باستادى. ءتور جاقتان ەنىپ كەلگەن مىرزاتاي جولداسبەكوۆ اعامىزعا اسسالاۋماعالەيكۋم، - دەپ امانداسقانىم ەسىمدە. وتىز جىل بۇرىن تامامداعان مەكتەپ ورداسىمەن، 17 جىلدا ارەڭ قول جەتكىزگەن - جوو ديپلومىنان كەيىن ەمتيحان تاپسىرىپ وتىرعانىم وسى بولاتىن. ەركىن تاقىرىپتى تاڭداپ، سول كەزدەگى ۇلتىمنىڭ قول جەتكىزگەن تاۋەلسىزدىگى مەن ەرتەڭىنە بايلانىستى ويلارىممەن، تولعانىستارىمدى جەتكىزۋگە كەلگەندە قالامىم وزىنەن ءوزى جۇيتكي جونەلىپ، ءتىپتى، ولەڭ شۋماقتارىممەن اياقتاعان ەدىم. ول جاعى جەكە ءبىر اڭگىمەگە ارقاۋ... ەمتيحاننان وتە سالىسىمەن، جول جونەكەي قاراعاندىداعى جىگىتتەرگە توقتاپ، سارىارقامنىڭ سارىشۇناق ايازىنا قاراماستان، جەكە كولىگىممەن الماتىعا ءسالىم باۋىرىمىز ەكەۋىمىز جەتكەن دە ەدىك. قارسى العان جەلتوقساندىق باۋىرلارىمنىڭ ىستىق قۇشاعى مەن نيەتتەرىنىڭ كەڭدىگى سونشالىقتى، كەڭسەمىزگە دە سيماي قالعاندىعىن قالايشا ۇمىتايىن؟!... ۋاقىتتىڭ ازدىعى، سول كەزدەگى اۋا رايىنىڭ جاعدايى مەن قارجىنىڭ تاپشىلىعى ءوز دەگەنىن جاسادى. جازعان حاتىما حابار بولماعان سوڭ، ءبىر جەتىگە جەتەر جەتپەس ۋاقىتتا 80 مىڭ قولداۋ جيناپ، ەكىنشى تۋرعا وتۋىمە 11 مىڭداي قولداۋ جەتپەي قالعانىن مويىنداپ، 2 ناۋرىز كۇنى استانادا دودادان شىعاتىنىمدى قر وسك جەتكىزگەن ەدىم. دودا بارىسىندا قارجىلاي، باسقا دا كومەك كورسەتپەك بولعان، كەيىننەن، سوزدەرىن جۇتىپ قويعان جىگىتتەر جايى جەكە اڭگىمە. ال، جەر-جەردەگى قولداۋ كورسەتكەن حالقىما، اسىرەسە، ءوز قارجىلارىنا اۋىلدارىن ارالاپ كەتكەن جەلتوقساندىق جىگىتتەر مەن قىزدارعا العىسىم شەكسىز!

قۇرمانعازى راحمەتوۆ.

adebiportal.kz

Facebook - парақшамызға жазылыңыз!

YouTube - арнамызға жазылыңыз!

Instagram - парақшамызға жазылыңыз!

VK - тобымызға жазылыңыз!

Telegram - арнамызға жазылыңыз!

OK - парақшамызға жазылыңыз!

Twitter - парақшамызға жазылыңыз!

LinkedIn - парақшамызға жазылыңыз!

Басқалармен бөлісе отырыңыз