- «Qal qalaı? Apellıaııadaǵydaı…»
Meniń týǵan baýyrym Azamat Ábildahanulyn ótken jyldyń qazan aıynda asqan jaýyzdyqpen, 45 jerinen pyshaqtap óltirip ketti. Tergeý qalaı bolsa solaı júrgizildi de, is sotqa ketti. Almaty qalasynyń qylmystyq ister jónindegi mamandandyrylǵan aýdanaralyq soty qylmysker – Reseı Federaııasynyń azamaty, Qazaqstanda turaqty tirkeýi, mekenjaıy joq (bomj) Zaharov Anatolııdi nebári 11 jylǵa bas bostandyǵynan aıyrý týraly sýdıa Q.Qalmaǵambetov úkim shyǵardy.
Men bul úkimmen kelispeı, Almaty qalalyq sotyna apellıaııalyq shaǵym túsirdim. Buǵan deıin jábirlenýshiniń zańdy ókili retinde sot proesterine ózim qatysyp, ózim «kúresken» edim. Bir-eki ret sot ǵımaratynda belgili qorǵaýshy Abzal Quspanmen kezdesip qaldyq. Sodan aýdandyq sot sheshimimen kelispeıtinimdi, apellıaııalyq shaǵym beretinimdi aıtyp, Ábekeńe qorǵaýshy retinde apellıaııalyq sot otyrysyna qatysyp berýin ótindim. Ol kelisti.
– Bizdiń advokattar arasynda mynadaı qaljyń bar: bir-birimizben amandasqanda «Qal qalaı?» degen suraqqa «Apellıaııadaǵydaı» dep kúlemiz. Iaǵnı, «burynǵydaı, esh ózgerissiz» degen sóz. Sondyqtan birden aıtaıyn, kóp eshteńeden úmittenbeı-aq qoıyńyz, apellıaııalyq sot aýdandyq sot sheshimin 95-98 paıyz jaǵdaıda ózgerissiz qaldyrady, – dedi. Sonda da, «nar táýekel» dep apellıaııalyq sotqa berdik, qatystyq, tergeý o basta qalaı bolsa solaı júrgizilgenin, iste kóp másele basy ashyq kúıde qalǵanyn dáleldep baqtyq, isti prokýrorǵa keri qaıtarý týraly talap qoıdyq, tym bolmasa, qatygezdikpen óltirgendikten 11 jyl emes, keminde 25 jyl berýin talap ettik… talabymyzǵa sot alqasy pysqyrǵan da joq, olar tipti, ispen tanyspaǵan da!
Sol proesten keıin maǵan mynadaı oı keldi: apellıaııalyq sot, qalalyq sot degenderiń – spektakl eken, olar eshteńe istemeıdi de, istiń aq-qarasyn anyqtamaq túgili, materıalmen tanyspaıdy da. Qatal da ýmnyı roja jasap alyp, quddy sen jábirlenýshi emes, saǵan qylmysker sııaqty alaryp qarap, jekip sóılep, sózińdi sońyna deıin tyńdamaı, meniń atamnyń qoıyn baǵyp otyrǵandaı mindetsine sóılep, oqyp tanyspaǵan, sózińdi 5 mınýt tyńdamaǵan isti 15 mınýtta bitire salady.
Seniń baýyryń ólip, qaıǵy jamylǵanyń, onyń artynda úsh jetimegi úısiz-kúısiz, asyraýshysyz qalǵany – bári-bári olar úshin kók tıyn. Bir kelimsek bomjdyń kesirinen bir qazaq áıeli jesir qaldy, úsh qarakóz qazaq balasy jetim qaldy. Ol jetimder erteń qandaı adam bolyp qalyptasady? Myna memlekettiń basty ári qundy kapıtaly – shynymen, adam ba? Álde olarǵa qanisher kápirdiń qylmysy qundy ma??? Jalpy, osy ZAŃ degen eń qundy, halyqqa qyzmet etýi tıis qujatty kimder jazǵan? Qandaı týpoılar jazǵan? Nege balyq aýlaǵandar 14 jylǵa sottalady da, qasaqana kisi óltirýshi qasap nebári 11 jylǵa sottalady? Este joq eski zamanda jazylǵan essiz zańdarǵa durystap turyp saraptama jasap, adam, memleket, urpaq múddesin eskere otyryp qaıta jazatyn saýatty zańgerler bar ma? Bul elde qashan adam quqyǵy ádiletti qorǵalatyn bolady???
Keleshekte «Bizdiń zań» taqyrybynda advokat Abzal Quspanmen kólemdi suhbat uıymdastyrýǵa kelistik. «Bizdiń zań» — búginnen bastap «akjunis.kz» saıtynyń jańa aıdary. Zańger keńesi, beligil bir máselege zańger pikiri osy aıdarda turaqty túrde berilip otyratyn bolady.
Sol kúnderi qoǵamda aıryqsha talqylanǵan Oǵyz Doǵan jáne «Kazkom» máselesi týraly da Abzal Quspannyń pikirin suraǵan edik. Til máselesi qashanda ózekti bolǵandyqtan, bul áńgime áli de óz aktýaldyǵyn joıǵan joq. Sondyqtan nazarlaryńyzǵa usynýdy jón sanadyq…
- «Myqty bolsań, asyp tús!»
– Oǵyz Doǵandy qorǵap, «Eır Astanany» jeńgen advokat Abzal Quspan ekinshi ret Oǵyz Doǵandy qorǵaýdan nege bas tartty?
– «Bas tartty» degen artyqtaý. Halyqqa aqparat burmalanyp jetti… Ótkende «Qazkommen» arada bolǵan jaǵdaıǵa baılanysty ózim syılaıtyn Asyltaı degen ǵylym jolynda júrgen azamat maǵan vatsap arqyly: «Siz ózińizdiń bir suhbatyńyzda Oǵyz Doǵandy bul joly qorǵamaımyn dep aıtypsyz, ekeýińizdiń arańyzda jeke bas arazdyǵy bar ma?..» degen baǵytta suraq qoıypty. Negizi, men bir saıtqa suhbat bergenimde jýrnalıstiń suraǵyna oraı, «bul joly Oǵyz Doǵannyń múddesin qorǵaı almaımyn, sebebi elimizdiń batysynda úlken sot proesi bastalyp ketti, men sol jaqta bolamyn, fızıkalyq turǵyda múmkindigim bolmaıdy…» dep, sebebin ashyp túsindirip aıtqanmyn. Ol suhbatty jazǵan jýrnalıst meniń tek «qorǵaı almaımyn» degen sózimdi jazypty da, ar jaǵyndaǵy sebebin jazbapty. Halyq arasynda «bul ekeýine ne boldy eken…» degen túsinispeýshilik osydan týyndady dep oılaımyn.
Men tilge qatysty osyndaı saýatty is-qımyl jasaǵan adamdardy – meıli ol Oǵyz Doǵan bolsyn, meıli basqa bolsyn – árkez qorǵaýǵa daıynmyn. Oǵyz Doǵanmen aramyzda eshqandaı jeke bas máselesi – alaýyzdyq, arazdyq týyndaǵan joq.
– Bizdiń qazaq til máselesin umytyp, Oǵyz Doǵannyń jeke ómirin talqylap ketti…
– Iá, ile-shala paıda bolǵan bir aqparat – ásirese orystildi saıttar «jaqsylap» jazyp, kóptep taratyp jatyr – ol Oǵyz Doǵannyń jeke basyna baılanysty aqparat – «qazaq qyzdarynyń namysyn qorlapty, jerge taptapty…» degen baǵytta. Men bul máseleni jalpy qoǵam bolyp talqylaý durys emes dep esepteımin. Ol máseleni tek qana sol – namysy anyq taptalǵan bolsa – sol qyzdyń ózi ǵana kótere alady. Óıtkeni… Men birinshi kezekte zańgermin. Zańǵa júginetin bolsaq, eki adamnyń arasyndaǵy qarym-qatynasqa baılanysty aqparat zańmen qorǵalatyn, óte qupııa aqparattar qataryna jatady. Óıtkeni ol – jeke adamnyń ózderiniń arasyndaǵy baılanys, onyń ishinde ıntımdik másele, onyń qupııalylyǵyn saqtaý zańmen bekitilgen, ony tek qana eki adamnyń biri ǵana kótere alady, basqa eshkimniń jeke ómirge qol suǵýǵa quqyǵy da, qaqysy da joq. Bul – «jeke ómirge qol suǵýshylyq» dep baǵalanady.
Tipti, qylmystyq is qaralyp jatqannyń ózinde mysaly, qyz zorlaý, taǵy da basqa qylmystyq sanattaǵy is qaralyp jatqan kezde sot proesi jabyq túrde ótedi. Osyndaı zań talaptary bola tura, ánsheıinde «zań, zań» dep zańshyl bola qalatyn, zańǵa júgingish, zańdy alǵa tartqysh keletin orystildi saıttar dál osyndaı tilge, ulttyq máselege qatysty pikirtalastarda zańnyń bárin ysyryp qoıyp, Oǵyz Doǵannyń isiniń zańdy áreket ekenin bile tura, «bálen, túlen» dep sózdi kóbeıtýlerinen-aq kóp máselege bizdiń kózimiz jete túsedi. Meniń pikirim – bizge, qazaq qoǵamyna, Oǵyz Doǵan sııaqty azamattar qajet. Qajet bolǵanda da – ÓTE QAJET! Sebebin aıtaıyn.
Orystildi ortada áli de bolsa orys tiliniń bolashaǵyna degen senim bar, qazaq tili osylaı aıtylyp-aıtylyp qalady degen senim bar. Sol sebepti olar ózderine qolaıly, qalyptasqan ómir saltyn ózgertkisi kelmeıdi, qazaq tilin úırengisi kelmeıdi. Bular úshin Oǵyz Doǵan – úreı. Sondyqtan onyń jeke basyna tıisedi, «qazaq emes» deıdi – quddy bir qazaq shyqsa sony qoldap ketetindeı.., «qaıdaǵy bir túrik» deıdi.., «Túrkııadan kelgen… Túrkııada qandaı da bir toptyń múshesi eken» deıdi.., «Qyrǵyzstanǵa baryp óıtken-búıtken» deıdi… Tilimizdi qalaı aman saqtap qalamyz, memlekettik tildi qalaı óz tuǵyryna shyǵaramyz dep jantalasyp jatqan kezde bizdiń keıbir qazaqtildi ortanyń da osyndaı aıǵaı-súreńge qosylyp ketkeni durys bolmady. Óz basym, olardy – aldy-artyn bajaılaı almaıtyn, strategııalyq maqsat qura almaıtyn, saýattylyq deńgeıi tómen orta dep esepteımin. Qazaq tili máselesin qazaqtildi orta ǵana kóteredi, qazaqtildi orta ǵana qolǵa alady, ol túsinikti jaǵdaı. Mine, osy qazaqtildi ortanyń ókilderi – ul bolsyn, qyz bolsyn – Oǵyz Doǵannyń áreketi durys emes dep sanasa, onyń qazaq tili úshin jasap júrgen jumysyn, tildi nasıhattaýyn joqqa shyǵarǵysy keletin bolsa, endeshe ózderi dál sol Oǵyz Doǵan sııaqty áreket jasasyn, tipti odan artyq jasasyn, sóıtip óz is-áreketterimen Oǵyz Doǵandy ózderiniń kóleńkelerinde qaldyrsyn…
Biraq ázirge meniń baqylaýymsha, dál Oǵyz Doǵan sııaqty saýatty, batyl áreket jasaıtyn birde-bir azamatty kórip otyrǵan joqpyn. Bul jerde nazar aýdarýyńyzdy suraımyn – SAÝATTY is-áreket jasaıtyn… Túsinesiz be – SAÝATTY áreket!.. Bul sóz men úshin óte mańyzdy. Sońǵy «Kazkommen» bolǵan jaǵdaıda ol birde-bir ret zań talaptaryn buzbaıdy, zań sheńberinde áreket etedi, daýysyn kótermeıdi, aıǵaılaspaıdy, zańnyń sheginen aspaıdy, óte mádenıetti túrde, saýatty túrde batyl is-qımyl jasaıdy. Bundaı talapty qoıa bilý úshin de batyldyq kerek. Mine osyndaı qazaqtyń qyz-jigitteri shyqsa, kim bizge qoı dep jatyr, aıtyńyzshy?!. Bul ne – Oǵyz Doǵannyń aıaǵynan shalý ma, álde kórealmaýshylyq pa? Men, tipti, orystildi saıttarǵa basymdy da aýyrtpaımyn, biraq qazaqtildi ortadaǵy azamattardyń osy máselede aıǵaıǵa aıǵaı qosyp, sózdi basqa baǵytqa, basqa arnaǵa buryp ketkenderine, tipti, ózim tanıtyn keı baýyrlardyń solardyń qatarynan tabylǵanyna qatty qynjyldym. «Sózińdi bireý sóılese – tiliń qyshyp bara ma?» demekshi, qazaq tiliniń – myna bizdiń memlekettik tilimizdiń, bizdiń ana tilimizdiń joǵyn joqtap, janashyrlyq tanytqany úshin de Oǵyz Doǵandy qoldaýymyz kerek dep oılaımyn. Qoldaı almaısyń ba, qoldaǵyń kelmeı me – til úshin – únsiz qal… Bir sózben aıtqanda, Oǵyz Doǵan ekeýimizdiń aramyzda eshqandaı daý-janjal bolǵan emes. Men Oǵyz Doǵandy jáne sol sııaqty belsendi áreket etetinder tabylyp jatsa, qashanda zańger retinde, advokat retinde qoldap, qolpashtap júretindigimdi ashyq túrde málimdeımin. Óz basym, eki apta buryn feısbýkten shyǵyp ketýime baılanysty, dál FBda bolyp jatqan aqparattardan habarym joq, ózge saıttardan oqyǵan aqparattarǵa oraı túıgenim osy.
– Feısbýkten múlde kettińiz be? Álde «taım-aýt» aldyńyz ba?.. «Bir-eki aı demalamyn» degen sálemińizdi Qazybek Quttymuratulynyń postynan oqydyq…
– Abaıdyń eki jol óleńin keltirsem, artyq etpes: «Qazaqtyń ózge jurttan sózi uzyn, Birinen biri shapshań, uqpas sózin…» deıdi. Osy «sóz» bizdiń qazaqta áli de ózekti másele qatarynda. Mysaly, men feısbýkten ne sebepti shyqtym? Óıtkeni bos sóz kóp, qur aıǵaı kóp, uranshyldyq basym. Al Oǵyz Doǵan bolsa – ıá, onyń da sózi bar, ol da sózdiń túbin túsiredi, biraq eń bastysy onyń sózi jalań emes, naqty ispen bekitilgen. Men qazaqtyń azamattarynan osyndaı is-áreketti kútem. Feısbýkte meniń qarnymdy ashyratyn nárse – osy sózýarlyq. Bireý ortaǵa «olaı da bulaı.., óıteıik te búıteıik…» dep urandasa, bári attandap qosyla ketedi. Is júzinde bireýi de joq. Negizi biz kóptegen máselede ter tógip eńbek etýimiz qajet ekenin kópshiligimiz túsine bermeımiz. Biz úshin basqa bireýdiń istegenin qalaımyz. Al jaqsy, sol «basqa bireý» paıda boldy, – Oǵyz Doǵan degen. Endi kep ony jerden alyp, jerge salyp tabalaımyz. Osy áreketimizdi kim qalaı túsindiredi? Shynymen namysshyl adamdar Oǵyz Doǵannan da asyryp is qylyp, «aý, halaıyq, jalǵyz Oǵyz emes, biz de barmyz» degen sózdi aıtý kerek qoı… istep bolǵannan keıin, árıne.., istemeı jatyp emes…
– Óz basym, sondaı áreket ete bilgen Oǵyzǵa ózim rıza boldym ári tańǵaldym… «Onyń istegenin 27 jylda qaısymyz istedik?..» dep post ta jazyp tastadym…
– Men de tańǵalamyn. Oǵyz Doǵannyń «Kazkomdaǵy» bolsyn, oǵan deıingi bolsyn, áreketin alyp qaraıyq, ol qazaq tili máselesin kótergen kezde eshqandaı qysylyp-qymtyrylýdy bilmeıdi. Nege? Birinshi jaǵdaı – «Eır Astanamen» bolǵan máselede de osy minezine tańǵalǵanmyn. Ol kezde ony tanymaımyn da… Eki jaǵdaıda da men basa nazar aýdarǵan jaǵdaı – ol adamda qandaı da bir psıhologııalyq qysylý joq. Onyń batyldyǵynyń syry nede? Ózim burynnan oılap, saralap júrgen, men úshin aqıqı nárse – Oǵyz Doǵannyń batyldyǵynyń bir ǵana sebebi bar: ol – Osman ımperııasynyń ókili. Imperııalyq psıhologııa onyń qanynda bar: ımperııalyq tárbıe alǵan, eshqashan eshkimge keýdesin bastyrmaǵan ımperııa ókili. Imperııalyq rýhta tárbıelengen túriktiń urpaǵy. Al bizdiń azamattarymyz, ókinishke qaraı, kóptegen kedregilerge tap bolǵan, bala kezinen bastap «orys degen – kúshti, orys degen – uly, orys – bizdiń úlken aǵamyz.., orys tilin bilmeseń ashtan qatasyń… orys – mádenıettiń ordasy… pálen-páshtýan…» dep, orystan qorqyp ósken, orystan qaımyǵyp ósken, ózin orystan tómen sanap ósken, kúni keshege deıin bodan bolǵan, orystan qorqyp, komplekske matalǵan eldiń ókilimiz. Onyń ishinde ózim de barmyn. Qarapaıym bir ǵana mysal – eń alǵash 2009 jyldary Oral qalasynda búkil qoǵamdyq kólikterdi qazaqshalaımyn dep jalǵyz ózim kiristim. Qarap otyrsam, bálen jyldyq joǵary zańgerlik bilimim bar, prokýratýrada istegen tájirıbeli zańgermin, solaı bola tura, meniń ózime qazaq tili úshin kúresý ońaı bolǵan joq. Ártúrli psıhologııalyq-ákimshilik kedergilerge tap boldym. Eń aldymen qoǵamdyq kólikke otyryp, qazaqsha qyzmet kórsetpeıtin úsh-tórt fakti tirkeýim kerek boldy. Sol úshin eki-úsh qoǵamdyq marshrýtty tańdap alyp, solardyń qyzmetin tirkemek boldym. (Ol kezde áleýmettik jeli degen bolǵan joq, bolsa da, keń taraǵan joq, men ol kezde eshqandaı jelide joq edim… telefonǵa túsirý degen bolǵan joq…) Sodan ústimde kostıým, galstýk… kóligimdi bir aıaldamanyń janyndaǵy turaqqa qoıdym da, bir avtobýsqa mindim. Qarasam, kondýktor – bir dáý, jalpıǵan orys áıel eken. Onyń qazaqsha qyzmet kórsetpeıtini aıdan anyq. Mine soǵan qazaqshalap, «qazaqsha qyzmet kórsetińiz, áıtpese men tólemeımin» dep aıtý úshin úlken kúsh qajet boldy. Bylaısha aıtqanda, eki tizem dirildep ketti. Al anaý áıel baqyryp-shaqyryp jatyr… Aınalyp kelgende, artymda turǵan qazaqtar maǵan aıǵaılady, «bizdiń ýaqytymyzdy alyp jatyrsyń» dep. Sol kezde men óz-ózimnen qysylyp, ishteı óte bir jaısyz kúı keship, kelesi aıaldamadan túsip qalǵam. «Men ne istep júrmin?..» dep biraz eseńgirep otyrdym. Sosyn esimdi jıǵan soń, «zańger basymmen men zańdy is qyla almasam, basqalar ne isteı alady? Kimge ne dep ókpeleımiz?..» dep, qaıtadan qaıratymdy jıyp alyp, qaıtadan avtobýsqa minip, memlekettik tilde qyzmet kórsetýden bas tartqan avtobýstardy tirkep, avtoparkke sotqa deıingi talap qoıyp, olar kinásin moıyndap, qazaqtildi kondýktorlardy jumysqa alyp… qysqasy osyndaı jaǵdaılar bolǵan. Sol kezde men qalyptasyp qalǵan qoǵamdyq daǵdymen kúrestiń ońaı emes ekenin óz basymnan ótkizdim, batyl áreket etip, durys talap qoısaq, maqsatymyzǵa jetetinimizdi de bar jandúnıemmen sezindim.
– Iaǵnı biz óz quqyǵymyzdy saýatty, zańdy túrde talap ete almaımyz ǵoı?
– Kópke topyraq shashqym kelmeıdi, ártúrli áreketter jasap júrgen, óz quqyǵyn zańdy túrde talap etip júrgen adamdar bar shyǵar, biz bilmeýimiz múmkin. Oǵyz Doǵannyń áreketi bizge osyndaı zańdy quqyǵyńdy jarııa túrde talap etseń oń nátıjege qol jetkizetinińdi kórsetip berdi. «Jalǵyzdyń úni shyqpas» degendeı, ár-ár jerde bir-birden qazaq tiliniń quqyǵyn talap etý bir basqa da, kópshilik bolyp ún qosý bir basqa. Iaǵnı qazirgi tańda qazaqtardyń Oǵyz Doǵandy qoldap nemese oǵan qarsy shyǵyp, ekige jarylyp jatqanynyń sebebi osy – kópshiligimiz dál sol sııaqty tirlik jasaı almaıtynymyzdy bilemiz, qolymyzdan kelmeıtini bilemiz, orysqa baryp, nemese orystildi qazaqqa baryp qazaq tilinde sóıleý biz úshin úlken kúsh, tipti, múmkin emes ekenin keıbireýler ashyq moıyndady, mine osy jaǵdaı olarǵa psıhologııalyq jaısyzdyq týdyrady. Ekinshi jaǵynan «jalǵan namysty» alǵa tartyp, qalaıda Oǵyz Doǵannyń aıaǵynan shalýǵa tyrysady. Al shyndyǵynda Oǵyz – siz ben bizdiń «qotyrymyzdy qasyp berip» otyrǵan, bizdiń «jasyryn» aýrýymyzdy taýyp, betimizge shyǵaryp berip otyrǵan, «emdeý» jolyn kórsetip berip otyrǵan adam. Durysynda biz ol sııaqty eriktilerdi qoldaýymyz kerek. Biz nemene, sol úshin oǵan aqsha tólep otyrmyz ba? Onyń sol áreketinen qazaqqa, memleketke, el ekonomıkasyna zııan kelip jatyr ma? Ne ol sodan aqsha taýyp, shylqyp baıýdy kózdep otyr ma? Ia Oǵyz Doǵannyń isin ózimiz – árqaısysymyz qylaıyq, ıa oǵan kedergi keltirmeıik. Osy meniń túpkilikti pikirim.
Sherhan Murtazanyń aıtqany bar: «Qazaqqa endigi qaýiptisi shovınızm emes, nıgılızm bolmaq» degen. Bizdiń qoǵamda búgingi tańda «ulttyq nıgılızm» beleń alyp bara jatyr. Ol degen – ulttyń ózin ózi mensinbeýi, ózine ózi senbeýi, ózin ózi syılamaýy, ózin ózi joqqa shyǵarý, óz ishinen belsenip shyqqan adamdardyń aıaǵynan shalý. Al bundaı qasıetsizdik jaqsylyqqa aparmaıdy…
Suhbattasqan
Sáýle Ábedınova,
Derekkóz: akjunis.kz
