- «قال قالاي؟ اپەللياتسياداعىداي…»
مەنىڭ تۋعان باۋىرىم ازامات ءابىلداحانۇلىن وتكەن جىلدىڭ قازان ايىندا اسقان جاۋىزدىقپەن، 45 جەرىنەن پىشاقتاپ ءولتىرىپ كەتتى. تەرگەۋ قالاي بولسا سولاي جۇرگىزىلدى دە، ءىس سوتقا كەتتى. الماتى قالاسىنىڭ قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق سوتى قىلمىسكەر – رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ازاماتى، قازاقستاندا تۇراقتى تىركەۋى، مەكەنجايى جوق (بومج) زاحاروۆ ءاناتوليدى نەبارى 11 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ تۋرالى سۋديا ق.قالماعامبەتوۆ ۇكىم شىعاردى.
مەن بۇل ۇكىممەن كەلىسپەي، الماتى قالالىق سوتىنا اپەللياتسيالىق شاعىم ءتۇسىردىم. بۇعان دەيىن جابىرلەنۋشىنىڭ زاڭدى وكىلى رەتىندە سوت پروتسەستەرىنە ءوزىم قاتىسىپ، ءوزىم «كۇرەسكەن» ەدىم. ءبىر-ەكى رەت سوت عيماراتىندا بەلگىلى قورعاۋشى ابزال قۇسپانمەن كەزدەسىپ قالدىق. سودان اۋداندىق سوت شەشىمىمەن كەلىسپەيتىنىمدى، اپەللياتسيالىق شاعىم بەرەتىنىمدى ايتىپ، ابەكەڭە قورعاۋشى رەتىندە اپەللياتسيالىق سوت وتىرىسىنا قاتىسىپ بەرۋىن ءوتىندىم. ول كەلىستى.
– ءبىزدىڭ ادۆوكاتتار اراسىندا مىناداي قالجىڭ بار: ءبىر-بىرىمىزبەن امانداسقاندا «قال قالاي؟» دەگەن سۇراققا «اپەللياتسياداعىداي» دەپ كۇلەمىز. ياعني، «بۇرىنعىداي، ەش وزگەرىسسىز» دەگەن ءسوز. سوندىقتان بىردەن ايتايىن، كوپ ەشتەڭەدەن ۇمىتتەنبەي-اق قويىڭىز، اپەللياتسيالىق سوت اۋداندىق سوت شەشىمىن 95-98 پايىز جاعدايدا وزگەرىسسىز قالدىرادى، – دەدى. سوندا دا، «نار تاۋەكەل» دەپ اپەللياتسيالىق سوتقا بەردىك، قاتىستىق، تەرگەۋ و باستا قالاي بولسا سولاي جۇرگىزىلگەنىن، ىستە كوپ ماسەلە باسى اشىق كۇيدە قالعانىن دالەلدەپ باقتىق، ءىستى پروكۋرورعا كەرى قايتارۋ تۋرالى تالاپ قويدىق، تىم بولماسا، قاتىگەزدىكپەن ولتىرگەندىكتەن 11 جىل ەمەس، كەمىندە 25 جىل بەرۋىن تالاپ ەتتىك… تالابىمىزعا سوت القاسى پىسقىرعان دا جوق، ولار ءتىپتى، ىسپەن تانىسپاعان دا!
سول پروتسەستەن كەيىن ماعان مىناداي وي كەلدى: اپەللياتسيالىق سوت، قالالىق سوت دەگەندەرىڭ – سپەكتاكل ەكەن، ولار ەشتەڭە ىستەمەيدى دە، ءىستىڭ اق-قاراسىن انىقتاماق تۇگىلى، ماتەريالمەن تانىسپايدى دا. قاتال دا ۋمنىي روجا جاساپ الىپ، قۇددى سەن جابىرلەنۋشى ەمەس، ساعان قىلمىسكەر سياقتى الارىپ قاراپ، جەكىپ سويلەپ، ءسوزىڭدى سوڭىنا دەيىن تىڭداماي، مەنىڭ اتامنىڭ قويىن باعىپ وتىرعانداي مىندەتسىنە سويلەپ، وقىپ تانىسپاعان، ءسوزىڭدى 5 مينۋت تىڭداماعان ءىستى 15 مينۋتتا بىتىرە سالادى.
سەنىڭ باۋىرىڭ ءولىپ، قايعى جامىلعانىڭ، ونىڭ ارتىندا ءۇش جەتىمەگى ءۇيسىز-كۇيسىز، اسىراۋشىسىز قالعانى – ءبارى-ءبارى ولار ءۇشىن كوك تيىن. ءبىر كەلىمسەك بومجدىڭ كەسىرىنەن ءبىر قازاق ايەلى جەسىر قالدى، ءۇش قاراكوز قازاق بالاسى جەتىم قالدى. ول جەتىمدەر ەرتەڭ قانداي ادام بولىپ قالىپتاسادى؟ مىنا مەملەكەتتىڭ باستى ءارى قۇندى كاپيتالى – شىنىمەن، ادام با؟ الدە ولارعا قانىشەر كاپىردىڭ قىلمىسى قۇندى ما؟؟؟ جالپى، وسى زاڭ دەگەن ەڭ قۇندى، حالىققا قىزمەت ەتۋى ءتيىس قۇجاتتى كىمدەر جازعان؟ قانداي تۋپويلار جازعان؟ نەگە بالىق اۋلاعاندار 14 جىلعا سوتتالادى دا، قاساقانا كىسى ءولتىرۋشى قاساپ نەبارى 11 جىلعا سوتتالادى؟ ەستە جوق ەسكى زاماندا جازىلعان ەسسىز زاڭدارعا دۇرىستاپ تۇرىپ ساراپتاما جاساپ، ادام، مەملەكەت، ۇرپاق مۇددەسىن ەسكەرە وتىرىپ قايتا جازاتىن ساۋاتتى زاڭگەرلەر بار ما؟ بۇل ەلدە قاشان ادام قۇقىعى ادىلەتتى قورعالاتىن بولادى؟؟؟
كەلەشەكتە «ءبىزدىڭ زاڭ» تاقىرىبىندا ادۆوكات ابزال قۇسپانمەن كولەمدى سۇحبات ۇيىمداستىرۋعا كەلىستىك. «ءبىزدىڭ زاڭ» — بۇگىننەن باستاپ «akjunis.kz» سايتىنىڭ جاڭا ايدارى. زاڭگەر كەڭەسى، بەلىگىل ءبىر ماسەلەگە زاڭگەر پىكىرى وسى ايداردا تۇراقتى تۇردە بەرىلىپ وتىراتىن بولادى.
سول كۇندەرى قوعامدا ايرىقشا تالقىلانعان وعىز دوعان جانە «كازكوم» ماسەلەسى تۋرالى دا ابزال قۇسپاننىڭ پىكىرىن سۇراعان ەدىك. ءتىل ماسەلەسى قاشاندا وزەكتى بولعاندىقتان، بۇل اڭگىمە ءالى دە ءوز اكتۋالدىعىن جويعان جوق. سوندىقتان نازارلارىڭىزعا ۇسىنۋدى ءجون سانادىق…
- «مىقتى بولساڭ، اسىپ ءتۇس!»
– وعىز دوعاندى قورعاپ، «ەير استانانى» جەڭگەن ادۆوكات ابزال قۇسپان ەكىنشى رەت وعىز دوعاندى قورعاۋدان نەگە باس تارتتى؟
– «باس تارتتى» دەگەن ارتىقتاۋ. حالىققا اقپارات بۇرمالانىپ جەتتى… وتكەندە «قازكوممەن» ارادا بولعان جاعدايعا بايلانىستى ءوزىم سىيلايتىن اسىلتاي دەگەن عىلىم جولىندا جۇرگەن ازامات ماعان ۆاتساپ ارقىلى: «ءسىز ءوزىڭىزدىڭ ءبىر سۇحباتىڭىزدا وعىز دوعاندى بۇل جولى قورعامايمىن دەپ ايتىپسىز، ەكەۋىڭىزدىڭ اراڭىزدا جەكە باس ارازدىعى بار ما؟..» دەگەن باعىتتا سۇراق قويىپتى. نەگىزى، مەن ءبىر سايتقا سۇحبات بەرگەنىمدە ءجۋرناليستىڭ سۇراعىنا وراي، «بۇل جولى وعىز دوعاننىڭ مۇددەسىن قورعاي المايمىن، سەبەبى ەلىمىزدىڭ باتىسىندا ۇلكەن سوت پروتسەسى باستالىپ كەتتى، مەن سول جاقتا بولامىن، فيزيكالىق تۇرعىدا مۇمكىندىگىم بولمايدى…» دەپ، سەبەبىن اشىپ ءتۇسىندىرىپ ايتقانمىن. ول سۇحباتتى جازعان جۋرناليست مەنىڭ تەك «قورعاي المايمىن» دەگەن ءسوزىمدى جازىپتى دا، ار جاعىنداعى سەبەبىن جازباپتى. حالىق اراسىندا «بۇل ەكەۋىنە نە بولدى ەكەن…» دەگەن تۇسىنىسپەۋشىلىك وسىدان تۋىندادى دەپ ويلايمىن.
مەن تىلگە قاتىستى وسىنداي ساۋاتتى ءىس-قيمىل جاساعان ادامداردى – مەيلى ول وعىز دوعان بولسىن، مەيلى باسقا بولسىن – اركەز قورعاۋعا دايىنمىن. وعىز دوعانمەن ارامىزدا ەشقانداي جەكە باس ماسەلەسى – الاۋىزدىق، ارازدىق تۋىنداعان جوق.
– ءبىزدىڭ قازاق ءتىل ماسەلەسىن ۇمىتىپ، وعىز دوعاننىڭ جەكە ءومىرىن تالقىلاپ كەتتى…
– ءيا، ىلە-شالا پايدا بولعان ءبىر اقپارات – اسىرەسە ءورىستىلدى سايتتار «جاقسىلاپ» جازىپ، كوپتەپ تاراتىپ جاتىر – ول وعىز دوعاننىڭ جەكە باسىنا بايلانىستى اقپارات – «قازاق قىزدارىنىڭ نامىسىن قورلاپتى، جەرگە تاپتاپتى…» دەگەن باعىتتا. مەن بۇل ماسەلەنى جالپى قوعام بولىپ تالقىلاۋ دۇرىس ەمەس دەپ ەسەپتەيمىن. ول ماسەلەنى تەك قانا سول – نامىسى انىق تاپتالعان بولسا – سول قىزدىڭ ءوزى عانا كوتەرە الادى. ويتكەنى… مەن ءبىرىنشى كەزەكتە زاڭگەرمىن. زاڭعا جۇگىنەتىن بولساق، ەكى ادامنىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناسقا بايلانىستى اقپارات زاڭمەن قورعالاتىن، وتە قۇپيا اقپاراتتار قاتارىنا جاتادى. ويتكەنى ول – جەكە ادامنىڭ وزدەرىنىڭ اراسىنداعى بايلانىس، ونىڭ ىشىندە ينتيمدىك ماسەلە، ونىڭ قۇپيالىلىعىن ساقتاۋ زاڭمەن بەكىتىلگەن، ونى تەك قانا ەكى ادامنىڭ ءبىرى عانا كوتەرە الادى، باسقا ەشكىمنىڭ جەكە ومىرگە قول سۇعۋعا قۇقىعى دا، قاقىسى دا جوق. بۇل – «جەكە ومىرگە قول سۇعۋشىلىق» دەپ باعالانادى.
ءتىپتى، قىلمىستىق ءىس قارالىپ جاتقاننىڭ وزىندە مىسالى، قىز زورلاۋ، تاعى دا باسقا قىلمىستىق ساناتتاعى ءىس قارالىپ جاتقان كەزدە سوت پروتسەسى جابىق تۇردە وتەدى. وسىنداي زاڭ تالاپتارى بولا تۇرا، انشەيىندە «زاڭ، زاڭ» دەپ زاڭشىل بولا قالاتىن، زاڭعا جۇگىنگىش، زاڭدى العا تارتقىش كەلەتىن ءورىستىلدى سايتتار ءدال وسىنداي تىلگە، ۇلتتىق ماسەلەگە قاتىستى پىكىرتالاستاردا زاڭنىڭ ءبارىن ىسىرىپ قويىپ، وعىز دوعاننىڭ ءىسىنىڭ زاڭدى ارەكەت ەكەنىن بىلە تۇرا، «بالەن، تۇلەن» دەپ ءسوزدى كوبەيتۋلەرىنەن-اق كوپ ماسەلەگە ءبىزدىڭ كوزىمىز جەتە تۇسەدى. مەنىڭ پىكىرىم – بىزگە، قازاق قوعامىنا، وعىز دوعان سياقتى ازاماتتار قاجەت. قاجەت بولعاندا دا – وتە قاجەت! سەبەبىن ايتايىن.
ءورىستىلدى ورتادا ءالى دە بولسا ورىس ءتىلىنىڭ بولاشاعىنا دەگەن سەنىم بار، قازاق ءتىلى وسىلاي ايتىلىپ-ايتىلىپ قالادى دەگەن سەنىم بار. سول سەبەپتى ولار وزدەرىنە قولايلى، قالىپتاسقان ءومىر سالتىن وزگەرتكىسى كەلمەيدى، قازاق ءتىلىن ۇيرەنگىسى كەلمەيدى. بۇلار ءۇشىن وعىز دوعان – ۇرەي. سوندىقتان ونىڭ جەكە باسىنا تيىسەدى، «قازاق ەمەس» دەيدى – قۇددى ءبىر قازاق شىقسا سونى قولداپ كەتەتىندەي..، «قايداعى ءبىر تۇرىك» دەيدى..، «تۇركيادان كەلگەن… تۇركيادا قانداي دا ءبىر توپتىڭ مۇشەسى ەكەن» دەيدى..، «قىرعىزستانعا بارىپ ويتكەن-بۇيتكەن» دەيدى… ءتىلىمىزدى قالاي امان ساقتاپ قالامىز، مەملەكەتتىك ءتىلدى قالاي ءوز تۇعىرىنا شىعارامىز دەپ جانتالاسىپ جاتقان كەزدە ءبىزدىڭ كەيبىر قازاقتىلدى ورتانىڭ دا وسىنداي ايعاي-سۇرەڭگە قوسىلىپ كەتكەنى دۇرىس بولمادى. ءوز باسىم، ولاردى – الدى-ارتىن باجايلاي المايتىن، ستراتەگيالىق ماقسات قۇرا المايتىن، ساۋاتتىلىق دەڭگەيى تومەن ورتا دەپ ەسەپتەيمىن. قازاق ءتىلى ماسەلەسىن قازاقتىلدى ورتا عانا كوتەرەدى، قازاقتىلدى ورتا عانا قولعا الادى، ول تۇسىنىكتى جاعداي. مىنە، وسى قازاقتىلدى ورتانىڭ وكىلدەرى – ۇل بولسىن، قىز بولسىن – وعىز دوعاننىڭ ارەكەتى دۇرىس ەمەس دەپ ساناسا، ونىڭ قازاق ءتىلى ءۇشىن جاساپ جۇرگەن جۇمىسىن، ءتىلدى ناسيحاتتاۋىن جوققا شىعارعىسى كەلەتىن بولسا، ەندەشە وزدەرى ءدال سول وعىز دوعان سياقتى ارەكەت جاساسىن، ءتىپتى ودان ارتىق جاساسىن، ءسويتىپ ءوز ءىس-ارەكەتتەرىمەن وعىز دوعاندى وزدەرىنىڭ كولەڭكەلەرىندە قالدىرسىن…
بىراق ازىرگە مەنىڭ باقىلاۋىمشا، ءدال وعىز دوعان سياقتى ساۋاتتى، باتىل ارەكەت جاسايتىن بىردە-ءبىر ازاماتتى كورىپ وتىرعان جوقپىن. بۇل جەردە نازار اۋدارۋىڭىزدى سۇرايمىن – ساۋاتتى ءىس-ارەكەت جاسايتىن… تۇسىنەسىز بە – ساۋاتتى ارەكەت!.. بۇل ءسوز مەن ءۇشىن وتە ماڭىزدى. سوڭعى «كازكوممەن» بولعان جاعدايدا ول بىردە-ءبىر رەت زاڭ تالاپتارىن بۇزبايدى، زاڭ شەڭبەرىندە ارەكەت ەتەدى، داۋىسىن كوتەرمەيدى، ايعايلاسپايدى، زاڭنىڭ شەگىنەن اسپايدى، وتە مادەنيەتتى تۇردە، ساۋاتتى تۇردە باتىل ءىس-قيمىل جاسايدى. بۇنداي تالاپتى قويا ءبىلۋ ءۇشىن دە باتىلدىق كەرەك. مىنە وسىنداي قازاقتىڭ قىز-جىگىتتەرى شىقسا، كىم بىزگە قوي دەپ جاتىر، ايتىڭىزشى؟!. بۇل نە – وعىز دوعاننىڭ اياعىنان شالۋ ما، الدە كورەالماۋشىلىق پا؟ مەن، ءتىپتى، ءورىستىلدى سايتتارعا باسىمدى دا اۋىرتپايمىن، بىراق قازاقتىلدى ورتاداعى ازاماتتاردىڭ وسى ماسەلەدە ايعايعا ايعاي قوسىپ، ءسوزدى باسقا باعىتقا، باسقا ارناعا بۇرىپ كەتكەندەرىنە، ءتىپتى، ءوزىم تانيتىن كەي باۋىرلاردىڭ سولاردىڭ قاتارىنان تابىلعانىنا قاتتى قىنجىلدىم. «ءسوزىڭدى بىرەۋ سويلەسە – ءتىلىڭ قىشىپ بارا ما؟» دەمەكشى، قازاق ءتىلىنىڭ – مىنا ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدىڭ، ءبىزدىڭ انا ءتىلىمىزدىڭ جوعىن جوقتاپ، جاناشىرلىق تانىتقانى ءۇشىن دە وعىز دوعاندى قولداۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن. قولداي المايسىڭ با، قولداعىڭ كەلمەي مە – ءتىل ءۇشىن – ءۇنسىز قال… ءبىر سوزبەن ايتقاندا، وعىز دوعان ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزدا ەشقانداي داۋ-جانجال بولعان ەمەس. مەن وعىز دوعاندى جانە سول سياقتى بەلسەندى ارەكەت ەتەتىندەر تابىلىپ جاتسا، قاشاندا زاڭگەر رەتىندە، ادۆوكات رەتىندە قولداپ، قولپاشتاپ جۇرەتىندىگىمدى اشىق تۇردە مالىمدەيمىن. ءوز باسىم، ەكى اپتا بۇرىن فەيسبۋكتەن شىعىپ كەتۋىمە بايلانىستى، ءدال فبدا بولىپ جاتقان اقپاراتتاردان حابارىم جوق، وزگە سايتتاردان وقىعان اقپاراتتارعا وراي تۇيگەنىم وسى.
– فەيسبۋكتەن مۇلدە كەتتىڭىز بە؟ الدە «تايم-اۋت» الدىڭىز با؟.. «ءبىر-ەكى اي دەمالامىن» دەگەن سالەمىڭىزدى قازىبەك قۇتتىمۇراتۇلىنىڭ پوستىنان وقىدىق…
– ابايدىڭ ەكى جول ولەڭىن كەلتىرسەم، ارتىق ەتپەس: «قازاقتىڭ وزگە جۇرتتان ءسوزى ۇزىن، بىرىنەن ءبىرى شاپشاڭ، ۇقپاس ءسوزىن…» دەيدى. وسى «ءسوز» ءبىزدىڭ قازاقتا ءالى دە وزەكتى ماسەلە قاتارىندا. مىسالى، مەن فەيسبۋكتەن نە سەبەپتى شىقتىم؟ ويتكەنى بوس ءسوز كوپ، قۇر ايعاي كوپ، ۇرانشىلدىق باسىم. ال وعىز دوعان بولسا – ءيا، ونىڭ دا ءسوزى بار، ول دا ءسوزدىڭ ءتۇبىن تۇسىرەدى، بىراق ەڭ باستىسى ونىڭ ءسوزى جالاڭ ەمەس، ناقتى ىسپەن بەكىتىلگەن. مەن قازاقتىڭ ازاماتتارىنان وسىنداي ءىس-ارەكەتتى كۇتەم. فەيسبۋكتە مەنىڭ قارنىمدى اشىراتىن نارسە – وسى سوزۋارلىق. بىرەۋ ورتاعا «ولاي دا بۇلاي..، ويتەيىك تە بۇيتەيىك…» دەپ ۇرانداسا، ءبارى اتتانداپ قوسىلا كەتەدى. ءىس جۇزىندە بىرەۋى دە جوق. نەگىزى ءبىز كوپتەگەن ماسەلەدە تەر توگىپ ەڭبەك ەتۋىمىز قاجەت ەكەنىن كوپشىلىگىمىز تۇسىنە بەرمەيمىز. ءبىز ءۇشىن باسقا بىرەۋدىڭ ىستەگەنىن قالايمىز. ال جاقسى، سول «باسقا بىرەۋ» پايدا بولدى، – وعىز دوعان دەگەن. ەندى كەپ ونى جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ تابالايمىز. وسى ارەكەتىمىزدى كىم قالاي تۇسىندىرەدى؟ شىنىمەن نامىسشىل ادامدار وعىز دوعاننان دا اسىرىپ ءىس قىلىپ، «اۋ، حالايىق، جالعىز وعىز ەمەس، ءبىز دە بارمىز» دەگەن ءسوزدى ايتۋ كەرەك قوي… ىستەپ بولعاننان كەيىن، ارينە..، ىستەمەي جاتىپ ەمەس…
– ءوز باسىم، سونداي ارەكەت ەتە بىلگەن وعىزعا ءوزىم ريزا بولدىم ءارى تاڭعالدىم… «ونىڭ ىستەگەنىن 27 جىلدا قايسىمىز ىستەدىك؟..» دەپ پوست تا جازىپ تاستادىم…
– مەن دە تاڭعالامىن. وعىز دوعاننىڭ «كازكومداعى» بولسىن، وعان دەيىنگى بولسىن، ارەكەتىن الىپ قارايىق، ول قازاق ءتىلى ماسەلەسىن كوتەرگەن كەزدە ەشقانداي قىسىلىپ-قىمتىرىلۋدى بىلمەيدى. نەگە؟ ءبىرىنشى جاعداي – «ەير استانامەن» بولعان ماسەلەدە دە وسى مىنەزىنە تاڭعالعانمىن. ول كەزدە ونى تانىمايمىن دا… ەكى جاعدايدا دا مەن باسا نازار اۋدارعان جاعداي – ول ادامدا قانداي دا ءبىر پسيحولوگيالىق قىسىلۋ جوق. ونىڭ باتىلدىعىنىڭ سىرى نەدە؟ ءوزىم بۇرىننان ويلاپ، سارالاپ جۇرگەن، مەن ءۇشىن اقيقي نارسە – وعىز دوعاننىڭ باتىلدىعىنىڭ ءبىر عانا سەبەبى بار: ول – وسمان يمپەرياسىنىڭ وكىلى. يمپەريالىق پسيحولوگيا ونىڭ قانىندا بار: يمپەريالىق تاربيە العان، ەشقاشان ەشكىمگە كەۋدەسىن باستىرماعان يمپەريا وكىلى. يمپەريالىق رۋحتا تاربيەلەنگەن تۇرىكتىڭ ۇرپاعى. ال ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىز، وكىنىشكە قاراي، كوپتەگەن كەدرەگىلەرگە تاپ بولعان، بالا كەزىنەن باستاپ «ورىس دەگەن – كۇشتى، ورىس دەگەن – ۇلى، ورىس – ءبىزدىڭ ۇلكەن اعامىز..، ورىس ءتىلىن بىلمەسەڭ اشتان قاتاسىڭ… ورىس – مادەنيەتتىڭ ورداسى… پالەن-ءپاشتۋان…» دەپ، ورىستان قورقىپ وسكەن، ورىستان قايمىعىپ وسكەن، ءوزىن ورىستان تومەن ساناپ وسكەن، كۇنى كەشەگە دەيىن بودان بولعان، ورىستان قورقىپ، كومپلەكسكە ماتالعان ەلدىڭ وكىلىمىز. ونىڭ ىشىندە ءوزىم دە بارمىن. قاراپايىم ءبىر عانا مىسال – ەڭ العاش 2009 جىلدارى ورال قالاسىندا بۇكىل قوعامدىق كولىكتەردى قازاقشالايمىن دەپ جالعىز ءوزىم كىرىستىم. قاراپ وتىرسام، بالەن جىلدىق جوعارى زاڭگەرلىك ءبىلىمىم بار، پروكۋراتۋرادا ىستەگەن تاجىريبەلى زاڭگەرمىن، سولاي بولا تۇرا، مەنىڭ وزىمە قازاق ءتىلى ءۇشىن كۇرەسۋ وڭاي بولعان جوق. ءارتۇرلى پسيحولوگيالىق-اكىمشىلىك كەدەرگىلەرگە تاپ بولدىم. ەڭ الدىمەن قوعامدىق كولىككە وتىرىپ، قازاقشا قىزمەت كورسەتپەيتىن ءۇش-ءتورت فاكتى تىركەۋىم كەرەك بولدى. سول ءۇشىن ەكى-ءۇش قوعامدىق مارشرۋتتى تاڭداپ الىپ، سولاردىڭ قىزمەتىن تىركەمەك بولدىم. (ول كەزدە الەۋمەتتىك جەلى دەگەن بولعان جوق، بولسا دا، كەڭ تاراعان جوق، مەن ول كەزدە ەشقانداي جەلىدە جوق ەدىم… تەلەفونعا ءتۇسىرۋ دەگەن بولعان جوق…) سودان ۇستىمدە كوستيۋم، گالستۋك… كولىگىمدى ءبىر ايالدامانىڭ جانىنداعى تۇراققا قويدىم دا، ءبىر اۆتوبۋسقا ءمىندىم. قاراسام، كوندۋكتور – ءبىر ءداۋ، جالپيعان ورىس ايەل ەكەن. ونىڭ قازاقشا قىزمەت كورسەتپەيتىنى ايدان انىق. مىنە سوعان قازاقشالاپ، «قازاقشا قىزمەت كورسەتىڭىز، ايتپەسە مەن تولەمەيمىن» دەپ ايتۋ ءۇشىن ۇلكەن كۇش قاجەت بولدى. بىلايشا ايتقاندا، ەكى تىزەم دىرىلدەپ كەتتى. ال اناۋ ايەل باقىرىپ-شاقىرىپ جاتىر… اينالىپ كەلگەندە، ارتىمدا تۇرعان قازاقتار ماعان ايعايلادى، «ءبىزدىڭ ۋاقىتىمىزدى الىپ جاتىرسىڭ» دەپ. سول كەزدە مەن ءوز-وزىمنەن قىسىلىپ، ىشتەي وتە ءبىر جايسىز كۇي كەشىپ، كەلەسى ايالدامادان ءتۇسىپ قالعام. «مەن نە ىستەپ ءجۇرمىن؟..» دەپ ءبىراز ەسەڭگىرەپ وتىردىم. سوسىن ەسىمدى جيعان سوڭ، «زاڭگەر باسىممەن مەن زاڭدى ءىس قىلا الماسام، باسقالار نە ىستەي الادى؟ كىمگە نە دەپ وكپەلەيمىز؟..» دەپ، قايتادان قايراتىمدى جيىپ الىپ، قايتادان اۆتوبۋسقا ءمىنىپ، مەملەكەتتىك تىلدە قىزمەت كورسەتۋدەن باس تارتقان اۆتوبۋستاردى تىركەپ، اۆتوپارككە سوتقا دەيىنگى تالاپ قويىپ، ولار كىناسىن مويىنداپ، قازاقتىلدى كوندۋكتورلاردى جۇمىسقا الىپ… قىسقاسى وسىنداي جاعدايلار بولعان. سول كەزدە مەن قالىپتاسىپ قالعان قوعامدىق داعدىمەن كۇرەستىڭ وڭاي ەمەس ەكەنىن ءوز باسىمنان وتكىزدىم، باتىل ارەكەت ەتىپ، دۇرىس تالاپ قويساق، ماقساتىمىزعا جەتەتىنىمىزدى دە بار جاندۇنيەممەن سەزىندىم.
– ياعني ءبىز ءوز قۇقىعىمىزدى ساۋاتتى، زاڭدى تۇردە تالاپ ەتە المايمىز عوي؟
– كوپكە توپىراق شاشقىم كەلمەيدى، ءارتۇرلى ارەكەتتەر جاساپ جۇرگەن، ءوز قۇقىعىن زاڭدى تۇردە تالاپ ەتىپ جۇرگەن ادامدار بار شىعار، ءبىز بىلمەۋىمىز مۇمكىن. وعىز دوعاننىڭ ارەكەتى بىزگە وسىنداي زاڭدى قۇقىعىڭدى جاريا تۇردە تالاپ ەتسەڭ وڭ ناتيجەگە قول جەتكىزەتىنىڭدى كورسەتىپ بەردى. «جالعىزدىڭ ءۇنى شىقپاس» دەگەندەي، ءار-ءار جەردە ءبىر-بىردەن قازاق ءتىلىنىڭ قۇقىعىن تالاپ ەتۋ ءبىر باسقا دا، كوپشىلىك بولىپ ءۇن قوسۋ ءبىر باسقا. ياعني قازىرگى تاڭدا قازاقتاردىڭ وعىز دوعاندى قولداپ نەمەسە وعان قارسى شىعىپ، ەكىگە جارىلىپ جاتقانىنىڭ سەبەبى وسى – كوپشىلىگىمىز ءدال سول سياقتى تىرلىك جاساي المايتىنىمىزدى بىلەمىز، قولىمىزدان كەلمەيتىنى بىلەمىز، ورىسقا بارىپ، نەمەسە ءورىستىلدى قازاققا بارىپ قازاق تىلىندە سويلەۋ ءبىز ءۇشىن ۇلكەن كۇش، ءتىپتى، مۇمكىن ەمەس ەكەنىن كەيبىرەۋلەر اشىق مويىندادى، مىنە وسى جاعداي ولارعا پسيحولوگيالىق جايسىزدىق تۋدىرادى. ەكىنشى جاعىنان «جالعان نامىستى» العا تارتىپ، قالايدا وعىز دوعاننىڭ اياعىنان شالۋعا تىرىسادى. ال شىندىعىندا وعىز – ءسىز بەن ءبىزدىڭ «قوتىرىمىزدى قاسىپ بەرىپ» وتىرعان، ءبىزدىڭ «جاسىرىن» اۋرۋىمىزدى تاۋىپ، بەتىمىزگە شىعارىپ بەرىپ وتىرعان، «ەمدەۋ» جولىن كورسەتىپ بەرىپ وتىرعان ادام. دۇرىسىندا ءبىز ول سياقتى ەرىكتىلەردى قولداۋىمىز كەرەك. ءبىز نەمەنە، سول ءۇشىن وعان اقشا تولەپ وتىرمىز با؟ ونىڭ سول ارەكەتىنەن قازاققا، مەملەكەتكە، ەل ەكونوميكاسىنا زيان كەلىپ جاتىر ما؟ نە ول سودان اقشا تاۋىپ، شىلقىپ بايۋدى كوزدەپ وتىر ما؟ يا وعىز دوعاننىڭ ءىسىن ءوزىمىز – ارقايسىسىمىز قىلايىق، يا وعان كەدەرگى كەلتىرمەيىك. وسى مەنىڭ تۇپكىلىكتى پىكىرىم.
شەرحان مۇرتازانىڭ ايتقانى بار: «قازاققا ەندىگى قاۋىپتىسى شوۆينيزم ەمەس، نيگيليزم بولماق» دەگەن. ءبىزدىڭ قوعامدا بۇگىنگى تاڭدا «ۇلتتىق نيگيليزم» بەلەڭ الىپ بارا جاتىر. ول دەگەن – ۇلتتىڭ ءوزىن ءوزى مەنسىنبەۋى، وزىنە ءوزى سەنبەۋى، ءوزىن ءوزى سىيلاماۋى، ءوزىن ءوزى جوققا شىعارۋ، ءوز ىشىنەن بەلسەنىپ شىققان ادامداردىڭ اياعىنان شالۋ. ال بۇنداي قاسيەتسىزدىك جاقسىلىققا اپارمايدى…
سۇحباتتاسقان
ساۋلە ابەدينوۆا،
دەرەككوز: akjunis.kz
