Elhan Şıhäliev qaitadan jüregınde üreimen oiandy. 1994 jyldan berı Elhan Şıhäliev ǧana emes, onymen bırge bır batalonda Otan, Qarabah üşın şaiqasqan jäne aman qalǧan barlyq dostary da osy bır aiandy köre beretın. Erbol ärdaiym olardyŋ tüsterıne kırıp jürdı. Olardyŋ tüsterınde 20 jastaǧy Erbol olardan öz ata-anasyn men bauyrlaryn turaly ünemı sūrap jüretın. Nege olar kelmei jür? Olar qaşan keledı?...... dep aitatyn. Sosyn qaita qarasa, Erbol qaita renışpen bet būryp, būlttarǧa qosylyp, joq bop ketedı.....
776-şy barlau batalonynyŋ jauyngerlerı 1994 jylǧy Otan soǧysynan aman-sau qalsa da, olarmen bırge bır okopta soǧysyp, qaza tapqan dostaryn eşqaşan ūmytqan emes. Sol erjürek jauyngerlerın barlyǧyn şeiıtter alleiasynda jerlengen. Qazır zirat basyna jiı-jiı baratyn adamdar da köp, olardyŋ ışınde jerlengen 20 jastaǧy Barynbetov Erbol Turehanovich ta bar.
Erbol 1974 jyly 1şıldede Qazaqstannyŋ Jambyl oblysynda düniege kelgen. Armiandar Äzerbaijan jerın basyp ala bastaǧanda, Erbol Barynbetov jaŋa ǧana mekteptı öte jaqsy baǧaǧa bıtırgen edı. Öz bılımımen, tälım-tärbiesımen mekteptıŋ eŋ üzdık oquşylarynyŋ bırı edı. Sondai-aq, tarih pen ädebiet pänderı boiynşa pändık olimpiadalarda jäne küres jarystarda jenımpaz atanǧan. Alaida, 1992 jyly Qaraǧandy Memlekettık Universitetınıŋ tarih fakultetıne qūjat tapsyrsa da, közdegen ūpaiyn jinai almaǧan.
1992-şı jyldyŋ küzınde jaŋadan egemendık alǧan Qazaqstanǧa äskeri boryşyn öteuge şaqyryldy. Alty aidyŋ ışınde Qapşaǧai äskeri desanttyq bazasynda äskeri boryşyn ötegen. Alaida bır künı äskeri bölımınıŋ qolbaşylyǧy Erbol Barynbetov Turehanovichtıŋ äskeri bölımınen öz erkımen ketkenıŋ turaly habarlady. Sol künnen bastap, Erboldy ızdei bastaǧan äkesı Turehan öz ūlyn qaida ekenın bıle almai qaldy. Ol qazırdıŋ özınde Qazaqstanda ız-tüzsız joǧalǧandar retınde tırkelgen.
Köp ūzamai, 1993-şı jyldyŋ 7-şı mamyr aiynda üiıne telefon soǧyp, ıŋısı Nūrbolmen söilesip, aitady: «Anama ait, uaiymdamasyn. Men Äzerbaijannyŋ Hanlar raionnyndamyn. Men aiaǧymnan jaralandym. Bır-ekı künnen keiın auruhanadan şyǧamyn. Bärı jaqsy. Jaqynda kezdesemız».
Ol sol jyldyŋ mauysym aiynda sol baiaǧy ıŋısıne telefon soǧyp, ony mektep bıtıruımen qūttyqtap: «Menı uaiymdamaŋyzdar» dep qaita aitady.
Sol künnen keiın, otbasy öz ūlynan eşqandai habar alǧan emes.
Sonda, Erbol Barynbetov Äzerbaijanǧa qalaişa kelıp tüstı? Būl saualdarǧa keşe II-şı şähidtter alleiasyndaǧy Erbol Barynbetov beiıtınıŋ basyna jinalǧan dostary jauap berdı.
Äzerbaijan jerınıŋ azattyǧy üşın janyn qiyp, qanyn tökken Erbol Barynbetovtyŋ zirat basyna jinalǧan soǧys dostary 776-şy arnaiy batalon komandirınıŋ orynbasary Saleh Äliev, ştab bastyǧy Iаşar Näsibov, Tartar raionynyŋ būrynǧy äskeri prokoror qyzmet atqarǧan Iýsuf Aǧaev, maior Eskendır Aǧaev, Mürvät Äliev, kapitan Rövşän Babaev, kapitan Elhan Şıhäliev, Mehman Äliev, Teimur İsmailov, Elchin Mammedov, Farzali Päsäräk jäne Räşid Äliev ol turaly sipattap baiandap berdı.
Saleh Äliev:
- Erbol 1994 jyly 13-şı aqpan aiynda bızdıŋ batalonǧa qabyldandy. Onyŋ Äzerbaijan Qaruly Küşterı qataryna öz erkımen alynǧanyn bıldık. Ūzyn boily, tolyq denelı, 19 jastaǧy qazaq balasy alǧaşqy künnen-aq äskerilerdıŋ nazaryn audardy. Berılgen tapsyrmalardy öte jyldam ärı şapşaŋ oryndady. Memlekettık maŋyzdy operasiialarynda jäne jaularga qarsy aparǧan barlauynda özınıŋ käsıbi şeberlıgın körsettı. Naǧyz türkı ūly edı, qazaqtyŋ balasyndai bızdıŋ ädılet üşın küresımızge şyn jüregınmen qosylyp kürestı. Bızge tüskenge deiın ony №472 barlau batalonnyŋ kyzmet etuge alynǧan edı. Ol turaly berılgen sipattamasynda, 8 ret eŋ qiyn jauyngerlık tapsyrmalardy oryndaǧany, Gälbäjär, Gazah, Murovdaǧ baǧyttaǧy jaudyŋ soŋynan ergenı, 8 ret şabuylǧa şyqqany jäne özınıŋ operasiialarynyŋ arqasynda jaudyŋ ordasyna ülken şyǧynǧa ūşyratu turaly jazylǧan. Būl batalondy joiǧannan keiın, ony bızdıŋ batalonǧa jıberdı.Batalonǧa kelgen künnen bastap, Äzerbaijan Ūlttyq Batyry, polkovnik Eldar Aǧaev (qaza bolǧan) ony toptyŋ komandirı etıp taǧaiyndaidy. Ol barlauşylar tobynyŋ jetekşısı edı. Eŋ qiyn operasiialarda da oǧan senım artqan. Tärtär raionnyŋ qorǧau barysynda ol erekşe qyzmet atqarǧan. Onyŋ ata-anasyn men tuǧan-tuystaryn 28 jyl boiy ızdep kelemız. Qazaqstannyŋ Qorǧanys Ister Ministrlıgıne, Äzerbaijan elşılıgıne bırneşe ret ötınış berdık. Tüsıngenımşe, onyŋ tuystaryn keş tapqan sebebımız, qūjattarynda qatemen jazylǧan ärıptıŋ kesırınen edı. Alaida keiın onyŋ qūjattaryn bız memlekettık mūraǧatynan aluǧa rūsat aldyq. Sodan keiın ǧana ızdeu jedeldedı. Bügın onyŋ bölesı Ermek pen tuǧan ıŋısı Nūrbol qaza bolǧan aǧalaryn II-şı şeiıtter alleiasynda aqyrynda tapty.
Mehmän Mämmedov:
- Erbol bızdıŋ barlau tobynyŋ komandirı edı. Säuırdıŋ 20-nan 21-ne qaraǧan tünı bızdıŋ soŋǧy şaiqasymyz boldy. Toǧyz adamnan tūratyn barlau otriady jau tylyna ötuge turaly bızge tapsyrys berıldı. Armiandardyŋ Tärtär raionnyna şabuyl jasau josparyn būzuǧa jäne olardyŋ qanşalyqty küştı ekendıgı turaly aqparattardy jinauǧa kelgen edık. Armiandar bızdıŋ okoptarymyzdy basyp alady. Posttardy qaitaru üşın aldymen jaudyŋ minomiot batareiasyn zalalsyzdandyru kerek edı. 50-60 adamnan tūratyn jaulary bızge qarai ılgerılegenın kördık. Qaraŋǧylanyp bara jatty. Erbol Barymbetovtyŋ būiryǧy boiynşa oq jaudyryp, armian äskerınıŋ köp bölıgın joidyq. Bız tez arada armiandardan öz posttarymyzdy qaitaryp aldyq. Olardyŋ bırınşı batalonynyŋ şabuylyna toitarys berdık. Ainala armian mäiıtterıne toly edı. Jaular mäiıtterdı tasuymen bastary qatyp jürgende, bız olardyŋ arqasynan ötıp kettık. Taǧy da teŋ emes şaiqasta olar köp şyǧynǧa ūşyrady.
Qaityp kelgende, qaraŋǧy batyp kettı. Bız postymyzǧa jaqyndap qaldyq. Artymyzdan bır top armian barlauşylary kelıp, bızdıŋ qaityp bara jatqan tobymyzdy tūtqynǧa alyp jäne minomiotterden bızge oq jaudyrdy. Osylaişa bızdıŋ barlau tobymyz Tärtär men Aǧdär raiondarynyŋ aralyǧynda tūtqynǧa alyndy. Men tört oq jaraqatyn aldym... Men jiı-jiı esınen tanyp qalatynmyn... Öz-özıne kelgende, auruhanada ekenımdı tüsındım. Operasiiadan aman qalǧan 9 adamnyŋ ışınde men ǧana ekenımdı keiın bıldım. Erbol Barymbetov, Vugar Säfärov, Nail Mämmädov, Fuad Näsirov, Seifäddin Iýnusov, Rüstäm Gasymov, Zaur Naǧiev, Heiräddin Äliev barlau missiiasyn sättı oryndaǧannan keiın qaza tapty....
Teimur İsmailov:
Bız onymen bırge kyzmet ettık. Bız eŋ auyr şaiqastarǧa barǧan edık. Ol öte ūltjandy bala edı. Öte bılımdı edı. Tura osy jerde tuylǧandai boldy. Bızdıŋ aramyzdaǧy eŋ kışkentaiy bolsa da, alaida jauyngerlık önerı öte joǧary deŋgeide boldy. Ol tarihty öte jaqsy bılgen. Äzerbajanǧa soǧysuǧa ne sebebımen keldın degen sūraǧymyzǧa ol: «Men ata-babalarymyz üşın kegın alyp jatyrmyn. 1939 jyldan keiın Qazaqstandy basqarǧan Mirzoian eŋ bılımdı qazaq ūldarynynyŋ ömırın kestı. Bızdıŋ ūrpaqtarymyzdy, şejılerımızdı tük qaldyrmai közın qūrtty. Men öz ata-babalarym üşın ärbır armiandy öltırgen saiyn kegın qaitaryp jatyrmyn».
Elhan Häsänov:
- Jyldar öttı. Alaida, 776-şy batalonynyŋ barlau tobynyŋ jauyngerlerı osy künge deiın Erboldy ūmytqan emes. Bız şeiıtter alleiasyna kelgen saiyn onyŋ beiıtınıŋ aldynda suretke tüsıp jüremız. Erbol äzerbaijan barlauşylary men arnaiy jasaqtarynyŋ arasynda aty aŋyzǧa ainalǧan jauynger edı. 1994 jyly köz aldymyzda bolǧan şaiqastarda jaudy auyr şyǧynǧa ūşyratyp, ūrys taǧdyryn şeşken batyrdyŋ bırı edı. Barlauşylar arasyndaǧy şaiqas tarihynda onyŋ aty qaitalanbas ız qaldyrdy. Bız onyŋ tuǧan-tuystryn 28 jyl boiy ızdep kelemız. Ata-anasy onyŋ taǧdyryna ne bolǧanyn jaiyn beihabar ekenın bıldık. Onyŋ ıŋısı Qazaqstannan alyp kelgen tuǧan jerınıŋ topyraǧy onyŋ ruhyn jadyratatynyna senımdımız.
Elhan Şıhäliev, 776-şy barlau batalonynyŋ bölımşe komandirı:
1992-şı jyldyŋ küzınde jaŋadan egemendık alǧan Qazaqstanǧa äskeri boryşyn öteuge şaqyryldy. Alty aidyŋ ışınde Qapşaǧai äskeri desanttyq bazasynda äskeri boryşyn ötegen. Alaida bır künı äskeri bölımınıŋ qolbaşylyǧy Erbol Barynbetov Turehanovichtıŋ äskeri bölımınen öz erkımen ketkenıŋ turaly habarlady. Sol künnen bastap, Erboldy ızdei bastaǧan äkesı Turehan öz ūlyn qaida ekenın bıle almai qaldy. Ol qazırdıŋ özınde Qazaqstanda ız-tüzsız joǧalǧandar retınde tırkelgen.
Köp ūzamai, 1993-şı jyldyŋ 7-şı mamyr aiynda üiıne telefon soǧyp, ıŋısı Nūrbolmen söilesip, aitady: «Anama ait, uaiymdamasyn. Men Äzerbaijannyŋ Hanlar raionnyndamyn. Men aiaǧymnan jaralandym. Bır-ekı künnen keiın auruhanadan şyǧamyn. Bärı jaqsy. Jaqynda kezdesemız».
Ol sol jyldyŋ mauysym aiynda sol baiaǧy ıŋısıne telefon soǧyp, ony mektep bıtıruımen qūttyqtap: «Menı uaiymdamaŋyzdar» dep qaita aitady.
Sol künnen keiın, otbasy öz ūlynan eşqandai habar alǧan emes.
Sonda, Erbol Barynbetov Äzerbaijanǧa qalaişa kelıp tüstı? Būl saualdarǧa keşe II-şı şähidtter alleiasyndaǧy Erbol Barynbetov beiıtınıŋ basyna jinalǧan dostary jauap berdı.
Äzerbaijan jerınıŋ azattyǧy üşın janyn qiyp, qanyn tökken Erbol Barynbetovtyŋ zirat basyna jinalǧan soǧys dostary 776-şy arnaiy batalon komandirınıŋ orynbasary Saleh Äliev, ştab bastyǧy Iаşar Näsibov, Tartar raionynyŋ būrynǧy äskeri prokoror qyzmet atqarǧan Iýsuf Aǧaev, maior Eskendır Aǧaev, Mürvät Äliev, kapitan Rövşän Babaev, kapitan Elhan Şıhäliev, Mehman Äliev, Teimur İsmailov, Elchin Mammedov, Farzali Päsäräk jäne Räşid Äliev ol turaly sipattap baiandap berdı.
Saleh Äliev:
- Erbol 1994 jyly 13-şı aqpan aiynda bızdıŋ batalonǧa qabyldandy. Onyŋ Äzerbaijan Qaruly Küşterı qataryna öz erkımen alynǧanyn bıldık. Ūzyn boily, tolyq denelı, 19 jastaǧy qazaq balasy alǧaşqy künnen-aq äskerilerdıŋ nazaryn audardy. Berılgen tapsyrmalardy öte jyldam ärı şapşaŋ oryndady. Memlekettık maŋyzdy operasiialarynda jäne jaularga qarsy aparǧan barlauynda özınıŋ käsıbi şeberlıgın körsettı. Naǧyz türkı ūly edı, qazaqtyŋ balasyndai bızdıŋ ädılet üşın küresımızge şyn jüregınmen qosylyp kürestı. Bızge tüskenge deiın ony №472 barlau batalonnyŋ kyzmet etuge alynǧan edı. Ol turaly berılgen sipattamasynda, 8 ret eŋ qiyn jauyngerlık tapsyrmalardy oryndaǧany, Gälbäjär, Gazah, Murovdaǧ baǧyttaǧy jaudyŋ soŋynan ergenı, 8 ret şabuylǧa şyqqany jäne özınıŋ operasiialarynyŋ arqasynda jaudyŋ ordasyna ülken şyǧynǧa ūşyratu turaly jazylǧan. Būl batalondy joiǧannan keiın, ony bızdıŋ batalonǧa jıberdı.Batalonǧa kelgen künnen bastap, Äzerbaijan Ūlttyq Batyry, polkovnik Eldar Aǧaev (qaza bolǧan) ony toptyŋ komandirı etıp taǧaiyndaidy. Ol barlauşylar tobynyŋ jetekşısı edı. Eŋ qiyn operasiialarda da oǧan senım artqan. Tärtär raionnyŋ qorǧau barysynda ol erekşe qyzmet atqarǧan. Onyŋ ata-anasyn men tuǧan-tuystaryn 28 jyl boiy ızdep kelemız. Qazaqstannyŋ Qorǧanys Ister Ministrlıgıne, Äzerbaijan elşılıgıne bırneşe ret ötınış berdık. Tüsıngenımşe, onyŋ tuystaryn keş tapqan sebebımız, qūjattarynda qatemen jazylǧan ärıptıŋ kesırınen edı. Alaida keiın onyŋ qūjattaryn bız memlekettık mūraǧatynan aluǧa rūsat aldyq. Sodan keiın ǧana ızdeu jedeldedı. Bügın onyŋ bölesı Ermek pen tuǧan ıŋısı Nūrbol qaza bolǧan aǧalaryn II-şı şeiıtter alleiasynda aqyrynda tapty.
Mehmän Mämmedov:
- Erbol bızdıŋ barlau tobynyŋ komandirı edı. Säuırdıŋ 20-nan 21-ne qaraǧan tünı bızdıŋ soŋǧy şaiqasymyz boldy. Toǧyz adamnan tūratyn barlau otriady jau tylyna ötuge turaly bızge tapsyrys berıldı. Armiandardyŋ Tärtär raionnyna şabuyl jasau josparyn būzuǧa jäne olardyŋ qanşalyqty küştı ekendıgı turaly aqparattardy jinauǧa kelgen edık. Armiandar bızdıŋ okoptarymyzdy basyp alady. Posttardy qaitaru üşın aldymen jaudyŋ minomiot batareiasyn zalalsyzdandyru kerek edı. 50-60 adamnan tūratyn jaulary bızge qarai ılgerılegenın kördık. Qaraŋǧylanyp bara jatty. Erbol Barymbetovtyŋ būiryǧy boiynşa oq jaudyryp, armian äskerınıŋ köp bölıgın joidyq. Bız tez arada armiandardan öz posttarymyzdy qaitaryp aldyq. Olardyŋ bırınşı batalonynyŋ şabuylyna toitarys berdık. Ainala armian mäiıtterıne toly edı. Jaular mäiıtterdı tasuymen bastary qatyp jürgende, bız olardyŋ arqasynan ötıp kettık. Taǧy da teŋ emes şaiqasta olar köp şyǧynǧa ūşyrady.
Qaityp kelgende, qaraŋǧy batyp kettı. Bız postymyzǧa jaqyndap qaldyq. Artymyzdan bır top armian barlauşylary kelıp, bızdıŋ qaityp bara jatqan tobymyzdy tūtqynǧa alyp jäne minomiotterden bızge oq jaudyrdy. Osylaişa bızdıŋ barlau tobymyz Tärtär men Aǧdär raiondarynyŋ aralyǧynda tūtqynǧa alyndy. Men tört oq jaraqatyn aldym... Men jiı-jiı esınen tanyp qalatynmyn... Öz-özıne kelgende, auruhanada ekenımdı tüsındım. Operasiiadan aman qalǧan 9 adamnyŋ ışınde men ǧana ekenımdı keiın bıldım. Erbol Barymbetov, Vugar Säfärov, Nail Mämmädov, Fuad Näsirov, Seifäddin Iýnusov, Rüstäm Gasymov, Zaur Naǧiev, Heiräddin Äliev barlau missiiasyn sättı oryndaǧannan keiın qaza tapty....
Teimur İsmailov:
Bız onymen bırge kyzmet ettık. Bız eŋ auyr şaiqastarǧa barǧan edık. Ol öte ūltjandy bala edı. Öte bılımdı edı. Tura osy jerde tuylǧandai boldy. Bızdıŋ aramyzdaǧy eŋ kışkentaiy bolsa da, alaida jauyngerlık önerı öte joǧary deŋgeide boldy. Ol tarihty öte jaqsy bılgen. Äzerbajanǧa soǧysuǧa ne sebebımen keldın degen sūraǧymyzǧa ol: «Men ata-babalarymyz üşın kegın alyp jatyrmyn. 1939 jyldan keiın Qazaqstandy basqarǧan Mirzoian eŋ bılımdı qazaq ūldarynynyŋ ömırın kestı. Bızdıŋ ūrpaqtarymyzdy, şejılerımızdı tük qaldyrmai közın qūrtty. Men öz ata-babalarym üşın ärbır armiandy öltırgen saiyn kegın qaitaryp jatyrmyn».
Elhan Häsänov:
- Jyldar öttı. Alaida, 776-şy batalonynyŋ barlau tobynyŋ jauyngerlerı osy künge deiın Erboldy ūmytqan emes. Bız şeiıtter alleiasyna kelgen saiyn onyŋ beiıtınıŋ aldynda suretke tüsıp jüremız. Erbol äzerbaijan barlauşylary men arnaiy jasaqtarynyŋ arasynda aty aŋyzǧa ainalǧan jauynger edı. 1994 jyly köz aldymyzda bolǧan şaiqastarda jaudy auyr şyǧynǧa ūşyratyp, ūrys taǧdyryn şeşken batyrdyŋ bırı edı. Barlauşylar arasyndaǧy şaiqas tarihynda onyŋ aty qaitalanbas ız qaldyrdy. Bız onyŋ tuǧan-tuystryn 28 jyl boiy ızdep kelemız. Ata-anasy onyŋ taǧdyryna ne bolǧanyn jaiyn beihabar ekenın bıldık. Onyŋ ıŋısı Qazaqstannan alyp kelgen tuǧan jerınıŋ topyraǧy onyŋ ruhyn jadyratatynyna senımdımız.
Elhan Şıhäliev, 776-şy barlau batalonynyŋ bölımşe komandirı:
- Erbol öz jasyna sai emes, ülken batyr edı. Onyŋ erlıgı turaly ärdaiym jazuǧa, aituǧa, älemge tanytuǧa – bızdıŋ paryzymyz. Sol şaiqastardan aman qalǧan ärqaisysymyz Erboldyŋ ata-anasyn tabu üşın aianbai ter töktık. Öitkenı oǧan bergen uädemız de, onyŋ aldynda boryşymyz da bar edı. Osyndai erjürek batyrymyzdai jandardyŋ sany öte az. Men onymen bırge talai ret barlauǧa attandym. Bır ret ekeumız 10 kün qorşauda qalǧan künderımız de boldy. Aş künderımızde bır-bırımızge demeu boldyq. Onyŋ orman ışınde tırşılık etu daǧdylarynyŋ arqasynda, bız aman-esen qorşaudan şyǧyp, aman qaldyq.
Aida EIVAZLY,
Audarmany azerbaijan tılınen qazaq tılıne oryndaǧan:
Baku slavian universitetınıŋ doktoranty, ärı jas ǧalym,
Tukumbaeva Altyn Dauletkanovna.
Ūqsas jaŋalyqtar
