Atadan qalǧan asyl mūrany ardaqtap ūstaityn aiboz ūldar kerek qoi qaşanda. Jaraly qobyzdyŋ jan dauysyn şyǧaryp tartatyn adam tabylsa, qaneki!
Jarapazannan bastalǧan tanystyq 2002 jyldyŋ köktemı me eken, Astanadan nebary 37 şaqyrym jerdegı Novostroika auylynda mektep oquşysy kezım. Keiın Jaŋajainaq dep atalǧan būl auyldyŋ erekşelıgı, elımızdıŋ är öŋırınen jäne tysqary Altai ölkesınen qonys audaryp kelgenderdıŋ esebınen ūlttyq qūram aiqyndalyp tūratyn. Äitpese 1961 jyly auyl syrtyndaǧy ekı hutordan bastalyp ırgesı qalanǧan eldı mekende alǧaşqyda nemıster tırlık ettı. Osylaişa uaqyt öte kele auyldaǧy nemıs ökılınıŋ sany qysqaryp, ornyn Aqmola oblysynyŋ basqa auyldarynan, körşıles audandar men alystaǧy oblystardan, sondai-aq Reseidıŋ Qoşaǧaş, Moŋǧoliianyŋ Baian-Ölgii aimaǧynan kelgen aǧaiyndar basty. Är eldıŋ salty basqa degendei, qazaq ömırınen joǧalyp, ūmyt qalǧan köne dästürler qaita jaŋǧyryp, el ışınde, auyl arasynda aityla bastap edı. Sonyŋ bırı – bız jyrlaǧan Jarapazan.
Jarapazandy aitu üşın üi qaldyrmaityn ädetımızben Qorǧaş aqsaqaldyŋ aulasyna enıp, tereze tūsynan bar dauysymyzben Jarapazan aittyq. Onyŋ aldynda ǧana tübı qorǧaljyndyq, qazaq tılı men ädebietınıŋ mūǧalımınıŋ «köşenı bastaryŋa köterıp nege aiqailap jürsıŋder?» degenın ūmytyp ta ketıppız. Bır kezde soǧys ardagerınıŋ kelını Almagül apai şyǧyp, ışke kırsın degen habar aitty. Törgı bölmege öttık, jozyǧa jaiǧan dastarhan jainap-aq tūr. Tüpkı bölmeden Äsiia apa şyǧyp, dastarhanǧa tıze büktı de, «jaŋa syrttaǧy dauystaryŋdy esti almai qaldym, taǧy aityp berıŋderşı» dep sūrady. Üidıŋ ışınde otyryp qaita aittyq, bır kezde qarasaq, apamyz közıne jas alyp otyr. Şyt-oramalymen közıne ırkılgen möldır jasty sürtıp qoidy da, «Qaraqtarym, mūny qaidan bılesıŋder?» dep sūrady. Osyndai da osyndai, osy auyl tūrǧyndarynyŋ «öskemendık» dep ataitynyn, sonau şyǧystaǧy Tarbaǧatai degen qazaqy audannan köşıp kelgenımızdı, elde jarapazandy aitu älı saqtalǧanyn ulap-şulap jetkızıp jatyrmyz. Äsiia apamyz jastyq şaǧyn eske aldy ma, bıraz ünsız otyrdy da, «Bäse, tegın emes ekensıŋder. Bū jaqtyŋ qazaqtary mūndai dästürdı ūmytqaly qaşan! Esıme ötken şaqtyŋ estelıkterı oralyp, köŋılım bosady. Özderıŋe raqmet. Al mynau senderge tartuym bolsyn!» dep bärımızge kestelı oramal taratyp, uys-uys tättılerın ūsynǧan. Bız syrtynda ŪOS ardagerı degen belgı-taqtaişa tūratyn üimen, bır jyl būryn marqūm bolǧan ardager Qorǧaş aqsaqaldyŋ ömırlık serıgı Äsiia apamen osylai tanysqan edık.
Qara qobyzdy ızdeu
Keiın mekteptı tauysyp, auyldy tastap, qalaǧa kettık. Oqu ornyna tüstık, ömır öz aǧysymen alyp jüre berdı. Alaida jarapazan aitatyn keş pen sondailyq ystyq yqylaspen qarsy alatyn Äsiia apa ara-tūra eske tüsıp tūratyn. Eşbırın ūmytpappyn. Tıptı ol üide qara qobyzdyŋ da ılınıp tūrǧanyn kezdeisoq estıgenımmen, «Qazaqstan äielderı» jurnalyna jariialanǧan maqalany közım şalyp qalǧanymmen, sana tükpırınde qasiettı qobyz qara tastai berık ornyǧyp qalǧan bolatyn.
Qylyşbaiūly Qorǧaş aqsaqal dünielden ötken soŋ, bırneşe jyldan keiın onyŋ şaŋyraǧyn ūstap otyrǧan kenje ūl Ädılhan otbasymen Astana qalasyna qonys audarady. Bögenbai daŋǧylynyŋ boiyndaǧy 16 qabatty zäulım üige köşıp kıredı, sol arada Ädılhan Qorǧaşūly bır ret kezdestırıp qalǧanymyz bar. Ömır öz aǧysymen ötıp jatyr, tırşılık atty ūly tolqynda ärkım öz arnasyn tabuǧa jantalasqan kezeŋde qaita ainalyp bır soǧuǧa mūrşa kelmeptı. Uaqyt poiyzdai zyrǧyp öte şyǧypty. Qoş, endı nede bolsa täuekel dep qalanyŋ tört qabyrǧasynan jalyǧyp, qyr qazaǧyna ūqsap dalany saǧynǧan Ädılhannyŋ şaŋyraǧyna ızdep Qaraötkel auylyna jol tarttyq.
Baqsydan qalǧan qasiettı dünie
Bız barǧanda otaǧasy üide eken. Baiaǧy kezde üige kırsın dep habar aitatyn Almagül jeŋgei de baǧzy qalpymen külıp qarsy alyp jatyr. Ūldyŋ ülkenı Nūrjan esık aldynda aq tüstı kölıgın tazalap jatqanǧa ūqsady. Sırä, boidaq jıgıt bır jaqqa jol jürmek. Ädılhan aǧa üige bastady, bırden qobyz ılıngen bölmege ertıp äkeldı. Ǧasyrdan astam tarihi oqiǧalardyŋ, äsırese quǧyn-sürgın jyldardyŋ tılsız kuägerı aq däkege oralǧan qalpy ılulı tūr.
– 1991 jyldan bastap qara äbdırenıŋ ışınen alyp osylai şyǧaryp qoiatyn boldyq. Bızdıŋ äulet üşın öte qasterlı dünie. Kie tūtamyz. Būl qara qobyz menıŋ äkeme tuǧan naǧaşylarynan kelgen. Mynau qazırgı Astrahan men Qorǧaljyn öŋırınıŋ, myna şetı Torǧai dalasy arasyndaǧy jalpaq ölkede baiaǧy bır zamandarda Esenǧabyl atty baqsy ömır sürgen. Osy ataqty baqsynyŋ ūstaǧan qobyzy. Ūzaq uaqyt boiy ony şyǧaruǧa, el-jūrtqa körsetuge qorqyp ta keldık. Mūnyŋ syry tereŋde, – dep bastady äŋgımesın Ädılhan Qorǧaşūly.
Üi iesı aitqan Esenǧabyl öz däuırınde ülken baqsy, alys-jaqynǧa aty şyqqan aituly adam bolypty. Baqsynyŋ şyqqan tegı – Qaqsal atanǧan Arǧynnyŋ Şegendık ruynan. Qazaq şejıresınde Arǧyn taipasynyŋ ışındegı Şegendık – Meiramnyŋ bes ūlynyŋ bırı jäne Qaqsal ruynyŋ tüp-törkını retınde aitylǧany bolmasa, köp jaǧdaida ru atauy retınde jazba derekter men auyz ädebietınde Qaqsal atauy qoldanylady. Şejıreşı Mäşhür Jüsıp: Şegendıktıŋ laqap esımı jönınde «...Qaqsal degen de kısı aty joq, qaqsai bergen soŋ Qaqsal atanǧan» deidı. Osy Qaqsal nemese Şegendık ruynan aimaqqa belgılı bırneşe baqsy şyqqan eken. Küllı Orta jüzge esımı äigılı Balabaqsy, qara qobyzymen auru-syrqau adamdarǧa emdegen balger ärı baqsy Toiǧūly jäne onyŋ qara qobyzy amanattap tapsyrylǧan Esenǧabyl baqsy.
Esenǧabyl baqsy kım bolǧan?
Esenǧabyl baqsy – HIH ekınşı jartysynda ömır sürgen adam. Şejıre derekterıne qaraǧanda, ol Balabaqsynyŋ ūrpaǧy bolyp sanalady. Naqtyraq aitqanda baqsy Qaqsal ruynyŋ ışındegı Jambol, sonyŋ Köşkınbaiynan taraidy. Onyŋ aldynda ǧūmyr keşken Toiǧūly baqsy özınıŋ qara qobyzyn Esenǧabyl baqsyǧa berıp ketken degen söz bar el arasynda. Auru-syrqat adamdardy osy emdep jazatyn qasiettı qobyz 150 jyldan astam uaqyt synyna bülınbei HHI ǧasyrǧa aman jetıp otyr.
– Menıŋ äkem Qorǧaş Qylyşbaiūly 1922 jyly tuǧan. Al osy qobyzdyŋ iesı baqsy Esenǧabyl Qorǧaştyŋ tuǧan naǧaşy atasy edı. Baqsynyŋ Kümısei, Kümısjan Altynşaş, Käuden degen tört qyzy, Būǧybai esımdı jalǧyz ūly bolǧan. Osylardyŋ eŋ kenjesı Käuden Arǧynnyŋ Aǧys ruynan taraityn Qylyşbai Jüsıpūly degen kısıge tūrmysqa şyǧady. Odan menıŋ äkem tuady. Bız ataǧy alysqa jetken baqsynyŋ äuletımen osylai tuysamyz. Qara qobyzdyŋ äkemnıŋ qolyna tüsuınıŋ ūzaq tarihy bar, – dedı Ädılhan aǧa.
Qaq-soqpen ısı joq, qara qobyzyn köterıp, el arasyndaǧy auru-nauqas adamdardy jazyp, emdep jüretın momyn Esenǧabyl 1922 jyldarǧa deiın ömır sürgen. Tek aq pen qyzyl şabysyp, keiın jaŋa ökımet ornaǧan kezeŋderde eldıŋ basyna şolaq belsendıler qamşy üiıre bastaidy. Arǧy tegınde bilık, törelık aitu dästürı joq, taqyr jerden öngen jabaiy şöp sekıldı äsıreqyzyl belsendıler qaulap şyǧyp, momyn eldıŋ basyna äŋgır-taiaq saludy ädetke ainaldyrady. Sondai qiyn-qystau tūsta jasy kep qalǧan Esenǧabylǧa o dünienıŋ qaqpasy qaǧylady. Sondai qysyltaiaŋ sätterde ol balasy Būǧybaidy şaqyryp alyp:
– Qaraǧym, men myna jaryq düniemen qoştasqaly jatyrmyn. Aruaqty ata-babalarym şaqyryp mazalap jür. Keşe äkem kelıp jetelep alyp kettı. Tek bügın senı qimai keldım. Myna qara qobyzym... Men ölgende būl qobyzdy özımmen bırge kömdır, auyrtpalyǧy senderde qalmasyn, – degen aqtyq sözın aityp ülgeredı.
Qara qobyzdyŋ quǧyndaluy
Alaida būl ösiet uaqytynda oryndalmai qalady. Naǧyz tozaq alda tūr edı. Äulettıŋ basyna töngen näubettıŋ qara būlty 1937 jyldarǧa kelgende qatty üiırıledı. Keşegı «..Bailardy, moldany qoidai qu qamşymen» dep än salyp, şeru tartyp jürgen kez öttı delıngenımen, onyŋ suyq yzǧary älı de tarqamaǧan. Auyldaǧy qatardaǧy sauatty mūǧalımnen bastap bilıktıŋ eŋ joǧarǧy satysyndaǧy ükımet bastyǧyna deiıngı aralyqty tügel jalmaǧan repressiia zardaby baqsy Esenǧabyldyŋ otbasyn ainalyp ötpedı. «Baqsynyŋ balasy» dep eŋ äuelı Būǧybaidy ūstap äketedı. Olardyŋ ızdegenı būl emes, qara qobyz bolatyn, ony qanşa ızdese de, qanşa jerden qarasa da taba almaidy. Sürkeilı künderdıŋ bırınde joidasyz josyn jaǧdaidyŋ bolaryn aldyn ala sezgen Būǧybai atadan qalǧan asyl mūrany Balabek baqsynyŋ qolyna tapsyrady. Alaida köp ötpei auyl ışındegı aǧaiyndardyŋ körsetuımen Balabek te ūstalady. Osylai jansyz qara qobyz baqsylardyŋ qolynan qolyna köşedı. Qūzyrly organnyŋ qaharly qyzmetkerlerın sergeldeŋge tüsırgen qobyzdy Balabek ūstalarynyŋ aldynda Bekış baqsynyŋ üiıne jasyrady. «Qobyzdy tauyp ber, sen tyǧyp qoidyŋ» dep tün ışınde Bekıştı ūryp-soǧyp qara maşinaǧa salyp alyp ketedı. Būl kezde qobyz Esenǧabyldyŋ öz äuletıne, qyzy Kümıseige jetıp ülgergen bolatyn.
Būdan keiıngı äŋgımenı Ädılhan aǧa bylai jalǧady:
– Äkemnıŋ äŋgımeleuınşe, qobyzǧa qatysty sergeldeŋ mūnymen bıtpeidı. Naǧaşy apaiy Kümısei qobyzdy üide jasyryn ūstai almaitynyn sezıp, sıŋlısı Käudendı, iaǧni äkemnıŋ öz şeşesın jäne Erden esımdı jaqyn tuysyn şaqyryp alyp aqyldasady. Tün ortasynda bas qosqan üşeu qara qobyzdyŋ közın joiu kerek dep keŋesıp, ony Esıldıŋ suyna batyryp jıbermekke bekınedı. Qol diırmennıŋ üstıŋgı betın äkep, oǧan qyl arqannyŋ bır üzıgımen qobyzdy bailap suǧa tastap jıberıptı.
İä, bır auyldyŋ atpaldai üş azamatynyŋ basyn jūtqan qara qobyz da tūŋǧiyqqa batyp kete bardy. Eşkımge ökpe artuǧa bolmas. Qobyz iesı baqsy Esenǧabyldyŋ «mūnyŋ zardaby auyr bolady, özımmen bırge kömıŋder» degen amanat sözı oryndalmai qalǧandyqtan jäne osyndai uaqytta öz auylynyŋ azamatyn körsetıp beruşı şolaq belsendılerdıŋ köbeiuınen baqsy äuletı men mūrasyn jalǧastyruşylar quǧynǧa ūşyrady, sürgın keştı. Qobyzdy suǧa batyrǧan kün sol ıstı atqaruşy üşeudıŋ esınde jaqsy saqtalypty. Keiıngıge sol datany da jaŋylmai aityp ta berıp jürgen eken. 1937 jyldyŋ tamyzdyŋ on ekısı künı qasiettı qobyz Esıldıŋ jylymyna süŋgıp kete barǧan. Eŋ jaqyn adamynan aiyrylǧandai küi keşken olar mūnyŋ da soŋy jaqsylyq bolmasyn sezgendei Kümısei de, Käuden de Şılıktı auylynan boi tasalaidy.
Alty jyl su astynda
– Qobyzdyŋ su astynda bolǧan kezderı de öttı. Su astynda alty jyldan asa uaqyt jatty, – dedı äŋgımesın jalǧastyryp Ä. Qorǧaşūly. – Äkemnıŋ naǧaşy apalary auyldan erıksız ketkennen keiın qobyz turaly üşeuden basqa eşkım bılmeitın. Jaŋaǧy Erden degen tuysy aidyn betıne qalqyp şyqqan qobyzdyŋ moinyn kezdeisoq körıp qalyp, öz közıne özı senbei, jaqyndap baryp aluǧa dätı şydamaidy. Sol baiaǧy qara qobyz deidı, keşkısın köşıp ketıp auylǧa qaita oralǧan Kümıseige bärın baiandap jetkızıp berıptı. Eşkımge bıldırmesten qobyzdy üige alyp keldı de, aq däkege orap, äbdırenıŋ ışıne salyp qoidy. Sodan jaryq dünienı körmei jarty ǧasyr qara äbıdrenıŋ ışınde jatty. Bala künımızde äbdırenıŋ üstıne şyǧyp oinap ketsek, ülkender tyiyp tastaityn. «Mūnyŋ ışınde qasiettı zat bar, üstıne şyqpaŋdar, basqa jaqqa oinaŋdar» dep otyratyn.
Qobyz osylaişa 1943 jyldyŋ köktemınen ekınşı ret jaryq jalǧandy köre bastaidy. Alaida qara tūŋǧiyqtyŋ astynan aman şyqqanymen, qara qūlyptyŋ aŋduynda qaluǧa mäjbür. Aq şüberekke oralyp äbdırege salynǧan qobyzdy Kümısei apa jienı Qorǧaşqa 1947 jyly tapsyrady. Qorǧaş – bız äŋgımelesıp otyrǧan Ädılhan Qylyşbaevtyŋ äkesı.
Qyzǧyştai qoryǧan Qorǧaş
Esenǧabyldyŋ bır qyzy Kümısjan Qarasuda Qalijan degen kısıde tūrmysta bolsa, Altynşaşy Aǧybai degen jıgıtke tidı, al Käudenı Jüsıpūly Qylyşbaiǧa tūrmysqqa şyqqanyn jazǧanbyz. Qylyşbai men Käudennen tuǧan Qorǧaş – Egındıköl audanynyŋ Jalmanqūlaq auylynda tuyp-ösken, II Düniejüzılık soǧysqa bastan-aiaq qatysqan ardager. Novostroikada tūrǧan jyldary aqsaqaldyŋ soŋǧy ömırın körıp qaldym, boiy sūŋǧaq, qapsaǧai denelı, ülken kısı edı. Mektepte ūiymdastyrylǧan ıs-şaralarǧa, äsırese 9 mamyr Jeŋıs künıne oraiǧy saltanatty keşterge qatysatyn. Özge ardagerlerge qaraǧanda boiy biık, tūrqy bölek, naǧyz jauynger sekıldenetın de tūratyn. Ömır jolyna qarap otyrsaŋyz, qan maidanda tört jyl, banderşıldermen küreste ekı jyl bolǧan ol kısı 1946 jyldyŋ soŋǧy jeltoqsan aiynda elge aman oralǧan eken.
Alǧaşqyda Jalmanqūlaqqa qarasty bır fermaǧa meŋgeruşı bolyp eŋbek etedı, kelesı jyly selolyq sovetke töraǧa etıp sailaidy. Osy kezeŋde qara qobyzdyŋ qalai qolyna tüskenın Astrahan audandyq gazetınde ūzaq jyldar qyzmet ıstegen Seiıtjan Sadautegıne bergen sūhbatynda Qorǧaş Qylyşbaiūly bylai dep eske alady:
«Bır künı Kümısei apamyz maǧan habarşy jıberıp, «Men qatty syrqattanyp qaldym, kelıp ketsın, tapsyratyn amanatym bar edı» deptı. Men ol kezde būl qobyz turaly tük te bılmeimın. Äiteuır Kümısei apaidyŋ maǧan tuǧan naǧaşy ekenıne kümän joq. Keldım.
Naǧaşy apaiym tösek tartyp jatyp qalǧan eken, menı körıp basyn köterıp amandasty. Şai ışılıp bolǧannan keiın Kümısei:
– Mä, mynamen ana qara äbdırenı aş. Sonyŋ ışınde senıŋ tuǧan naǧaşyŋ Esenǧabyldyŋ qara qobyzy aq şüberekke orauly jatyr. Menıŋ halım bolsa naşarlady, endı ony saqtai alatyn emespın. «Menıŋ aruaǧym jienderıme daruy mümkın» deuşı edı. Endı senen basqa erkek kındıktı eşkım joq. Būl qobyzdyŋ aruaǧy qanşa quatty bolsa, joly da sonşa auyr. Zaman jaman, eşkımge körsetpei ūsta! – dedı.
Men: – Maqūl. Alyp ketem. Özım ölsem, ūrpaqtaryma amanat etem, – dep ant bergendei boldym».
Keiın zaman tynyştalyp, bırqalypty küige tüskende, naqtyraq aitqanda 1960 jyly sonau Jalmanqūlaqtan ızdep baryp, Esıl özenınıŋ sol aǧysyndaǧy Şılıktı auylynan bes-alty şaqyrym jerdegı eskı qorymǧa jerlengen Esenǧabyl naǧaşysynyŋ basyn köteredı. Sonda el jadynan ūmytyla bastaǧan baqsyǧa arnap eskertkış belgı tūrǧyzady.
Jaryq düniege jolyqqan sät
Bır basyna jeterlık quǧyn men sürgındı keşken qara qobyz tūtastai jaryq düniege 1991 jyldan bastap şyǧady. Egıdıköldıŋ Jalmanqūlaq auylyna barǧan saparynda halyq emşısı M. Dosbolaeva būryn körmegen-bılmegen Qorǧaş aqsaqaldy oŋaşalap alyp, «Ata, sızdıŋ üiıŋızde bır qasiettı zat bar eken. Menıŋ ata aruaqtarym habar berdı. Ol jai zat emes eken, rūqsat etseŋız, üiıŋızdegı kielı dünienı körsem» degen tılegın jetkızedı. Būǧan aŋ-taŋ qalǧan aqsaqal qapelımde eşteŋe aita almai, emşını üiıne ertıp äkep, qobyzdy körsetedı. Osydan bastap qobyz äbdırenıŋ ışınen şyǧyp, aq däkege oralyp, qabyrǧaǧa ılınedı.
Qobyz turaly alǧaşqy maqalany respublikalyq «Qazaqstan äielderı» jurnalyna 2002 jyly jurnalist Seiıtjan Sadautegı jariialaidy. Būdan keiın baryp audandyq, qalalyq jäne respublikalyq muzeiler men ortalyqtar bızge ötkızseŋızder degen ötınışterın joldai bastaidy. Astanadaǧy Prezidenttık mädeniet ortalyǧynyŋ qyzmetkerlerı de habarlasyp, memlekettık mekemege berseŋızder eken dep ūsynys tastaidy. Alaida ata ösietı boiynşa ūrpaqqa qaluy tiıs qūndy mūra üiden şyǧarylmaidy.
– Esenǧabyl baqsynyŋ bır qatty oinaityn qūrdasy bolsa kerek. Qūrdastyǧy bar, qaljyŋ-şyny aralas ol baqsy dosyn «Ötırık ısteisıŋ, senıŋ baqsylyǧyŋ joq. Qūr äşeiın eldı aldap jürsıŋ. Myqty bolsaŋ, şyn baqsy bolsaŋ, arǧy jaǧadaǧy anau kiız üidı myna betke köşırşı, sonda seneiın» dep qaǧyta beredı eken. Sondai bır söz äzıl retınde aitylǧanymen, zılı baryn tüsıngen Esenǧabyl qara qobyzyn sarnatyp tartyp kettı deidı. Esıldıŋ üstın alai-dülei borap, arǧy bettegı aq şaŋqan kiız üi tüp köterılıp, su üstınen myna betke bır mezette jetken eken. Körgen adam jaǧasyn ūstaǧan taŋǧajaiyp närse bolypty, – deidı Ädılhan Qorǧaşūly.
Baqsy turaly bızdıŋ qazırgı tüsınıgımızdıŋ deŋgeiı tömen bolǧandyqtan, közben bermeiınşe senbeitın ortanyŋ adamyna būl qūbylys taŋsyq. Adamnyŋ tüsı tügılı öŋıne kırmeitın ǧajaiyptar men mistikaǧa qazırgı damyǧan delınetın ǧylymnyŋ küşı äzer jetetının moiyndaiyq. Būl taqyryp janymdy äldileitını sonşalyq, bızdıŋ atamyz Kärımhannyŋ äkesı Säulebaidy öz däuırınde baqsy bolǧan degen bolmaşy derektı ǧana qūlaǧymyz şalyp qalady. Jiyrmasynşy ǧasyrdaǧy ūrpaqty tūtas joiyp jıbergen joidasyz saiasattyŋ kesırınen babamyzdyŋ ömır tarihynan maqūrym qaldyq. Äitpese äkem Tıleuǧazyǧa Käpkeŋ Säulebaidyŋ keibır qyzyq hikaialaryn: şaŋyraqqa örmelep şyǧyp ketuın, qyzǧan temırdı şoq-şoq şainauyn, t.t. beker äŋgımelemegen bolar. «Jyn buǧan» degen terıs tüsınıkte ǧana sipattalatyn baqsylar ömırı jaily bügıngı qoǧam, jalpy qazaq älemı älı dūrys tüsınıp bolǧan joq. Küllı tarihi jadymyzdy qaita ornyna qoiǧan kezeŋ tuǧanda ǧana bız baiyrǧy ūǧym-tüsınıkter pen qūbylystarymyzdy dūrystap paryqtai alatyn bolarmyz. Qalai bolǧanda da būl – aldaǧy künnıŋ enşısı.
Qobyzdyŋ qazırgı küiı
Ädılhan aǧa qobyzdy ılulı tūrǧan jerınen bısmılla dep köterıp, bızge körsettı. Aq däkenıŋ orauyn şeşıp, üstelge aqyryndap qoidy, şanaǧynyŋ syrt jaǧy bırneşe jerınen jarylǧan eken. Ol tūstardy jūqa qaŋyltyrmen qaptap, ūsaq şegemen japsyryp qoiǧany baiqaldy. Qūlaq būrauynyŋ tüpnūsqasy da saqtalǧan, ony bıraq aq oramalǧa tüiıp, şanaqtyŋ ışıne qoiǧan eken. Ornyna basqa aǧaştan jasap taǧypty. Syldyrmaǧy özınıkı, bastabynda qalai bolsa, solai tūr, eş özgermegen. Al qoŋyr tobylǧydan jasalǧan ysqyşyn Qorǧaş aqsaqal keiıngı jyldary auyldaǧy bır şeberge ıstetken. Işegınıŋ keibır qyly üzılıp şaşyrap jatqany bolmasa, tömengı bölıgı terımen qaptalǧan qobyz negızgı, bar bolmysyn jaqsy saqtaǧan. Bır jarym ǧasyr uaqyttyŋ tabyna şydaǧan ne degen jansebıl dünie deseŋızşı!
– Qobyz bolǧanda onyŋ ışındegı bala qobyzǧa jatady. Babamyzdyŋ közı, atamyzdyŋ mūrasy. Közımızdıŋ qaraşyǧyndai saqtaiyq dep eşqaida bermei otyrmyz. Bermeuge qaqymyz bar şyǧar, – dedı Ädılhan aǧa söz soŋynda.
Qara qobyzdy qyzǧyştai qoryp, üiınde saqtaǧan Qorǧaş aqsaqaldyŋ özı 2001 jyly dünieden öttı, ūrpaqtaryna ösiet etkenındei naǧaşy atasy Esenǧabyldyŋ janyna mäŋgılık damyl tapqan. Al onyŋ ömırlık jary, bız jarapazan aitqanda jastyq şaǧyn eske alyp köz jasyna erık bergen Äsiia apa da 2011 jyly Astanada qaitys bolyp, ūrpaqtary tuǧan jerıne jambasyn tigızgen eken. Olardan tuǧan üş ūl, ekı qyzdyŋ ūrpaqtary Astrahan men Astananyŋ arasynda baqytty kündı keşıp otyr. Qūtty qara şaŋyraqtyŋ iesı jäne endıgı qara qobyzdyŋ ūstary Ädılhan jary Almagül ekeuı Nūrjan, Temırjan esımdı ūldarynan kelın körıp, nemere süisek degen tılekte otyrǧanyna közımız jettı. Atadan qalǧan asyl mūrany ardaqtap ūstaityn aiboz ūldar kerek qoi qaşanda. Jaraly qobyzdyŋ jan dauysyn şyǧaryp tartatyn adam tabylsa, qaneki!
– 1991 jyldan bastap qara äbdırenıŋ ışınen alyp osylai şyǧaryp qoiatyn boldyq. Bızdıŋ äulet üşın öte qasterlı dünie. Kie tūtamyz. Būl qara qobyz menıŋ äkeme tuǧan naǧaşylarynan kelgen. Mynau qazırgı Astrahan men Qorǧaljyn öŋırınıŋ, myna şetı Torǧai dalasy arasyndaǧy jalpaq ölkede baiaǧy bır zamandarda Esenǧabyl atty baqsy ömır sürgen. Osy ataqty baqsynyŋ ūstaǧan qobyzy. Ūzaq uaqyt boiy ony şyǧaruǧa, el-jūrtqa körsetuge qorqyp ta keldık. Mūnyŋ syry tereŋde, – dep bastady äŋgımesın Ädılhan Qorǧaşūly.
Üi iesı aitqan Esenǧabyl öz däuırınde ülken baqsy, alys-jaqynǧa aty şyqqan aituly adam bolypty. Baqsynyŋ şyqqan tegı – Qaqsal atanǧan Arǧynnyŋ Şegendık ruynan. Qazaq şejıresınde Arǧyn taipasynyŋ ışındegı Şegendık – Meiramnyŋ bes ūlynyŋ bırı jäne Qaqsal ruynyŋ tüp-törkını retınde aitylǧany bolmasa, köp jaǧdaida ru atauy retınde jazba derekter men auyz ädebietınde Qaqsal atauy qoldanylady. Şejıreşı Mäşhür Jüsıp: Şegendıktıŋ laqap esımı jönınde «...Qaqsal degen de kısı aty joq, qaqsai bergen soŋ Qaqsal atanǧan» deidı. Osy Qaqsal nemese Şegendık ruynan aimaqqa belgılı bırneşe baqsy şyqqan eken. Küllı Orta jüzge esımı äigılı Balabaqsy, qara qobyzymen auru-syrqau adamdarǧa emdegen balger ärı baqsy Toiǧūly jäne onyŋ qara qobyzy amanattap tapsyrylǧan Esenǧabyl baqsy.
Esenǧabyl baqsy kım bolǧan?
Esenǧabyl baqsy – HIH ekınşı jartysynda ömır sürgen adam. Şejıre derekterıne qaraǧanda, ol Balabaqsynyŋ ūrpaǧy bolyp sanalady. Naqtyraq aitqanda baqsy Qaqsal ruynyŋ ışındegı Jambol, sonyŋ Köşkınbaiynan taraidy. Onyŋ aldynda ǧūmyr keşken Toiǧūly baqsy özınıŋ qara qobyzyn Esenǧabyl baqsyǧa berıp ketken degen söz bar el arasynda. Auru-syrqat adamdardy osy emdep jazatyn qasiettı qobyz 150 jyldan astam uaqyt synyna bülınbei HHI ǧasyrǧa aman jetıp otyr.
– Menıŋ äkem Qorǧaş Qylyşbaiūly 1922 jyly tuǧan. Al osy qobyzdyŋ iesı baqsy Esenǧabyl Qorǧaştyŋ tuǧan naǧaşy atasy edı. Baqsynyŋ Kümısei, Kümısjan Altynşaş, Käuden degen tört qyzy, Būǧybai esımdı jalǧyz ūly bolǧan. Osylardyŋ eŋ kenjesı Käuden Arǧynnyŋ Aǧys ruynan taraityn Qylyşbai Jüsıpūly degen kısıge tūrmysqa şyǧady. Odan menıŋ äkem tuady. Bız ataǧy alysqa jetken baqsynyŋ äuletımen osylai tuysamyz. Qara qobyzdyŋ äkemnıŋ qolyna tüsuınıŋ ūzaq tarihy bar, – dedı Ädılhan aǧa.
Qaq-soqpen ısı joq, qara qobyzyn köterıp, el arasyndaǧy auru-nauqas adamdardy jazyp, emdep jüretın momyn Esenǧabyl 1922 jyldarǧa deiın ömır sürgen. Tek aq pen qyzyl şabysyp, keiın jaŋa ökımet ornaǧan kezeŋderde eldıŋ basyna şolaq belsendıler qamşy üiıre bastaidy. Arǧy tegınde bilık, törelık aitu dästürı joq, taqyr jerden öngen jabaiy şöp sekıldı äsıreqyzyl belsendıler qaulap şyǧyp, momyn eldıŋ basyna äŋgır-taiaq saludy ädetke ainaldyrady. Sondai qiyn-qystau tūsta jasy kep qalǧan Esenǧabylǧa o dünienıŋ qaqpasy qaǧylady. Sondai qysyltaiaŋ sätterde ol balasy Būǧybaidy şaqyryp alyp:
– Qaraǧym, men myna jaryq düniemen qoştasqaly jatyrmyn. Aruaqty ata-babalarym şaqyryp mazalap jür. Keşe äkem kelıp jetelep alyp kettı. Tek bügın senı qimai keldım. Myna qara qobyzym... Men ölgende būl qobyzdy özımmen bırge kömdır, auyrtpalyǧy senderde qalmasyn, – degen aqtyq sözın aityp ülgeredı.
Qara qobyzdyŋ quǧyndaluy
Alaida būl ösiet uaqytynda oryndalmai qalady. Naǧyz tozaq alda tūr edı. Äulettıŋ basyna töngen näubettıŋ qara būlty 1937 jyldarǧa kelgende qatty üiırıledı. Keşegı «..Bailardy, moldany qoidai qu qamşymen» dep än salyp, şeru tartyp jürgen kez öttı delıngenımen, onyŋ suyq yzǧary älı de tarqamaǧan. Auyldaǧy qatardaǧy sauatty mūǧalımnen bastap bilıktıŋ eŋ joǧarǧy satysyndaǧy ükımet bastyǧyna deiıngı aralyqty tügel jalmaǧan repressiia zardaby baqsy Esenǧabyldyŋ otbasyn ainalyp ötpedı. «Baqsynyŋ balasy» dep eŋ äuelı Būǧybaidy ūstap äketedı. Olardyŋ ızdegenı būl emes, qara qobyz bolatyn, ony qanşa ızdese de, qanşa jerden qarasa da taba almaidy. Sürkeilı künderdıŋ bırınde joidasyz josyn jaǧdaidyŋ bolaryn aldyn ala sezgen Būǧybai atadan qalǧan asyl mūrany Balabek baqsynyŋ qolyna tapsyrady. Alaida köp ötpei auyl ışındegı aǧaiyndardyŋ körsetuımen Balabek te ūstalady. Osylai jansyz qara qobyz baqsylardyŋ qolynan qolyna köşedı. Qūzyrly organnyŋ qaharly qyzmetkerlerın sergeldeŋge tüsırgen qobyzdy Balabek ūstalarynyŋ aldynda Bekış baqsynyŋ üiıne jasyrady. «Qobyzdy tauyp ber, sen tyǧyp qoidyŋ» dep tün ışınde Bekıştı ūryp-soǧyp qara maşinaǧa salyp alyp ketedı. Būl kezde qobyz Esenǧabyldyŋ öz äuletıne, qyzy Kümıseige jetıp ülgergen bolatyn.
Būdan keiıngı äŋgımenı Ädılhan aǧa bylai jalǧady:
– Äkemnıŋ äŋgımeleuınşe, qobyzǧa qatysty sergeldeŋ mūnymen bıtpeidı. Naǧaşy apaiy Kümısei qobyzdy üide jasyryn ūstai almaitynyn sezıp, sıŋlısı Käudendı, iaǧni äkemnıŋ öz şeşesın jäne Erden esımdı jaqyn tuysyn şaqyryp alyp aqyldasady. Tün ortasynda bas qosqan üşeu qara qobyzdyŋ közın joiu kerek dep keŋesıp, ony Esıldıŋ suyna batyryp jıbermekke bekınedı. Qol diırmennıŋ üstıŋgı betın äkep, oǧan qyl arqannyŋ bır üzıgımen qobyzdy bailap suǧa tastap jıberıptı.
İä, bır auyldyŋ atpaldai üş azamatynyŋ basyn jūtqan qara qobyz da tūŋǧiyqqa batyp kete bardy. Eşkımge ökpe artuǧa bolmas. Qobyz iesı baqsy Esenǧabyldyŋ «mūnyŋ zardaby auyr bolady, özımmen bırge kömıŋder» degen amanat sözı oryndalmai qalǧandyqtan jäne osyndai uaqytta öz auylynyŋ azamatyn körsetıp beruşı şolaq belsendılerdıŋ köbeiuınen baqsy äuletı men mūrasyn jalǧastyruşylar quǧynǧa ūşyrady, sürgın keştı. Qobyzdy suǧa batyrǧan kün sol ıstı atqaruşy üşeudıŋ esınde jaqsy saqtalypty. Keiıngıge sol datany da jaŋylmai aityp ta berıp jürgen eken. 1937 jyldyŋ tamyzdyŋ on ekısı künı qasiettı qobyz Esıldıŋ jylymyna süŋgıp kete barǧan. Eŋ jaqyn adamynan aiyrylǧandai küi keşken olar mūnyŋ da soŋy jaqsylyq bolmasyn sezgendei Kümısei de, Käuden de Şılıktı auylynan boi tasalaidy.
Alty jyl su astynda
– Qobyzdyŋ su astynda bolǧan kezderı de öttı. Su astynda alty jyldan asa uaqyt jatty, – dedı äŋgımesın jalǧastyryp Ä. Qorǧaşūly. – Äkemnıŋ naǧaşy apalary auyldan erıksız ketkennen keiın qobyz turaly üşeuden basqa eşkım bılmeitın. Jaŋaǧy Erden degen tuysy aidyn betıne qalqyp şyqqan qobyzdyŋ moinyn kezdeisoq körıp qalyp, öz közıne özı senbei, jaqyndap baryp aluǧa dätı şydamaidy. Sol baiaǧy qara qobyz deidı, keşkısın köşıp ketıp auylǧa qaita oralǧan Kümıseige bärın baiandap jetkızıp berıptı. Eşkımge bıldırmesten qobyzdy üige alyp keldı de, aq däkege orap, äbdırenıŋ ışıne salyp qoidy. Sodan jaryq dünienı körmei jarty ǧasyr qara äbıdrenıŋ ışınde jatty. Bala künımızde äbdırenıŋ üstıne şyǧyp oinap ketsek, ülkender tyiyp tastaityn. «Mūnyŋ ışınde qasiettı zat bar, üstıne şyqpaŋdar, basqa jaqqa oinaŋdar» dep otyratyn.
Qobyz osylaişa 1943 jyldyŋ köktemınen ekınşı ret jaryq jalǧandy köre bastaidy. Alaida qara tūŋǧiyqtyŋ astynan aman şyqqanymen, qara qūlyptyŋ aŋduynda qaluǧa mäjbür. Aq şüberekke oralyp äbdırege salynǧan qobyzdy Kümısei apa jienı Qorǧaşqa 1947 jyly tapsyrady. Qorǧaş – bız äŋgımelesıp otyrǧan Ädılhan Qylyşbaevtyŋ äkesı.
Qyzǧyştai qoryǧan Qorǧaş
Esenǧabyldyŋ bır qyzy Kümısjan Qarasuda Qalijan degen kısıde tūrmysta bolsa, Altynşaşy Aǧybai degen jıgıtke tidı, al Käudenı Jüsıpūly Qylyşbaiǧa tūrmysqqa şyqqanyn jazǧanbyz. Qylyşbai men Käudennen tuǧan Qorǧaş – Egındıköl audanynyŋ Jalmanqūlaq auylynda tuyp-ösken, II Düniejüzılık soǧysqa bastan-aiaq qatysqan ardager. Novostroikada tūrǧan jyldary aqsaqaldyŋ soŋǧy ömırın körıp qaldym, boiy sūŋǧaq, qapsaǧai denelı, ülken kısı edı. Mektepte ūiymdastyrylǧan ıs-şaralarǧa, äsırese 9 mamyr Jeŋıs künıne oraiǧy saltanatty keşterge qatysatyn. Özge ardagerlerge qaraǧanda boiy biık, tūrqy bölek, naǧyz jauynger sekıldenetın de tūratyn. Ömır jolyna qarap otyrsaŋyz, qan maidanda tört jyl, banderşıldermen küreste ekı jyl bolǧan ol kısı 1946 jyldyŋ soŋǧy jeltoqsan aiynda elge aman oralǧan eken.
Alǧaşqyda Jalmanqūlaqqa qarasty bır fermaǧa meŋgeruşı bolyp eŋbek etedı, kelesı jyly selolyq sovetke töraǧa etıp sailaidy. Osy kezeŋde qara qobyzdyŋ qalai qolyna tüskenın Astrahan audandyq gazetınde ūzaq jyldar qyzmet ıstegen Seiıtjan Sadautegıne bergen sūhbatynda Qorǧaş Qylyşbaiūly bylai dep eske alady:
«Bır künı Kümısei apamyz maǧan habarşy jıberıp, «Men qatty syrqattanyp qaldym, kelıp ketsın, tapsyratyn amanatym bar edı» deptı. Men ol kezde būl qobyz turaly tük te bılmeimın. Äiteuır Kümısei apaidyŋ maǧan tuǧan naǧaşy ekenıne kümän joq. Keldım.
Naǧaşy apaiym tösek tartyp jatyp qalǧan eken, menı körıp basyn köterıp amandasty. Şai ışılıp bolǧannan keiın Kümısei:
– Mä, mynamen ana qara äbdırenı aş. Sonyŋ ışınde senıŋ tuǧan naǧaşyŋ Esenǧabyldyŋ qara qobyzy aq şüberekke orauly jatyr. Menıŋ halım bolsa naşarlady, endı ony saqtai alatyn emespın. «Menıŋ aruaǧym jienderıme daruy mümkın» deuşı edı. Endı senen basqa erkek kındıktı eşkım joq. Būl qobyzdyŋ aruaǧy qanşa quatty bolsa, joly da sonşa auyr. Zaman jaman, eşkımge körsetpei ūsta! – dedı.
Men: – Maqūl. Alyp ketem. Özım ölsem, ūrpaqtaryma amanat etem, – dep ant bergendei boldym».
Keiın zaman tynyştalyp, bırqalypty küige tüskende, naqtyraq aitqanda 1960 jyly sonau Jalmanqūlaqtan ızdep baryp, Esıl özenınıŋ sol aǧysyndaǧy Şılıktı auylynan bes-alty şaqyrym jerdegı eskı qorymǧa jerlengen Esenǧabyl naǧaşysynyŋ basyn köteredı. Sonda el jadynan ūmytyla bastaǧan baqsyǧa arnap eskertkış belgı tūrǧyzady.
Jaryq düniege jolyqqan sät
Bır basyna jeterlık quǧyn men sürgındı keşken qara qobyz tūtastai jaryq düniege 1991 jyldan bastap şyǧady. Egıdıköldıŋ Jalmanqūlaq auylyna barǧan saparynda halyq emşısı M. Dosbolaeva būryn körmegen-bılmegen Qorǧaş aqsaqaldy oŋaşalap alyp, «Ata, sızdıŋ üiıŋızde bır qasiettı zat bar eken. Menıŋ ata aruaqtarym habar berdı. Ol jai zat emes eken, rūqsat etseŋız, üiıŋızdegı kielı dünienı körsem» degen tılegın jetkızedı. Būǧan aŋ-taŋ qalǧan aqsaqal qapelımde eşteŋe aita almai, emşını üiıne ertıp äkep, qobyzdy körsetedı. Osydan bastap qobyz äbdırenıŋ ışınen şyǧyp, aq däkege oralyp, qabyrǧaǧa ılınedı.
Qobyz turaly alǧaşqy maqalany respublikalyq «Qazaqstan äielderı» jurnalyna 2002 jyly jurnalist Seiıtjan Sadautegı jariialaidy. Būdan keiın baryp audandyq, qalalyq jäne respublikalyq muzeiler men ortalyqtar bızge ötkızseŋızder degen ötınışterın joldai bastaidy. Astanadaǧy Prezidenttık mädeniet ortalyǧynyŋ qyzmetkerlerı de habarlasyp, memlekettık mekemege berseŋızder eken dep ūsynys tastaidy. Alaida ata ösietı boiynşa ūrpaqqa qaluy tiıs qūndy mūra üiden şyǧarylmaidy.
– Esenǧabyl baqsynyŋ bır qatty oinaityn qūrdasy bolsa kerek. Qūrdastyǧy bar, qaljyŋ-şyny aralas ol baqsy dosyn «Ötırık ısteisıŋ, senıŋ baqsylyǧyŋ joq. Qūr äşeiın eldı aldap jürsıŋ. Myqty bolsaŋ, şyn baqsy bolsaŋ, arǧy jaǧadaǧy anau kiız üidı myna betke köşırşı, sonda seneiın» dep qaǧyta beredı eken. Sondai bır söz äzıl retınde aitylǧanymen, zılı baryn tüsıngen Esenǧabyl qara qobyzyn sarnatyp tartyp kettı deidı. Esıldıŋ üstın alai-dülei borap, arǧy bettegı aq şaŋqan kiız üi tüp köterılıp, su üstınen myna betke bır mezette jetken eken. Körgen adam jaǧasyn ūstaǧan taŋǧajaiyp närse bolypty, – deidı Ädılhan Qorǧaşūly.
Baqsy turaly bızdıŋ qazırgı tüsınıgımızdıŋ deŋgeiı tömen bolǧandyqtan, közben bermeiınşe senbeitın ortanyŋ adamyna būl qūbylys taŋsyq. Adamnyŋ tüsı tügılı öŋıne kırmeitın ǧajaiyptar men mistikaǧa qazırgı damyǧan delınetın ǧylymnyŋ küşı äzer jetetının moiyndaiyq. Būl taqyryp janymdy äldileitını sonşalyq, bızdıŋ atamyz Kärımhannyŋ äkesı Säulebaidy öz däuırınde baqsy bolǧan degen bolmaşy derektı ǧana qūlaǧymyz şalyp qalady. Jiyrmasynşy ǧasyrdaǧy ūrpaqty tūtas joiyp jıbergen joidasyz saiasattyŋ kesırınen babamyzdyŋ ömır tarihynan maqūrym qaldyq. Äitpese äkem Tıleuǧazyǧa Käpkeŋ Säulebaidyŋ keibır qyzyq hikaialaryn: şaŋyraqqa örmelep şyǧyp ketuın, qyzǧan temırdı şoq-şoq şainauyn, t.t. beker äŋgımelemegen bolar. «Jyn buǧan» degen terıs tüsınıkte ǧana sipattalatyn baqsylar ömırı jaily bügıngı qoǧam, jalpy qazaq älemı älı dūrys tüsınıp bolǧan joq. Küllı tarihi jadymyzdy qaita ornyna qoiǧan kezeŋ tuǧanda ǧana bız baiyrǧy ūǧym-tüsınıkter pen qūbylystarymyzdy dūrystap paryqtai alatyn bolarmyz. Qalai bolǧanda da būl – aldaǧy künnıŋ enşısı.
Qobyzdyŋ qazırgı küiı
Ädılhan aǧa qobyzdy ılulı tūrǧan jerınen bısmılla dep köterıp, bızge körsettı. Aq däkenıŋ orauyn şeşıp, üstelge aqyryndap qoidy, şanaǧynyŋ syrt jaǧy bırneşe jerınen jarylǧan eken. Ol tūstardy jūqa qaŋyltyrmen qaptap, ūsaq şegemen japsyryp qoiǧany baiqaldy. Qūlaq būrauynyŋ tüpnūsqasy da saqtalǧan, ony bıraq aq oramalǧa tüiıp, şanaqtyŋ ışıne qoiǧan eken. Ornyna basqa aǧaştan jasap taǧypty. Syldyrmaǧy özınıkı, bastabynda qalai bolsa, solai tūr, eş özgermegen. Al qoŋyr tobylǧydan jasalǧan ysqyşyn Qorǧaş aqsaqal keiıngı jyldary auyldaǧy bır şeberge ıstetken. Işegınıŋ keibır qyly üzılıp şaşyrap jatqany bolmasa, tömengı bölıgı terımen qaptalǧan qobyz negızgı, bar bolmysyn jaqsy saqtaǧan. Bır jarym ǧasyr uaqyttyŋ tabyna şydaǧan ne degen jansebıl dünie deseŋızşı!
– Qobyz bolǧanda onyŋ ışındegı bala qobyzǧa jatady. Babamyzdyŋ közı, atamyzdyŋ mūrasy. Közımızdıŋ qaraşyǧyndai saqtaiyq dep eşqaida bermei otyrmyz. Bermeuge qaqymyz bar şyǧar, – dedı Ädılhan aǧa söz soŋynda.
Qara qobyzdy qyzǧyştai qoryp, üiınde saqtaǧan Qorǧaş aqsaqaldyŋ özı 2001 jyly dünieden öttı, ūrpaqtaryna ösiet etkenındei naǧaşy atasy Esenǧabyldyŋ janyna mäŋgılık damyl tapqan. Al onyŋ ömırlık jary, bız jarapazan aitqanda jastyq şaǧyn eske alyp köz jasyna erık bergen Äsiia apa da 2011 jyly Astanada qaitys bolyp, ūrpaqtary tuǧan jerıne jambasyn tigızgen eken. Olardan tuǧan üş ūl, ekı qyzdyŋ ūrpaqtary Astrahan men Astananyŋ arasynda baqytty kündı keşıp otyr. Qūtty qara şaŋyraqtyŋ iesı jäne endıgı qara qobyzdyŋ ūstary Ädılhan jary Almagül ekeuı Nūrjan, Temırjan esımdı ūldarynan kelın körıp, nemere süisek degen tılekte otyrǧanyna közımız jettı. Atadan qalǧan asyl mūrany ardaqtap ūstaityn aiboz ūldar kerek qoi qaşanda. Jaraly qobyzdyŋ jan dauysyn şyǧaryp tartatyn adam tabylsa, qaneki!
Zaŋǧar KÄRIMHAN
http://e-history.kz
