ەسەنعابال باقسىنىڭ قارا قوبىزى

4566
Adyrna.kz Telegram
ەسەنعابىل باقسىنىڭ قوبىزى. كورنەكى سۋرەت
ەسەنعابىل باقسىنىڭ قوبىزى. كورنەكى سۋرەت

اتادان قالعان اسىل مۇرانى ارداقتاپ ۇستايتىن ايبوز ۇلدار كەرەك قوي قاشاندا. جارالى قوبىزدىڭ جان داۋىسىن شىعارىپ تارتاتىن ادام تابىلسا، قانەكي!

جاراپازاننان باستالعان تانىستىق 2002 جىلدىڭ كوكتەمى مە ەكەن، استانادان نەبارى 37 شاقىرىم جەردەگى نوۆوسترويكا اۋىلىندا مەكتەپ وقۋشىسى كەزىم. كەيىن جاڭاجايناق دەپ اتالعان بۇل اۋىلدىڭ ەرەكشەلىگى، ەلىمىزدىڭ ءار وڭىرىنەن جانە تىسقارى التاي ولكەسىنەن قونىس اۋدارىپ كەلگەندەردىڭ ەسەبىنەن ۇلتتىق قۇرام ايقىندالىپ تۇراتىن. ايتپەسە 1961 جىلى اۋىل سىرتىنداعى ەكى حۋتوردان باستالىپ ىرگەسى قالانعان ەلدى مەكەندە العاشقىدا نەمىستەر تىرلىك ەتتى. وسىلايشا ۋاقىت وتە كەلە اۋىلداعى نەمىس وكىلىنىڭ سانى قىسقارىپ، ورنىن اقمولا وبلىسىنىڭ باسقا اۋىلدارىنان، كورشىلەس اۋداندار مەن الىستاعى وبلىستاردان، سونداي-اق رەسەيدىڭ قوشاعاش، موڭعوليانىڭ بايان-ولگي ايماعىنان كەلگەن اعايىندار باستى. ءار ەلدىڭ سالتى باسقا دەگەندەي، قازاق ومىرىنەن جوعالىپ، ۇمىت قالعان كونە داستۇرلەر قايتا جاڭعىرىپ، ەل ىشىندە، اۋىل اراسىندا ايتىلا باستاپ ەدى. سونىڭ ءبىرى – ءبىز جىرلاعان جاراپازان.

جاراپازاندى ايتۋ ءۇشىن ءۇي قالدىرمايتىن ادەتىمىزبەن قورعاش اقساقالدىڭ اۋلاسىنا ەنىپ، تەرەزە تۇسىنان بار داۋىسىمىزبەن جاراپازان ايتتىق. ونىڭ الدىندا عانا ءتۇبى قورعالجىندىق، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ مۇعالىمىنىڭ «كوشەنى باستارىڭا كوتەرىپ نەگە ايقايلاپ جۇرسىڭدەر؟» دەگەنىن ۇمىتىپ تا كەتىپپىز. ءبىر كەزدە سوعىس ارداگەرىنىڭ كەلىنى الماگۇل اپاي شىعىپ، ىشكە كىرسىن دەگەن حابار ايتتى. تورگى بولمەگە وتتىك، جوزىعا جايعان داستارحان جايناپ-اق تۇر. تۇپكى بولمەدەن ءاسيا اپا شىعىپ، داستارحانعا تىزە بۇكتى دە، «جاڭا سىرتتاعى داۋىستارىڭدى ەستي الماي قالدىم، تاعى ايتىپ بەرىڭدەرشى» دەپ سۇرادى. ءۇيدىڭ ىشىندە وتىرىپ قايتا ايتتىق، ءبىر كەزدە قاراساق، اپامىز كوزىنە جاس الىپ وتىر. شىت-ورامالىمەن كوزىنە ىركىلگەن ءمولدىر جاستى ءسۇرتىپ قويدى دا، «قاراقتارىم، مۇنى قايدان بىلەسىڭدەر؟» دەپ سۇرادى. وسىنداي دا وسىنداي، وسى اۋىل تۇرعىندارىنىڭ «وسكەمەندىك» دەپ اتايتىنىن، سوناۋ شىعىستاعى تارباعاتاي دەگەن قازاقى اۋداننان كوشىپ كەلگەنىمىزدى، ەلدە جاراپازاندى ايتۋ ءالى ساقتالعانىن ۋلاپ-شۋلاپ جەتكىزىپ جاتىرمىز. ءاسيا اپامىز جاستىق شاعىن ەسكە الدى ما، ءبىراز ءۇنسىز وتىردى دا، «باسە، تەگىن ەمەس ەكەنسىڭدەر. بۇ جاقتىڭ قازاقتارى مۇنداي ءداستۇردى ۇمىتقالى قاشان! ەسىمە وتكەن شاقتىڭ ەستەلىكتەرى ورالىپ، كوڭىلىم بوسادى. وزدەرىڭە راقمەت. ال مىناۋ سەندەرگە تارتۋىم بولسىن!» دەپ بارىمىزگە كەستەلى ورامال تاراتىپ، ۋىس-ۋىس تاتتىلەرىن ۇسىنعان. ءبىز سىرتىندا ۇوس ارداگەرى دەگەن بەلگى-تاقتايشا تۇراتىن ۇيمەن، ءبىر جىل بۇرىن مارقۇم بولعان ارداگەر قورعاش اقساقالدىڭ ومىرلىك سەرىگى ءاسيا اپامەن وسىلاي تانىسقان ەدىك.

قارا قوبىزدى ىزدەۋ

كەيىن مەكتەپتى تاۋىسىپ، اۋىلدى تاستاپ، قالاعا كەتتىك. وقۋ ورنىنا تۇستىك، ءومىر ءوز اعىسىمەن الىپ جۇرە بەردى. الايدا جاراپازان ايتاتىن كەش پەن سوندايلىق ىستىق ىقىلاسپەن قارسى الاتىن ءاسيا اپا ارا-تۇرا ەسكە ءتۇسىپ تۇراتىن. ەشبىرىن ۇمىتپاپپىن. ءتىپتى ول ۇيدە قارا قوبىزدىڭ دا ءىلىنىپ تۇرعانىن كەزدەيسوق ەستىگەنىممەن، «قازاقستان ايەلدەرى» جۋرنالىنا جاريالانعان ماقالانى كوزىم شالىپ قالعانىممەن، سانا تۇكپىرىندە قاسيەتتى قوبىز قارا تاستاي بەرىك ورنىعىپ قالعان بولاتىن.

قىلىشبايۇلى قورعاش اقساقال دۇنيەلدەن وتكەن سوڭ، بىرنەشە جىلدان كەيىن ونىڭ شاڭىراعىن ۇستاپ وتىرعان كەنجە ۇل ءادىلحان وتباسىمەن استانا قالاسىنا قونىس اۋدارادى. بوگەنباي داڭعىلىنىڭ بويىنداعى 16 قاباتتى ءزاۋلىم ۇيگە كوشىپ كىرەدى، سول ارادا ءادىلحان قورعاشۇلى ءبىر رەت كەزدەستىرىپ قالعانىمىز بار. ءومىر ءوز اعىسىمەن ءوتىپ جاتىر، تىرشىلىك اتتى ۇلى تولقىندا اركىم ءوز ارناسىن تابۋعا جانتالاسقان كەزەڭدە قايتا اينالىپ ءبىر سوعۋعا مۇرشا كەلمەپتى. ۋاقىت پويىزداي زىرعىپ وتە شىعىپتى. قوش، ەندى نەدە بولسا تاۋەكەل دەپ قالانىڭ ءتورت قابىرعاسىنان جالىعىپ، قىر قازاعىنا ۇقساپ دالانى ساعىنعان ءادىلحاننىڭ شاڭىراعىنا ىزدەپ قاراوتكەل اۋىلىنا جول تارتتىق.

باقسىدان قالعان قاسيەتتى دۇنيە

ءبىز بارعاندا وتاعاسى ۇيدە ەكەن. باياعى كەزدە ۇيگە كىرسىن دەپ حابار ايتاتىن الماگۇل جەڭگەي دە باعزى قالپىمەن كۇلىپ قارسى الىپ جاتىر. ۇلدىڭ ۇلكەنى نۇرجان ەسىك الدىندا اق ءتۇستى كولىگىن تازالاپ جاتقانعا ۇقسادى. ءسىرا، بويداق جىگىت ءبىر جاققا جول جۇرمەك. ءادىلحان اعا ۇيگە باستادى، بىردەن قوبىز ىلىنگەن بولمەگە ەرتىپ اكەلدى. عاسىردان استام تاريحي وقيعالاردىڭ، اسىرەسە قۋعىن-سۇرگىن جىلداردىڭ ءتىلسىز كۋاگەرى اق داكەگە ورالعان قالپى ءىلۋلى تۇر.

– 1991 جىلدان باستاپ قارا ابدىرەنىڭ ىشىنەن الىپ وسىلاي شىعارىپ قوياتىن بولدىق. ءبىزدىڭ اۋلەت ءۇشىن وتە قاستەرلى دۇنيە. كيە تۇتامىز. بۇل قارا قوبىز مەنىڭ اكەمە تۋعان ناعاشىلارىنان كەلگەن. مىناۋ قازىرگى استراحان مەن قورعالجىن ءوڭىرىنىڭ، مىنا شەتى تورعاي دالاسى اراسىنداعى جالپاق ولكەدە باياعى ءبىر زامانداردا ەسەنعابىل اتتى باقسى ءومىر سۇرگەن. وسى اتاقتى باقسىنىڭ ۇستاعان قوبىزى. ۇزاق ۋاقىت بويى ونى شىعارۋعا، ەل-جۇرتقا كورسەتۋگە قورقىپ تا كەلدىك. مۇنىڭ سىرى تەرەڭدە، – دەپ باستادى اڭگىمەسىن ءادىلحان قورعاشۇلى.

ءۇي يەسى ايتقان ەسەنعابىل ءوز داۋىرىندە ۇلكەن باقسى، الىس-جاقىنعا اتى شىققان ايتۋلى ادام بولىپتى. باقسىنىڭ شىققان تەگى – قاقسال اتانعان ارعىننىڭ شەگەندىك رۋىنان. قازاق شەجىرەسىندە ارعىن تايپاسىنىڭ ىشىندەگى شەگەندىك – مەيرامنىڭ بەس ۇلىنىڭ ءبىرى جانە قاقسال رۋىنىڭ ءتۇپ-توركىنى رەتىندە ايتىلعانى بولماسا، كوپ جاعدايدا رۋ اتاۋى رەتىندە جازبا دەرەكتەر مەن اۋىز ادەبيەتىندە قاقسال اتاۋى قولدانىلادى. شەجىرەشى ءماشھۇر ءجۇسىپ: شەگەندىكتىڭ لاقاپ ەسىمى جونىندە «...قاقسال دەگەن دە كىسى اتى جوق، قاقساي بەرگەن سوڭ قاقسال اتانعان» دەيدى. وسى قاقسال نەمەسە شەگەندىك رۋىنان ايماققا بەلگىلى بىرنەشە باقسى شىققان ەكەن. كۇللى ورتا جۇزگە ەسىمى ايگىلى بالاباقسى، قارا قوبىزىمەن اۋرۋ-سىرقاۋ ادامدارعا ەمدەگەن بالگەر ءارى باقسى تويعۇلى جانە ونىڭ قارا قوبىزى اماناتتاپ تاپسىرىلعان ەسەنعابىل باقسى.

ەسەنعابىل باقسى كىم بولعان؟

ەسەنعابىل باقسى – ءحىح ەكىنشى جارتىسىندا ءومىر  سۇرگەن ادام. شەجىرە دەرەكتەرىنە قاراعاندا، ول بالاباقسىنىڭ ۇرپاعى بولىپ سانالادى. ناقتىراق ايتقاندا باقسى قاقسال رۋىنىڭ ىشىندەگى جامبول، سونىڭ كوشكىنبايىنان تارايدى. ونىڭ الدىندا عۇمىر كەشكەن تويعۇلى باقسى ءوزىنىڭ قارا قوبىزىن ەسەنعابىل باقسىعا بەرىپ كەتكەن دەگەن ءسوز بار ەل اراسىندا. اۋرۋ-سىرقات ادامداردى وسى ەمدەپ جازاتىن قاسيەتتى قوبىز 150 جىلدان استام ۋاقىت سىنىنا بۇلىنبەي ءححى عاسىرعا امان جەتىپ وتىر.

– مەنىڭ اكەم قورعاش قىلىشبايۇلى 1922 جىلى تۋعان. ال وسى قوبىزدىڭ يەسى باقسى ەسەنعابىل قورعاشتىڭ تۋعان ناعاشى اتاسى ەدى. باقسىنىڭ كۇمىسەي، كۇمىسجان التىنشاش، كاۋدەن دەگەن ءتورت قىزى، بۇعىباي ەسىمدى جالعىز ۇلى بولعان. وسىلاردىڭ ەڭ كەنجەسى كاۋدەن ارعىننىڭ اعىس رۋىنان تارايتىن قىلىشباي ءجۇسىپۇلى دەگەن كىسىگە تۇرمىسقا شىعادى. ودان مەنىڭ اكەم تۋادى. ءبىز اتاعى الىسقا جەتكەن باقسىنىڭ اۋلەتىمەن وسىلاي تۋىسامىز. قارا قوبىزدىڭ اكەمنىڭ قولىنا ءتۇسۋىنىڭ ۇزاق تاريحى بار، – دەدى ءادىلحان اعا.

قاق-سوقپەن ءىسى جوق، قارا قوبىزىن كوتەرىپ، ەل اراسىنداعى اۋرۋ-ناۋقاس ادامداردى جازىپ، ەمدەپ جۇرەتىن مومىن ەسەنعابىل 1922 جىلدارعا دەيىن ءومىر سۇرگەن. تەك اق پەن قىزىل شابىسىپ، كەيىن جاڭا وكىمەت ورناعان كەزەڭدەردە ەلدىڭ باسىنا شولاق بەلسەندىلەر قامشى ۇيىرە باستايدى. ارعى تەگىندە بيلىك، تورەلىك ايتۋ ءداستۇرى جوق، تاقىر جەردەن ونگەن جابايى ءشوپ سەكىلدى اسىرەقىزىل بەلسەندىلەر قاۋلاپ شىعىپ، مومىن ەلدىڭ باسىنا اڭگىر-تاياق سالۋدى ادەتكە اينالدىرادى. سونداي قيىن-قىستاۋ تۇستا جاسى كەپ قالعان ەسەنعابىلعا و دۇنيەنىڭ قاقپاسى قاعىلادى. سونداي قىسىلتاياڭ ساتتەردە ول بالاسى بۇعىبايدى شاقىرىپ الىپ:

– قاراعىم، مەن مىنا جارىق دۇنيەمەن قوشتاسقالى جاتىرمىن. ارۋاقتى اتا-بابالارىم شاقىرىپ مازالاپ ءجۇر. كەشە اكەم كەلىپ جەتەلەپ الىپ كەتتى. تەك بۇگىن سەنى قيماي كەلدىم. مىنا قارا قوبىزىم... مەن ولگەندە بۇل قوبىزدى وزىممەن بىرگە كومدىر، اۋىرتپالىعى سەندەردە قالماسىن، – دەگەن اقتىق ءسوزىن ايتىپ ۇلگەرەدى.

قارا قوبىزدىڭ قۋعىندالۋى

الايدا بۇل وسيەت ۋاقىتىندا ورىندالماي قالادى. ناعىز توزاق الدا تۇر ەدى. اۋلەتتىڭ باسىنا تونگەن ناۋبەتتىڭ قارا بۇلتى 1937 جىلدارعا كەلگەندە قاتتى ۇيىرىلەدى.  كەشەگى «..بايلاردى، مولدانى قويداي قۋ قامشىمەن» دەپ ءان سالىپ، شەرۋ تارتىپ جۇرگەن كەز ءوتتى دەلىنگەنىمەن، ونىڭ سۋىق ىزعارى ءالى دە تارقاماعان. اۋىلداعى قاتارداعى ساۋاتتى مۇعالىمنەن باستاپ بيلىكتىڭ ەڭ جوعارعى ساتىسىنداعى ۇكىمەت باستىعىنا دەيىنگى ارالىقتى تۇگەل جالماعان رەپرەسسيا زاردابى باقسى ەسەنعابىلدىڭ وتباسىن اينالىپ وتپەدى. «باقسىنىڭ بالاسى» دەپ ەڭ اۋەلى بۇعىبايدى ۇستاپ اكەتەدى. ولاردىڭ ىزدەگەنى بۇل ەمەس، قارا قوبىز بولاتىن، ونى قانشا ىزدەسە دە، قانشا جەردەن قاراسا دا تابا المايدى. سۇركەيلى كۇندەردىڭ بىرىندە جويداسىز جوسىن جاعدايدىڭ بولارىن الدىن الا سەزگەن بۇعىباي اتادان قالعان اسىل مۇرانى بالابەك باقسىنىڭ قولىنا تاپسىرادى. الايدا كوپ وتپەي اۋىل ىشىندەگى اعايىنداردىڭ كورسەتۋىمەن بالابەك تە ۇستالادى. وسىلاي جانسىز قارا قوبىز باقسىلاردىڭ قولىنان قولىنا كوشەدى. قۇزىرلى ورگاننىڭ قاھارلى قىزمەتكەرلەرىن سەرگەلدەڭگە تۇسىرگەن قوبىزدى بالابەك ۇستالارىنىڭ الدىندا بەكىش باقسىنىڭ ۇيىنە جاسىرادى. «قوبىزدى تاۋىپ بەر، سەن تىعىپ قويدىڭ» دەپ ءتۇن ىشىندە بەكىشتى ۇرىپ-سوعىپ قارا ماشيناعا سالىپ الىپ كەتەدى. بۇل كەزدە قوبىز ەسەنعابىلدىڭ ءوز اۋلەتىنە، قىزى كۇمىسەيگە جەتىپ ۇلگەرگەن بولاتىن.

بۇدان كەيىنگى اڭگىمەنى ءادىلحان اعا بىلاي جالعادى:

– اكەمنىڭ اڭگىمەلەۋىنشە، قوبىزعا قاتىستى سەرگەلدەڭ مۇنىمەن بىتپەيدى. ناعاشى اپايى كۇمىسەي قوبىزدى ۇيدە جاسىرىن ۇستاي المايتىنىن سەزىپ، ءسىڭلىسى كاۋدەندى، ياعني اكەمنىڭ ءوز شەشەسىن جانە ەردەن ەسىمدى جاقىن تۋىسىن شاقىرىپ الىپ اقىلداسادى. ءتۇن ورتاسىندا باس قوسقان ۇشەۋ قارا قوبىزدىڭ كوزىن جويۋ كەرەك دەپ كەڭەسىپ، ونى ەسىلدىڭ سۋىنا باتىرىپ جىبەرمەككە بەكىنەدى. قول ديىرمەننىڭ ۇستىڭگى بەتىن اكەپ، وعان قىل ارقاننىڭ ءبىر ۇزىگىمەن قوبىزدى بايلاپ سۋعا تاستاپ جىبەرىپتى.

ءيا، ءبىر اۋىلدىڭ اتپالداي ءۇش ازاماتىنىڭ باسىن جۇتقان قارا قوبىز دا تۇڭعيىققا باتىپ كەتە باردى. ەشكىمگە وكپە ارتۋعا بولماس. قوبىز يەسى باقسى ەسەنعابىلدىڭ «مۇنىڭ زاردابى اۋىر بولادى، وزىممەن بىرگە كومىڭدەر» دەگەن امانات ءسوزى ورىندالماي قالعاندىقتان جانە وسىنداي ۋاقىتتا ءوز اۋىلىنىڭ ازاماتىن كورسەتىپ بەرۋشى شولاق بەلسەندىلەردىڭ كوبەيۋىنەن باقسى اۋلەتى مەن مۇراسىن جالعاستىرۋشىلار قۋعىنعا ۇشىرادى، سۇرگىن كەشتى. قوبىزدى سۋعا باتىرعان كۇن سول ءىستى اتقارۋشى ۇشەۋدىڭ ەسىندە جاقسى ساقتالىپتى. كەيىنگىگە سول داتانى دا جاڭىلماي ايتىپ تا بەرىپ جۇرگەن ەكەن. 1937 جىلدىڭ تامىزدىڭ ون ەكىسى كۇنى قاسيەتتى قوبىز ەسىلدىڭ جىلىمىنا سۇڭگىپ كەتە بارعان. ەڭ جاقىن ادامىنان ايىرىلعانداي كۇي كەشكەن ولار مۇنىڭ دا سوڭى جاقسىلىق بولماسىن سەزگەندەي كۇمىسەي دە، كاۋدەن دە شىلىكتى اۋىلىنان بوي تاسالايدى.

التى جىل سۋ استىندا

– قوبىزدىڭ سۋ استىندا بولعان كەزدەرى دە ءوتتى. سۋ استىندا التى جىلدان اسا ۋاقىت جاتتى، – دەدى اڭگىمەسىن جالعاستىرىپ ءا. قورعاشۇلى. – اكەمنىڭ ناعاشى اپالارى اۋىلدان ەرىكسىز كەتكەننەن كەيىن قوبىز تۋرالى ۇشەۋدەن باسقا ەشكىم بىلمەيتىن. جاڭاعى ەردەن دەگەن تۋىسى ايدىن بەتىنە قالقىپ شىققان قوبىزدىڭ موينىن كەزدەيسوق كورىپ قالىپ، ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي، جاقىنداپ بارىپ الۋعا ءداتى شىدامايدى. سول باياعى قارا قوبىز دەيدى، كەشكىسىن كوشىپ كەتىپ اۋىلعا قايتا ورالعان كۇمىسەيگە ءبارىن بايانداپ جەتكىزىپ بەرىپتى. ەشكىمگە بىلدىرمەستەن قوبىزدى ۇيگە الىپ كەلدى دە، اق داكەگە وراپ، ابدىرەنىڭ ىشىنە سالىپ قويدى. سودان جارىق دۇنيەنى كورمەي جارتى عاسىر قارا ابىدرەنىڭ ىشىندە جاتتى. بالا كۇنىمىزدە ابدىرەنىڭ ۇستىنە شىعىپ ويناپ كەتسەك، ۇلكەندەر تىيىپ تاستايتىن. «مۇنىڭ ىشىندە قاسيەتتى زات بار، ۇستىنە شىقپاڭدار، باسقا جاققا ويناڭدار» دەپ وتىراتىن.

قوبىز وسىلايشا 1943 جىلدىڭ كوكتەمىنەن ەكىنشى رەت جارىق جالعاندى كورە باستايدى. الايدا قارا تۇڭعيىقتىڭ استىنان امان شىققانىمەن، قارا قۇلىپتىڭ اڭدۋىندا قالۋعا ءماجبۇر. اق شۇبەرەككە ورالىپ ابدىرەگە سالىنعان قوبىزدى كۇمىسەي اپا جيەنى قورعاشقا 1947 جىلى تاپسىرادى. قورعاش – ءبىز اڭگىمەلەسىپ وتىرعان ءادىلحان قىلىشباەۆتىڭ اكەسى.

قىزعىشتاي قورىعان قورعاش

ەسەنعابىلدىڭ ءبىر قىزى كۇمىسجان قاراسۋدا قاليجان دەگەن كىسىدە تۇرمىستا بولسا، التىنشاشى اعىباي دەگەن جىگىتكە ءتيدى، ال كاۋدەنى ءجۇسىپۇلى قىلىشبايعا تۇرمىسققا شىققانىن جازعانبىز. قىلىشباي مەن كاۋدەننەن تۋعان قورعاش – ەگىندىكول اۋدانىنىڭ جالمانقۇلاق اۋىلىندا تۋىپ-وسكەن، ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا باستان-اياق قاتىسقان ارداگەر. نوۆوسترويكادا تۇرعان جىلدارى اقساقالدىڭ سوڭعى ءومىرىن كورىپ قالدىم، بويى سۇڭعاق، قاپساعاي دەنەلى، ۇلكەن كىسى ەدى. مەكتەپتە ۇيىمداستىرىلعان ءىس-شارالارعا، اسىرەسە 9 مامىر جەڭىس كۇنىنە ورايعى سالتاناتتى كەشتەرگە قاتىساتىن. وزگە ارداگەرلەرگە قاراعاندا بويى بيىك، تۇرقى بولەك، ناعىز جاۋىنگەر سەكىلدەنەتىن دە تۇراتىن. ءومىر جولىنا قاراپ وتىرساڭىز، قان مايداندا ءتورت جىل، باندەرشىلدەرمەن كۇرەستە ەكى جىل بولعان ول كىسى 1946 جىلدىڭ سوڭعى جەلتوقسان ايىندا ەلگە امان ورالعان ەكەن.

العاشقىدا جالمانقۇلاققا قاراستى ءبىر فەرماعا مەڭگەرۋشى بولىپ ەڭبەك ەتەدى، كەلەسى جىلى سەلولىق سوۆەتكە توراعا ەتىپ سايلايدى. وسى كەزەڭدە قارا قوبىزدىڭ قالاي قولىنا تۇسكەنىن استراحان اۋداندىق گازەتىندە ۇزاق جىلدار قىزمەت ىستەگەن سەيىتجان ساداۋتەگىنە بەرگەن سۇحباتىندا قورعاش قىلىشبايۇلى بىلاي دەپ ەسكە الادى:

«ءبىر كۇنى كۇمىسەي اپامىز ماعان حابارشى جىبەرىپ، «مەن قاتتى سىرقاتتانىپ قالدىم، كەلىپ كەتسىن، تاپسىراتىن اماناتىم بار ەدى» دەپتى. مەن ول كەزدە بۇل قوبىز تۋرالى تۇك تە بىلمەيمىن. ايتەۋىر كۇمىسەي اپايدىڭ ماعان تۋعان ناعاشى ەكەنىنە كۇمان جوق. كەلدىم.

ناعاشى اپايىم توسەك تارتىپ جاتىپ قالعان ەكەن، مەنى كورىپ باسىن كوتەرىپ امانداستى. شاي ءىشىلىپ بولعاننان كەيىن كۇمىسەي:

– ءما، مىنامەن انا قارا ابدىرەنى اش. سونىڭ ىشىندە سەنىڭ تۋعان ناعاشىڭ ەسەنعابىلدىڭ قارا قوبىزى اق شۇبەرەككە وراۋلى جاتىر. مەنىڭ ءحالىم بولسا ناشارلادى، ەندى ونى ساقتاي الاتىن ەمەسپىن. «مەنىڭ ارۋاعىم جيەندەرىمە دارۋى مۇمكىن» دەۋشى ەدى. ەندى سەنەن باسقا ەركەك كىندىكتى ەشكىم جوق. بۇل قوبىزدىڭ ارۋاعى قانشا قۋاتتى بولسا، جولى دا سونشا اۋىر. زامان جامان، ەشكىمگە كورسەتپەي ۇستا! – دەدى.

مەن: – ماقۇل. الىپ كەتەم. ءوزىم ولسەم، ۇرپاقتارىما امانات ەتەم، – دەپ انت بەرگەندەي بولدىم».

كەيىن زامان تىنىشتالىپ، بىرقالىپتى كۇيگە تۇسكەندە، ناقتىراق ايتقاندا 1960 جىلى سوناۋ جالمانقۇلاقتان ىزدەپ بارىپ، ەسىل وزەنىنىڭ سول اعىسىنداعى شىلىكتى اۋىلىنان بەس-التى شاقىرىم جەردەگى ەسكى قورىمعا جەرلەنگەن ەسەنعابىل ناعاشىسىنىڭ باسىن كوتەرەدى. سوندا ەل جادىنان ۇمىتىلا باستاعان باقسىعا ارناپ ەسكەرتكىش بەلگى تۇرعىزادى.

جارىق دۇنيەگە جولىققان ءسات

ءبىر باسىنا جەتەرلىك قۋعىن مەن سۇرگىندى كەشكەن قارا قوبىز تۇتاستاي جارىق دۇنيەگە 1991 جىلدان باستاپ شىعادى. ەگىدىكولدىڭ جالمانقۇلاق اۋىلىنا بارعان ساپارىندا حالىق ەمشىسى م. دوسبولاەۆا بۇرىن كورمەگەن-بىلمەگەن قورعاش اقساقالدى وڭاشالاپ الىپ، «اتا، ءسىزدىڭ ۇيىڭىزدە ءبىر قاسيەتتى زات بار ەكەن. مەنىڭ اتا ارۋاقتارىم حابار بەردى. ول جاي زات ەمەس ەكەن، رۇقسات ەتسەڭىز، ۇيىڭىزدەگى كيەلى دۇنيەنى كورسەم» دەگەن تىلەگىن جەتكىزەدى. بۇعان اڭ-تاڭ قالعان اقساقال قاپەلىمدە ەشتەڭە ايتا الماي، ەمشىنى ۇيىنە ەرتىپ اكەپ، قوبىزدى كورسەتەدى. وسىدان باستاپ قوبىز ابدىرەنىڭ ىشىنەن شىعىپ، اق داكەگە ورالىپ، قابىرعاعا ىلىنەدى.

قوبىز تۋرالى العاشقى ماقالانى رەسپۋبليكالىق «قازاقستان ايەلدەرى» جۋرنالىنا 2002 جىلى جۋرناليست سەيىتجان ساداۋتەگى جاريالايدى. بۇدان كەيىن بارىپ اۋداندىق، قالالىق جانە رەسپۋبليكالىق مۋزەيلەر مەن ورتالىقتار بىزگە وتكىزسەڭىزدەر دەگەن وتىنىشتەرىن جولداي باستايدى. استاناداعى پرەزيدەنتتىك مادەنيەت ورتالىعىنىڭ قىزمەتكەرلەرى دە حابارلاسىپ، مەملەكەتتىك مەكەمەگە بەرسەڭىزدەر ەكەن دەپ ۇسىنىس تاستايدى. الايدا اتا وسيەتى بويىنشا ۇرپاققا قالۋى ءتيىس قۇندى مۇرا ۇيدەن شىعارىلمايدى.

– ەسەنعابىل باقسىنىڭ ءبىر قاتتى وينايتىن قۇرداسى بولسا كەرەك. قۇرداستىعى بار، قالجىڭ-شىنى ارالاس ول باقسى دوسىن «وتىرىك ىستەيسىڭ، سەنىڭ باقسىلىعىڭ جوق. قۇر اشەيىن ەلدى الداپ ءجۇرسىڭ. مىقتى بولساڭ، شىن باقسى بولساڭ، ارعى جاعاداعى اناۋ كيىز ءۇيدى مىنا بەتكە كوشىرشى، سوندا سەنەيىن» دەپ قاعىتا بەرەدى ەكەن. سونداي ءبىر ءسوز ءازىل رەتىندە ايتىلعانىمەن، ءزىلى بارىن تۇسىنگەن ەسەنعابىل قارا قوبىزىن سارناتىپ تارتىپ كەتتى دەيدى. ەسىلدىڭ ءۇستىن الاي-دۇلەي بوراپ، ارعى بەتتەگى اق شاڭقان كيىز ءۇي ءتۇپ كوتەرىلىپ، سۋ ۇستىنەن مىنا بەتكە ءبىر مەزەتتە جەتكەن ەكەن. كورگەن ادام جاعاسىن ۇستاعان تاڭعاجايىپ نارسە بولىپتى، – دەيدى ءادىلحان قورعاشۇلى.

باقسى تۋرالى ءبىزدىڭ قازىرگى تۇسىنىگىمىزدىڭ دەڭگەيى تومەن بولعاندىقتان، كوزبەن بەرمەيىنشە سەنبەيتىن ورتانىڭ ادامىنا بۇل قۇبىلىس تاڭسىق. ادامنىڭ ءتۇسى تۇگىلى وڭىنە كىرمەيتىن عاجايىپتار مەن ميستيكاعا قازىرگى دامىعان دەلىنەتىن عىلىمنىڭ كۇشى ازەر جەتەتىنىن مويىندايىق. بۇل تاقىرىپ جانىمدى الديلەيتىنى سونشالىق، ءبىزدىڭ اتامىز كارىمحاننىڭ اكەسى ساۋلەبايدى ءوز داۋىرىندە باقسى بولعان دەگەن بولماشى دەرەكتى عانا قۇلاعىمىز شالىپ قالادى. جيىرماسىنشى عاسىرداعى ۇرپاقتى تۇتاس جويىپ جىبەرگەن جويداسىز ساياساتتىڭ كەسىرىنەن بابامىزدىڭ ءومىر تاريحىنان ماقۇرىم قالدىق. ايتپەسە اكەم تىلەۋعازىعا كاپكەڭ ساۋلەبايدىڭ كەيبىر قىزىق حيكايالارىن: شاڭىراققا ورمەلەپ شىعىپ كەتۋىن، قىزعان تەمىردى شوق-شوق شايناۋىن، ت.ت. بەكەر اڭگىمەلەمەگەن بولار. «جىن بۋعان» دەگەن تەرىس تۇسىنىكتە عانا سيپاتتالاتىن باقسىلار ءومىرى جايلى بۇگىنگى قوعام، جالپى قازاق الەمى ءالى دۇرىس ءتۇسىنىپ بولعان جوق. كۇللى تاريحي جادىمىزدى قايتا ورنىنا قويعان كەزەڭ تۋعاندا عانا ءبىز بايىرعى ۇعىم-تۇسىنىكتەر پەن قۇبىلىستارىمىزدى دۇرىستاپ پارىقتاي الاتىن بولارمىز. قالاي بولعاندا دا بۇل – الداعى كۇننىڭ ەنشىسى.

قوبىزدىڭ قازىرگى كۇيى

ءادىلحان اعا قوبىزدى ءىلۋلى تۇرعان جەرىنەن ءبىسمىللا دەپ كوتەرىپ، بىزگە كورسەتتى. اق داكەنىڭ وراۋىن شەشىپ، ۇستەلگە اقىرىنداپ قويدى، شاناعىنىڭ سىرت جاعى بىرنەشە جەرىنەن جارىلعان ەكەن. ول تۇستاردى جۇقا قاڭىلتىرمەن قاپتاپ، ۇساق شەگەمەن جاپسىرىپ قويعانى بايقالدى. قۇلاق بۇراۋىنىڭ تۇپنۇسقاسى دا ساقتالعان، ونى بىراق اق ورامالعا ءتۇيىپ، شاناقتىڭ ىشىنە قويعان ەكەن. ورنىنا باسقا اعاشتان جاساپ تاعىپتى. سىلدىرماعى وزىنىكى، باستابىندا قالاي بولسا، سولاي تۇر، ەش وزگەرمەگەن. ال قوڭىر توبىلعىدان جاسالعان ىسقىشىن قورعاش اقساقال كەيىنگى جىلدارى اۋىلداعى ءبىر شەبەرگە ىستەتكەن. ىشەگىنىڭ كەيبىر قىلى ءۇزىلىپ شاشىراپ جاتقانى بولماسا، تومەنگى بولىگى تەرىمەن قاپتالعان قوبىز نەگىزگى، بار بولمىسىن جاقسى ساقتاعان. ءبىر جارىم عاسىر ۋاقىتتىڭ تابىنا شىداعان نە دەگەن جانسەبىل دۇنيە دەسەڭىزشى!

– قوبىز بولعاندا ونىڭ ىشىندەگى بالا قوبىزعا جاتادى. بابامىزدىڭ كوزى، اتامىزدىڭ مۇراسى. كوزىمىزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتايىق دەپ ەشقايدا بەرمەي وتىرمىز. بەرمەۋگە قاقىمىز بار شىعار، – دەدى ءادىلحان اعا ءسوز سوڭىندا.

قارا قوبىزدى قىزعىشتاي قورىپ، ۇيىندە ساقتاعان قورعاش اقساقالدىڭ ءوزى 2001 جىلى دۇنيەدەن ءوتتى، ۇرپاقتارىنا وسيەت ەتكەنىندەي ناعاشى اتاسى ەسەنعابىلدىڭ جانىنا ماڭگىلىك دامىل تاپقان. ال ونىڭ ومىرلىك جارى، ءبىز جاراپازان ايتقاندا جاستىق شاعىن ەسكە الىپ كوز جاسىنا ەرىك بەرگەن ءاسيا اپا دا 2011 جىلى استانادا قايتىس بولىپ، ۇرپاقتارى تۋعان جەرىنە جامباسىن تيگىزگەن ەكەن. ولاردان تۋعان ءۇش ۇل، ەكى قىزدىڭ ۇرپاقتارى استراحان مەن استانانىڭ اراسىندا باقىتتى كۇندى كەشىپ وتىر. قۇتتى قارا شاڭىراقتىڭ يەسى جانە ەندىگى قارا قوبىزدىڭ ۇستارى ءادىلحان جارى الماگۇل ەكەۋى نۇرجان، تەمىرجان ەسىمدى ۇلدارىنان كەلىن كورىپ، نەمەرە سۇيسەك دەگەن تىلەكتە وتىرعانىنا كوزىمىز جەتتى. اتادان قالعان اسىل مۇرانى ارداقتاپ ۇستايتىن ايبوز ۇلدار كەرەك قوي قاشاندا. جارالى قوبىزدىڭ جان داۋىسىن شىعارىپ تارتاتىن ادام تابىلسا، قانەكي!


 

 زاڭعار كارىمحان

http://e-history.kz

پىكىرلەر