Ejelgı köşegen türkılerdıŋ as ışu ǧūrpy Jaratqandy qasterleudıŋ bırden bır körısı bolǧan: as ışerde täŋırge qarai madaq jıberu men tılek tıleu, astyŋ soŋynda as qaiyrudyŋ bärı osy joralǧynyŋ jūrnaqtary edı. Osyǧan tıkelei qatysty qazaqtyŋ ekı ydysy turaly äŋgımeleu arqyly tanymdyq tereŋ taqyrypqa barǧaly otyrmyz, ol ydystar: ūstaqan men tostaqan atalady.
Būlardyŋ atauyna qarai ydystardy qoldanu ekı türlı ūstauǧa bailanysty bolǧan. Bır ǧana qolmen ūstauǧa ikemdı, bolmasa solai ūstauǧa arnalǧan tūtqasy bar ydys – ūstaqan. Būl söz ūstaityn tūtqasy bar ekendıgın baiqatady. Bügınde būl atau qoldanystan şyqqan,onyŋ sebebı, islam dınınıŋ enuımen bailanysty ydystyŋ qoldanu aiasy joiylǧanmen, bıraq basqa halyqtardyŋ tılınde saqtalyp otyr. Ejelgı Deştı Qypşaqtyŋ şekpenınen şyqqan orys halqynyŋ bügıngı sözdık qorynda saqtalypty. Būl ydys negızınen sūiyq ışuge arnalady. Degenmen būnyŋ tarihta bırneşe atauy bar, ol ydystyŋ türlı ortada jäne aluan materialdan jasaluyna bailanysty da bolsa kerek. Köşpelı türkıler ejelgı tanymǧa orai ne ışse de äuelı Kökke köterıp, as pen susyndy kökke tosyp ışken. Būl ǧūryp bügınde ärine joq, ūmytylǧan, ūmyttyrǧan. Ūstaqan osy maqsat üşın bır qolmen kökke köterılıp, tosylǧan. Būl – yrzyq syilaǧan jaratqanǧa qūrmet, Kökke, Täŋırge bas iiu belgısı edı. Sol sebeptı ūstaqan ūstaǧan balbaltastar äsırese qypşaqtektı qauymnyŋ balbaltas eskertkışterınde keŋınen taralǧan. Demek, būl ydys köşpelı türkılerdıŋ tanymy men senımınıŋ bır tiegı degen söz.
Ūstaqanmen ejelgı däuırlerde joralǧylyq susyn ışılgen, ol susyn qymyz, şūbat, şarap sekıldı Jerdegı yrzyq Kökten bolady degen senımmen, qūdyretke bas iiudıŋ joralǧysyndaǧy arnaiy ǧūryptardyŋ bırı bolatyn. Bertın kele europa halyqtarynyŋ qalyptasuyna zor yqpal etken saq, ǧūn halyqtarymen bırge būl ǧūryptar sol elderde saltqa ūlasty, ūstaqan ydysy riumka men stakanǧa ainaldy.
Bügınde köptegen batys elderınde «tost» atalatyn araq-şarap toly riumkany, stakandy kökke köteru räsımı kezındegı köşpelı türkıler saltynyŋ sarqynşaǧy edı. Būl qasiettı yrzyqqa bola Kökke rizaşylyq bıldıru men bas iiudıŋ bır nyşany bolatyn jäne ol däm tatudy eŋ äuelı ūly qūdyretke bas iiuden bastaityn türkılerdıŋ äuelgı qasiettı işarasy bolǧan. Bas ie tūryp, ūstaqan toly qasiettı susyndy täŋırge qarata tosu men tılek aitu, rizalyq bıldıru ajyramas ǧūryp edı. Būl nyşan älı de köptegen halyqtarda saqtalǧan. Alaida, bertın kele būl araq ışudıŋ ajyramas «ädebıne» ainalyp kettı; būryn ūstaqan ūstauşylar kökke qarata tüiıstırıp madaq aitatyn bolsa, bügınde ony jūrt bır bırıne qarata tüiıstırıp tost aitatyn saltqa ainaldyrdy. Būnyŋ barlyǧy tanym men senımnnıŋ seldıregen tūsynda, basqa ideologiianyŋ eskını yǧystyru kezınde oryn aldy.
Kelesı qazaq ydysy – tostaqan. Būl ydys negızınen qoimaljyŋ tamaqqa ışuge arnalady jäne būl ūstaqan sekıldı biık emes, jalpaq keledı. Būǧan qūiylǧan as adamnyŋ keude tūsyna deiın köterılıp, kökke rizalyq işara etılgesın ışıledı. Joǧaryǧa tosylǧan, bıraq ūstaqan sekıldı bastan asyra köterılmeidı. Tostaqan/tostaǧan – dalalyq attylardyŋ as ışu ydysy, bıraq būnyŋ da mazmūny ony qos qoldap ūstap, äuelı Kökke tosyp baryp dämdı auyzǧa tigızu räsımıne arnalǧan ydys edı. Onyŋ atauy sol sebeptı: Tos+taqan. Taǧan, tegen ydys ūǧymyn bıldırgen sözder edı de, odan keiınırek «tegene» sözı şyqty. Būǧan qūiylǧan köje, airan, şūbat sekıldı qoimaljyŋ tamaq qos qoldap ışılgen. Bır qolmen ūstauǧa bolmaidy! Būnyŋ da bügınde mänı joiylǧan mazmūny bar edı.
Tostaǧandar bekzat adamdar üşın altyn men kümısten soǧylǧan. Būlardy qasiet tūtyp, olarǧa arnaiy runa jazuy jazylǧan. Būnyŋ bırqatary bügınde tabylǧanymen, älı künge tolyq oqu mümkın bolmauda.
Gerodottyŋ jazbasyndaǧy saqtardyŋ jer betın bileuıne Kökten tüsken qasiettı tört zattyŋ bırı – tostaǧan. Qalǧany - soqa, iyqşa, aibalta, üşeuı de adam tırşılıgıne qajet saiman bolsa, bıreuı ǧana tūtynuǧa kerek zat. Jäne ol Kökten tüskendıkten bügıngışe aitqanda, nesıbe-yrzyqtyŋ nyşany bolatyn. Tostaǧannyŋ osy äpsanadan da maŋyzy men mänı äigılenıp tūr. Sonymen, qarapaiym ǧana as ışuge arnalǧan būl zattardyŋ tübınde halqymyzdyŋ nanym-senımı men qadyr-qasietın boiyna jyiǧan mänın bügıngı ūrpaq jadynda tüigenı abzal.
Būlardyŋ atauyna qarai ydystardy qoldanu ekı türlı ūstauǧa bailanysty bolǧan. Bır ǧana qolmen ūstauǧa ikemdı, bolmasa solai ūstauǧa arnalǧan tūtqasy bar ydys – ūstaqan. Būl söz ūstaityn tūtqasy bar ekendıgın baiqatady. Bügınde būl atau qoldanystan şyqqan,onyŋ sebebı, islam dınınıŋ enuımen bailanysty ydystyŋ qoldanu aiasy joiylǧanmen, bıraq basqa halyqtardyŋ tılınde saqtalyp otyr. Ejelgı Deştı Qypşaqtyŋ şekpenınen şyqqan orys halqynyŋ bügıngı sözdık qorynda saqtalypty. Būl ydys negızınen sūiyq ışuge arnalady. Degenmen būnyŋ tarihta bırneşe atauy bar, ol ydystyŋ türlı ortada jäne aluan materialdan jasaluyna bailanysty da bolsa kerek. Köşpelı türkıler ejelgı tanymǧa orai ne ışse de äuelı Kökke köterıp, as pen susyndy kökke tosyp ışken. Būl ǧūryp bügınde ärine joq, ūmytylǧan, ūmyttyrǧan. Ūstaqan osy maqsat üşın bır qolmen kökke köterılıp, tosylǧan. Būl – yrzyq syilaǧan jaratqanǧa qūrmet, Kökke, Täŋırge bas iiu belgısı edı. Sol sebeptı ūstaqan ūstaǧan balbaltastar äsırese qypşaqtektı qauymnyŋ balbaltas eskertkışterınde keŋınen taralǧan. Demek, būl ydys köşpelı türkılerdıŋ tanymy men senımınıŋ bır tiegı degen söz.
Ūstaqanmen ejelgı däuırlerde joralǧylyq susyn ışılgen, ol susyn qymyz, şūbat, şarap sekıldı Jerdegı yrzyq Kökten bolady degen senımmen, qūdyretke bas iiudıŋ joralǧysyndaǧy arnaiy ǧūryptardyŋ bırı bolatyn. Bertın kele europa halyqtarynyŋ qalyptasuyna zor yqpal etken saq, ǧūn halyqtarymen bırge būl ǧūryptar sol elderde saltqa ūlasty, ūstaqan ydysy riumka men stakanǧa ainaldy.
Bügınde köptegen batys elderınde «tost» atalatyn araq-şarap toly riumkany, stakandy kökke köteru räsımı kezındegı köşpelı türkıler saltynyŋ sarqynşaǧy edı. Būl qasiettı yrzyqqa bola Kökke rizaşylyq bıldıru men bas iiudıŋ bır nyşany bolatyn jäne ol däm tatudy eŋ äuelı ūly qūdyretke bas iiuden bastaityn türkılerdıŋ äuelgı qasiettı işarasy bolǧan. Bas ie tūryp, ūstaqan toly qasiettı susyndy täŋırge qarata tosu men tılek aitu, rizalyq bıldıru ajyramas ǧūryp edı. Būl nyşan älı de köptegen halyqtarda saqtalǧan. Alaida, bertın kele būl araq ışudıŋ ajyramas «ädebıne» ainalyp kettı; būryn ūstaqan ūstauşylar kökke qarata tüiıstırıp madaq aitatyn bolsa, bügınde ony jūrt bır bırıne qarata tüiıstırıp tost aitatyn saltqa ainaldyrdy. Būnyŋ barlyǧy tanym men senımnnıŋ seldıregen tūsynda, basqa ideologiianyŋ eskını yǧystyru kezınde oryn aldy.
Kelesı qazaq ydysy – tostaqan. Būl ydys negızınen qoimaljyŋ tamaqqa ışuge arnalady jäne būl ūstaqan sekıldı biık emes, jalpaq keledı. Būǧan qūiylǧan as adamnyŋ keude tūsyna deiın köterılıp, kökke rizalyq işara etılgesın ışıledı. Joǧaryǧa tosylǧan, bıraq ūstaqan sekıldı bastan asyra köterılmeidı. Tostaqan/tostaǧan – dalalyq attylardyŋ as ışu ydysy, bıraq būnyŋ da mazmūny ony qos qoldap ūstap, äuelı Kökke tosyp baryp dämdı auyzǧa tigızu räsımıne arnalǧan ydys edı. Onyŋ atauy sol sebeptı: Tos+taqan. Taǧan, tegen ydys ūǧymyn bıldırgen sözder edı de, odan keiınırek «tegene» sözı şyqty. Būǧan qūiylǧan köje, airan, şūbat sekıldı qoimaljyŋ tamaq qos qoldap ışılgen. Bır qolmen ūstauǧa bolmaidy! Būnyŋ da bügınde mänı joiylǧan mazmūny bar edı.
Tostaǧandar bekzat adamdar üşın altyn men kümısten soǧylǧan. Būlardy qasiet tūtyp, olarǧa arnaiy runa jazuy jazylǧan. Būnyŋ bırqatary bügınde tabylǧanymen, älı künge tolyq oqu mümkın bolmauda.
Gerodottyŋ jazbasyndaǧy saqtardyŋ jer betın bileuıne Kökten tüsken qasiettı tört zattyŋ bırı – tostaǧan. Qalǧany - soqa, iyqşa, aibalta, üşeuı de adam tırşılıgıne qajet saiman bolsa, bıreuı ǧana tūtynuǧa kerek zat. Jäne ol Kökten tüskendıkten bügıngışe aitqanda, nesıbe-yrzyqtyŋ nyşany bolatyn. Tostaǧannyŋ osy äpsanadan da maŋyzy men mänı äigılenıp tūr. Sonymen, qarapaiym ǧana as ışuge arnalǧan būl zattardyŋ tübınde halqymyzdyŋ nanym-senımı men qadyr-qasietın boiyna jyiǧan mänın bügıngı ūrpaq jadynda tüigenı abzal.
Serık ERǦALİ,
mädeniettanuşy
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
