ەجەلگى كوشەگەن تۇركىلەردىڭ اس ءىشۋ عۇرپى جاراتقاندى قاستەرلەۋدىڭ بىردەن ءبىر كورىسى بولعان: اس ىشەردە تاڭىرگە قاراي ماداق جىبەرۋ مەن تىلەك تىلەۋ، استىڭ سوڭىندا اس قايىرۋدىڭ ءبارى وسى جورالعىنىڭ جۇرناقتارى ەدى. وسىعان تىكەلەي قاتىستى قازاقتىڭ ەكى ىدىسى تۋرالى اڭگىمەلەۋ ارقىلى تانىمدىق تەرەڭ تاقىرىپقا بارعالى وتىرمىز، ول ىدىستار: ۇستاقان مەن توستاقان اتالادى.
بۇلاردىڭ اتاۋىنا قاراي ىدىستاردى قولدانۋ ەكى ءتۇرلى ۇستاۋعا بايلانىستى بولعان. ءبىر عانا قولمەن ۇستاۋعا يكەمدى، بولماسا سولاي ۇستاۋعا ارنالعان تۇتقاسى بار ىدىس – ۇستاقان. بۇل ءسوز ۇستايتىن تۇتقاسى بار ەكەندىگىن بايقاتادى. بۇگىندە بۇل اتاۋ قولدانىستان شىققان،ونىڭ سەبەبى، يسلام ءدىنىنىڭ ەنۋىمەن بايلانىستى ىدىستىڭ قولدانۋ اياسى جويىلعانمەن، بىراق باسقا حالىقتاردىڭ تىلىندە ساقتالىپ وتىر. ەجەلگى دەشتى قىپشاقتىڭ شەكپەنىنەن شىققان ورىس حالقىنىڭ بۇگىنگى سوزدىك قورىندا ساقتالىپتى. بۇل ىدىس نەگىزىنەن سۇيىق ىشۋگە ارنالادى. دەگەنمەن بۇنىڭ تاريحتا بىرنەشە اتاۋى بار، ول ىدىستىڭ ءتۇرلى ورتادا جانە الۋان ماتەريالدان جاسالۋىنا بايلانىستى دا بولسا كەرەك. كوشپەلى تۇركىلەر ەجەلگى تانىمعا وراي نە ىشسە دە اۋەلى كوككە كوتەرىپ، اس پەن سۋسىندى كوككە توسىپ ىشكەن. بۇل عۇرىپ بۇگىندە ارينە جوق، ۇمىتىلعان، ۇمىتتىرعان. ۇستاقان وسى ماقسات ءۇشىن ءبىر قولمەن كوككە كوتەرىلىپ، توسىلعان. بۇل – ىرزىق سىيلاعان جاراتقانعا قۇرمەت، كوككە، تاڭىرگە باس يۋ بەلگىسى ەدى. سول سەبەپتى ۇستاقان ۇستاعان بالبالتاستار اسىرەسە قىپشاقتەكتى قاۋىمنىڭ بالبالتاس ەسكەرتكىشتەرىندە كەڭىنەن تارالعان. دەمەك، بۇل ىدىس كوشپەلى تۇركىلەردىڭ تانىمى مەن سەنىمىنىڭ ءبىر تيەگى دەگەن ءسوز.
ۇستاقانمەن ەجەلگى داۋىرلەردە جورالعىلىق سۋسىن ىشىلگەن، ول سۋسىن قىمىز، شۇبات، شاراپ سەكىلدى جەردەگى ىرزىق كوكتەن بولادى دەگەن سەنىممەن، قۇدىرەتكە باس ءيۋدىڭ جورالعىسىنداعى ارنايى عۇرىپتاردىڭ ءبىرى بولاتىن. بەرتىن كەلە ەۋروپا حالىقتارىنىڭ قالىپتاسۋىنا زور ىقپال ەتكەن ساق، عۇن حالىقتارىمەن بىرگە بۇل عۇرىپتار سول ەلدەردە سالتقا ۇلاستى، ۇستاقان ىدىسى ريۋمكا مەن ستاكانعا اينالدى.
بۇگىندە كوپتەگەن باتىس ەلدەرىندە «توست» اتالاتىن اراق-شاراپ تولى ريۋمكانى، ستاكاندى كوككە كوتەرۋ ءراسىمى كەزىندەگى كوشپەلى تۇركىلەر سالتىنىڭ سارقىنشاعى ەدى. بۇل قاسيەتتى ىرزىققا بولا كوككە ريزاشىلىق ءبىلدىرۋ مەن باس ءيۋدىڭ ءبىر نىشانى بولاتىن جانە ول ءدام تاتۋدى ەڭ اۋەلى ۇلى قۇدىرەتكە باس يۋدەن باستايتىن تۇركىلەردىڭ اۋەلگى قاسيەتتى يشاراسى بولعان. باس يە تۇرىپ، ۇستاقان تولى قاسيەتتى سۋسىندى تاڭىرگە قاراتا توسۋ مەن تىلەك ايتۋ، ريزالىق ءبىلدىرۋ اجىراماس عۇرىپ ەدى. بۇل نىشان ءالى دە كوپتەگەن حالىقتاردا ساقتالعان. الايدا، بەرتىن كەلە بۇل اراق ءىشۋدىڭ اجىراماس «ادەبىنە» اينالىپ كەتتى; بۇرىن ۇستاقان ۇستاۋشىلار كوككە قاراتا ءتۇيىستىرىپ ماداق ايتاتىن بولسا، بۇگىندە ونى جۇرت ءبىر بىرىنە قاراتا ءتۇيىستىرىپ توست ايتاتىن سالتقا اينالدىردى. بۇنىڭ بارلىعى تانىم مەن سەنىمننىڭ سەلدىرەگەن تۇسىندا، باسقا يدەولوگيانىڭ ەسكىنى ىعىستىرۋ كەزىندە ورىن الدى.
كەلەسى قازاق ىدىسى – توستاقان. بۇل ىدىس نەگىزىنەن قويمالجىڭ تاماققا ىشۋگە ارنالادى جانە بۇل ۇستاقان سەكىلدى بيىك ەمەس، جالپاق كەلەدى. بۇعان قۇيىلعان اس ادامنىڭ كەۋدە تۇسىنا دەيىن كوتەرىلىپ، كوككە ريزالىق يشارا ەتىلگەسىن ىشىلەدى. جوعارىعا توسىلعان، بىراق ۇستاقان سەكىلدى باستان اسىرا كوتەرىلمەيدى. توستاقان/توستاعان – دالالىق اتتىلاردىڭ اس ءىشۋ ىدىسى، بىراق بۇنىڭ دا مازمۇنى ونى قوس قولداپ ۇستاپ، اۋەلى كوككە توسىپ بارىپ ءدامدى اۋىزعا تيگىزۋ راسىمىنە ارنالعان ىدىس ەدى. ونىڭ اتاۋى سول سەبەپتى: توس+تاقان. تاعان، تەگەن ىدىس ۇعىمىن بىلدىرگەن سوزدەر ەدى دە، ودان كەيىنىرەك «تەگەنە» ءسوزى شىقتى. بۇعان قۇيىلعان كوجە، ايران، شۇبات سەكىلدى قويمالجىڭ تاماق قوس قولداپ ىشىلگەن. ءبىر قولمەن ۇستاۋعا بولمايدى! بۇنىڭ دا بۇگىندە ءمانى جويىلعان مازمۇنى بار ەدى.
توستاعاندار بەكزات ادامدار ءۇشىن التىن مەن كۇمىستەن سوعىلعان. بۇلاردى قاسيەت تۇتىپ، ولارعا ارنايى رۋنا جازۋى جازىلعان. بۇنىڭ بىرقاتارى بۇگىندە تابىلعانىمەن، ءالى كۇنگە تولىق وقۋ مۇمكىن بولماۋدا.
گەرودوتتىڭ جازباسىنداعى ساقتاردىڭ جەر بەتىن بيلەۋىنە كوكتەن تۇسكەن قاسيەتتى ءتورت زاتتىڭ ءبىرى – توستاعان. قالعانى - سوقا، يىقشا، ايبالتا، ۇشەۋى دە ادام تىرشىلىگىنە قاجەت سايمان بولسا، بىرەۋى عانا تۇتىنۋعا كەرەك زات. جانە ول كوكتەن تۇسكەندىكتەن بۇگىنگىشە ايتقاندا، نەسىبە-ىرزىقتىڭ نىشانى بولاتىن. توستاعاننىڭ وسى ءاپسانادان دا ماڭىزى مەن ءمانى ايگىلەنىپ تۇر. سونىمەن، قاراپايىم عانا اس ىشۋگە ارنالعان بۇل زاتتاردىڭ تۇبىندە حالقىمىزدىڭ نانىم-سەنىمى مەن قادىر-قاسيەتىن بويىنا جىيعان ءمانىن بۇگىنگى ۇرپاق جادىندا تۇيگەنى ابزال.
سەرىك ەرعالي،
مادەنيەتتانۋشى
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
