1990 jyldyń shilde aıy. Radıoqabyldaǵyshtan Shámshi aǵamyzdyń konerti berilip jatyr eken. Arasynda jýrnalıst qyzdyń suraqtaryna Shákeń ózi jaýap berip otyr. Demimdi ishime tartyp, tyńdaı qaldym. Sazdy áýen tula boıyńdy balqytyp, qııalyńa-qııal qosqandaı baýrap barady... Esime 60- jyldardyń bas kezi tústi...
Ol kezde mektepte oqımyn. Ótken ǵasyrdyń 60-jyldary Kentaý qalasy, Taý-ken salasynda "prohodkalaý" jóninen álemdik rekordttardy jańartqan ekonomıkalyq ta, áleýmettik mádenı jaǵynan da, respýblıkada aldyńǵy qalalardyń bir boldy. Kári Qarataýdyń baýraıynda ornalasqan osy bir shaǵyn da, ásem qalada meniń baldaýren balalyq shaǵym ótti. Kóktemniń jaıma-shýaq kúnderiniń birinde № 2 mektep ınternaty, synyp jetekshimiz Hasenov degen aǵaı án sabaǵynda: «Al, balaqaılar, búgin biz myna bir tamasha ándi úırenemiz»,- dedi. Qolyndaǵy bir japyraq qaǵazda án mátini. «Ánniń avtory – súıikti kompozıtorymyz Shámshi Qaldaıaqov» dedi de, ózi shyrqaı jóneldi. «Ana týarly jyr» ániniń áýeni men tamasha sózi bárimizdi birden baýrap aldy. Shalǵaı aýyldardan kelip, qalada mektep-ınternatta oqyp jatqan qara domalaq balalar alysta qalǵan analary esine túsip, kózderine jas aldy. Súıemeldeýshi akkardeonshy bala bizden 4-5 synyp joǵary oqıtyn, keıinnen el tanyǵan kompozıtor, marqum Seıdolla Báıterekov edi...
Radıoqabyldaǵyshty tyńdap otyrmyn.
Án qalyqtap baryp basyldy. Shákeń óner týraly, ánderi jaıynda áńgime aıta bastady... Aqıqatyna júginsek, ótken ǵasyrda 90-jyldardyń bas kezinde kompozıtor aǵamyzdyń beınesin, ózimen aralas-quralas úzeńgiles joldastary bolmasa, jalpy halyq bile bermeıtin edi. Shámshi Qaldaıaqovtyń tusynda kıno, televıdenıe respýblıkamyzda damyǵan kezi emes pe? Ol kezderi teledıdardy qosa qalsań ánshilerimiz án aıtyp, aqyn-jazýshylarymyz óleńderin oqyp, aldyńǵy qatarly jumysshy, kalhozshy jalyndy sózderimen este qalatyn. Biraq olardyń ortasynda halqy shyn súıip qabyldaǵan Muqaǵalıǵa da, Jumekenge de, Shámshige de oryn tabylmady. Kezinde Reseıdiń aqyn-kompozıtory, kıno-teatr ártisi V.Vysoskıı de ortalyq televıdenıeden alastatylǵan eken.
1990 jyldyń tamyz aıynda Shámshi aǵamyz 60 jasqa toldy. Radıodan bir habar, 2-3 gazette ol týraly maqalalar jaryq kórdi. 1991 jyly qańtar aıynda Almatydaǵy ortalyq konert zalynda kompozıtor ánderinen konert bolyp, eki kesh zal halyqqa lyq toldy. Biraq Ortalyq Komıtetten, mádenıet mınıstirliginen birde-bir laýazymdy adamdardy baıqamadym, ataq-dańqynan at úrketin óner adamdary da kózge túspedi. Ataqtan jurdaı, shalǵaıda júrgen Shámshi kim edi olardyń janynda? Keshti uıymdastyrýǵa qarsy bolyp, kedergiler de keltirgender bolǵan eken. Osy jaǵdaılardyń bári sezimtal Shámshiniń den-saýlyǵyna keri áserin tıgızgeni daýsyz. Tek qana halqynyń Shámshige degen ystyq yqylasy ǵana ony ustap turǵan eken ǵoı... «Konertti ótkizińder, biraq mereıtoı týraly bir aýyz sóz bolmasyn» degen buıyryqqa qaramastan, aqyn Tumanbaı Moldaǵalıev sahanada Shámshige arnaǵan óleńin oqydy. Uly rejısser-pedagog Asqar Toqpanov mereıtoı ıesine batasyn berdi.
Sol salqyn qabaq Shákeńniń 60 jyldyǵyna oraı ataq bergeninde de baıqaldy, sonyń dáleli retinde jazýshy Orazbek Bodyqovtyń myna áńgimesin tolyq berýdi jón kórdim.
"Shámshiniń bul ómirde tartqan taýqymeti az emes-tin. Áıtse de, oǵan "Qazaq SSR-y ónerine eńbegi sińgen qaıratker" degen ataq beriler me eken? - dep kútip júrgen kúnderdiń sarsyldyrǵan azabyn aıtyp jetkizýge til jetpeıdi.
Bul – 1989 jyldyń jaz aıy bolatyn. Bizder Shymkenttiń túbindegi Lenınsk degen aýylda Temirbekov Raıymqul degen mýzykant jigittiń úıinde qonaq bolyp otyǵanbyz. Tańertengilik gazetti qarap otyrǵan Shámshiniń daýsy oqys shyqty.
- Má! - dedi ol maǵan gazetti usynyp, - myna ýkazdy oqy.
Men qarasam, gazette Shámshige "Qazaq SSR-na eńbegi sińgen mádenıet qyzmetkeri" degen ataq berilgen jarlyq jarııalanypty. Ekeýmiz bir-birimizge jalt qarastyq. Saǵattyń tyqyly toqtap qalǵandaı boldy. Júregimizde júrtin bir ádemi saryn bar edi, ol da sap tıyldy... Al, eń bastysy, ekeýmizdiń bar úmitimiz birden úzildi. Ásirese, Shámshiniki.
Sebebi, bar ómirin shyǵarmashylyqpen ótkizgen Shámshide ne eńbek kitapshasy, ne staj joq bolatyn. Sondyqtan da oǵan zeınetaqa tıisti emes-tin. Eger onyń kompozıtorlyq eńbegi baǵalanyp, "óner qaıratkeri" degen qurmetti ataq alsa ǵana arnaıy zeınetaqy alatyn. Al, "úzdik mádenıet qyzmetkerine" ondaı erekshelik tıis emes.
- Ie, bári bitti... Tyndy... - dedi Shámshi tereń kúrsinip. – «Sengen qoıym sen bolsań, kúısegenińdi uraıyn» degen eken bireý...
- Apyraı, nege bulaı etti? Olardyń bul isi sizdi kompozıtor emes, avtoklýb bastyǵy degeni ǵoı, - dep qaldy Raıymqul.
Ie, kim dese o desin! Áıteýir, Shámshige zeınetaqy joq. Búkil qazaq halqyna otyz bes jyl rýhanı azyq bergen Shámshi, endi alpystan asyp eńkeıýge aınalǵan shaǵynda kók tıynsyz qaldy degen sóz bul.
-Dúnıede ne nárse tereń? Qaı kól? - dedi Shámshi daýsy áreń shyǵyp.
-Bilmeımin. Múmkin, Baıkal shyǵar...
- Joq, kóńil,- dedi Shámshi. - Biraq, sol kóldiń shólge aınalǵany jaman... Qudaıym, Baıkal sýala kórmesin.
Men Shámshige jalt qaraǵan edim, esil er jylap otyr eken. Ol ekeýmiz úsh jyl birge júrgende, men Shámshiniń shyn jylaǵanyn kórgen emespin. Júregi názik, ózi sezimtal Shámshi op-ońaı kóńili bosap, kózine úıirilgen qos tamshyny úzip tastap otyrýshy edi. Al, bul joly shyndap jylady. Áldekimderdiń ońdyrmaı atqan oǵyna, qolynan bar kelgeni ǵoı, kóz jasymen jaýap berdi. Shámshi – bala sııaqty qorǵansyz, keıýana sekildi dármensiz edi. Sondaı adamdy jylatý – adam júregine qýanysh egetin ásem ándi jylatqandaı bop sezildi maǵan. Mine, kompozıtordyń 60-jyldyǵy qarsańyndaǵy bolǵan oqıǵa».
Shyndyǵynda Shámshi Qaldaıaqovtyń ekinshi ómiri, egemendigimizdi alǵan kezden bastaý aldy dese de bolady. Halqy qansha súıip, qurmettese de, Memleket tarapynan marapattardan qaǵjaý kórip qajyǵan Shákeńe 1991 jyly jeltoqsan aıynyń sońynda, Qazaqstannyń tuńǵysh prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń alǵashqy jarlyqtarynyń biri bolyp "Qazaqstannyń halyq artısi" degen eń joǵarǵy ataǵy berildi. Bul kezde Shámshi aýrýhanada jatqan edi. Ne bary eki aıǵa jeter jetpesten qaıran Shámshi dúnıeden ótti. Keıinnen "Meniń Qazaqstanym" áni Egemendi elimizdiń Gımnine aınaldy. Memlekettik syılyqtyń laýreaty atandy... Biraq, tym kesh edi, bul marapattaýlardyń qyzyǵyn ol kóre almaı ketti.
Sonymen alpysty alqymdaǵan Shámshi Qaldaıaqov osy jasyna deıin ne kıno, ne televıdenıe mamandaryn qyzyqtyrmaǵan eken.
Osyndaı kommýnısttik qoǵamnyń Shámshige degen teris kózqarasy qalyptasqan aýyr kezeńde, halqynyń súıikti kompozıtory Shámshiniń jarqyn beınesin ekranǵa shyǵarýǵa bel baıladym. Bul da bolsa uly Shámshiniń jaraly júregine demeý bolar degen úlken úmitten edi... Halyqtyń qalaýy da solaı bolatyn.
Kompozıtor aǵamyzdyń ekrandaǵy beınesin keıingi urpaq kóre almaı qala ma? Sonda tek foto-sýretterimen shektelip qalamyz ba? – degen oı meni mazalaı berdi. Halyq ánderin jatqa aıtady, biraq avtordy bir kórýge zar. Qoı, bul bolmas. Qoldan kelse, Shámshi aǵamdy taýyp alyp, kınoǵa túsireıin, ózin sóıletip, arman-sherin aqtaryp halqyna kórseteıin degen sheshimge keldim.
Mine «Qaıran, Shámshi» atty telefılmniń jobasy da sol shaqta kóńilge uıalaǵan edi. Ol kezde men «Qazaqtelefılm» stýdııasynyń rejısserimin. Aldynda ǵana "Baryp qaıt, balam, aýylǵa" atty qazaqtyń birtýar uly, shyǵys jekpe-jeginiń maıtalmany «Mustafa Óztúrik» fılmin túsirip bitken edim. Ol óz aldyna bir tarıh.
Kerekti materıaldar jınamaq bolyp, kıno-foto muraǵatyna, ulttyq kitaphanaǵa barǵanymmen túk bitire almadym. Arhıvtik kınohronıkalarda Shákeńniń birde-bir beınesi bolmaı shyqty. Sonda ǵana men ózime artylǵan jaýapkershiliktiń asa zor ekenin sezingendeı boldym.
Sasaıyn dedim. Endi ne istemekpin? Senarıı jazý úshin de kóp nárseni zertteý kerek. Shákeń týraly birdeńe biledi-aý degen adamdardan surastyryp edim: «E-e, sen Shámshini Almatydan taba almaısyń. Ony Jambyl, Shymkent jaqtan izde» dep keńes berdi. Sóıtip qatty qınalyp júrgenimde, Qudaı berip, «Lenınshil jas», «Ońtústik Qazaqstan» gazetterinde jarııalanǵan jazýshy-dramatýrg Orazbek Bodyqovtyń «Shámshi týraly jyr» degen novellasyn oqyp, jerden jeti qoıan tapqandaı qýandym.
Orekeńniń qazaq halqyna tabystap ketken qundy eńbeginiń biri osy estelikter kitaby. Shákeńniń ómiriniń sońǵy tórt jylynda janynda birge júrgende, Qaıran Shámshi bar syryn aqtaryǵany belgili. Shákeńniń basynan ótken oqıǵalaryn, áńgime-dúken, ázilderin Orekeń qaǵazǵa túsirip otyrǵan. Shámshiniń kompozıtorlyǵy bir basqa, ol tigisin jatqyzyp áńgime aıtqanda, tyńdarmandaryn ózine baýrap alady eken. Qazaqtyń halyq ánderniń tarıhyn óte jaqsy bilgen. Ásirese, Aqan Seriniń "Shyrmaýyq" áni, Estaıdyń "Qorlanyn" tyńdaýdan bir jalyqpaǵan eken. Taraz qalasy mańyndaǵy Dúngen aýylynda, Shákeńniń bitpeı qalǵan úıiniń garajynda túnegen túnderde, qoıý sháıdi urttaı otyryp, tańdy atyryp, talaı áńgimeler aıtylǵan da shyǵar...
1990 jyly qańtar aıynda Shámshi aǵamyzdyń 60 jyldyǵy Almatydaǵy konert zalynda ótti dedim ǵoı. Eki kún qatarynan bolǵan konertke halyq kóp keldi. «Qaıran, Shámshi» fılmniń alǵashqy kadrlary sonda túsirilgen bolatyn. Sol joly Shákeńniń qasyna jolaı almadym. Aınalasynda qaýmalaǵan qarapaıym halyq qoshemettep-aq júr eken. Qýanyp qaldym. Bir baıqaǵanym, resmı laýazymdy sheneýnikterden tek sol kezde Almaty qalalyq keńesiniń tóraǵasy Zamanbek Nurqadilov qana kózge shalyndy. «Bul jerde áńgimelesýdiń reti kelmes, keıin jeke sóılesermiz dep sheshtim». Alaıda, munymnyń qate ekenin kesh sezdim, sebebi, taǵy da Shámshi aǵamyzdy taba almaı qaldym. Ol kisimen júzdeskenimshe de tamyljyǵan tamyz aıy kelip jetti. Shákeń Shymkent qalasynan meniń úıime telefon shalyp, aldaǵy aptada Almatyǵa keletinin eskertti de, «barǵan soń habarlasam» dedi. Budan buryn suhbattasyp kórmegen adammen kezdesýge ishteı daıyndalyp júrdim.
Aǵamyz aıtqan ýaqytynda kelip, telefon shalyp, Qurmanǵazy orkestirinń ǵımaratynda bolatynyn aıtty. Salyp uryp sonda bardym. Dalada aptap ystyq bolǵanymen, bul jerde salqyn eken. Anadaı jerde, basynda qazaqy oıýlanǵan taqııasy bar Shámshi aǵamyz ánshi Zeınep Qoıshybaevamen áńgimelesip tur. Jandarynda eshkim joq. Júreksingenimdi bildirmeı jandaryna taqaý keldim.
Mine, sáti túsip kópten sóılese almaı júrgen Shámshi aǵanyń janynda turmyn. Ózi orta boıly, qarapaıym kıingen. Jalpy shyraıly júzine aq shalǵan murty da jarasyp tur.
-Assalaýmaǵlıkým, aǵa, - dep amandasyp qolyn aldym. – Sizdi kınoǵa túsirem dep ábden mazańyzdy alyp, artyńyzdan qalmaı júrgen Tilegen Ahmet degen inińizbin.
Shákeń Zeınep apaıǵa: «Osy ýaqytqa deıin «sizdi kınoǵa túsirsek» dep, eshkim kelmegen edi, «meni túsirińder» dep, men de eshqaıda barmaǵan ekem. Al, myna inim qaıda júrsem de taýyp alyp, «sizdi qaıtsem de kınoǵa túsirýim kerek» dep, nıet qylyp júr eken, men kelisimimdi berdim»,- dedi. Apaı da ol kisini qoldap jatyr.
Qýanyshymda shek joq. Ne kerek, Shákeń: "Bir aıdyń shamasynda Shymkent jaqqa baryp kelermin, sodan keıin jumysty bastaıyq" - degen soń kelistik.
Negizinde bolashaq fılmniń jobasyn oılastyra kele, mynadaı sheshimge kelgen edim. Shákeń kezinde Qıyr Shyǵysta tórt jyldaı áskerı qyzmette komandır bolǵan eken. Kim biledi, sol bir Sahalınniń qarly borany men teńiz tolqyndarynan, salqyn jazy men kúzgi sýyqtarynan bir mezgil tynystap otyrǵanda, alystaǵy kóne, qasıetti Otyrar esine túsip, sarǵaıǵan saǵynyshynan nebir áýender týǵan shyǵar...
Fılm Shákeńniń áskerı qyzmette júrgen jeri – Sahalın aralynan bastalýy kerek. Bul bir jaǵynan, 60-qa kelgen aǵamyzdy 25-inde júrip ótken jerlerin aralatyp kóńil sergitip qaıtý edi.
Sonymen ne kerek, Sahalınge ushý úshin bir aı buryn bılet alý kerek eken. Almaty - Habarovsk, odan ári basqa kólik deı me, áıteýir, ne kerek, bılet qolda, Shámshi aǵany kútip, túsirý toby saqadaı saı otyrdyq.
Shákeńniń «kelemin» degen ýaqyty da boldy. Biraq ol kisi kelmedi. «Apyr-aı, ne bop qaldy eken?» degen oı mazalaı berdi, ýádesine berik ekenin alǵashqy kezdesýlerden-aq sezip qalǵam. Shymkenttegi týysyna habarlastym. Sóıtsem Shákeń aıaq-astynan naýqastanyp qalypty, qazir Arys sanatorııinde emdelip jatyr eken. «Endi qaıttik?» dep ne isterimdi bilmeı júrgende sol jaqtan, Sabyrhan Asanov aǵamyzdyń kele qalmasy bar ma... telefon arqyly hal-jaǵdaıyn surastyryp jatyrmyn. «Shámshi aǵanyń háli óte nashar, qınalyp jatyr, keshe Sháýildirdegi qaryndasynyń úıine ákeldi» dedi ol kisi. Sol kúngi Almaty - Shymkent júrdek poıyzymen operator Aman Ysmaıyl ekeýmiz jolǵa shyqtyq. Maqsatym – qaıtken kúnde de aýylǵa baryp, aǵanyń hálin bilý, yńǵaıy kelse, kınoǵa sóıletip, túsirip alý boldy. Túni boıy uıyqtaı alsamshy. Oılar san-saqqa júgiredi, oǵan poıyzdyń dóńgelekteriniń tarsyly qosylǵandaı... Tań ata kózim ilinip ketken eken... poıyz toqtap tur. Shymkenttke kelippiz. Taksı jaldap, 150 shaqyrym jerdegi shaǵyn aýylǵa jetkenimizshe, tús aýyp qalǵan edi. Typ-tynysh aýyl kóshesimen júrip kelemiz. Ár kimnen surastyra kele, úıdi de taptyq. Kınoapparattarymyzdy kótere-mótere aýlaǵa kirip kelsek, qaıran Shámshi aǵa esik aldynda eki ıininen áreń dem alyp otyr eken. Kórmegenime bir aıdyń júzi bolyp qalǵan edi, qatty júdep ketkenin birden baıqadym.
Úsh kún ornynan tura almaı, qatty qınalyp jatqan Shákeń biz kelerdiń aldynda ǵana basyn kóterip, esin jıyp otyrǵany sol eken. Qansha qınalyp otyrsa da, syr bildirmeı, biraz áńgime aıtty. Olardy kınotaspaǵa túsirip aldyq. Bul kınokadrlar túgelimen telefılmge engizildi. Basynda kógildir eltiri terisinen tigilgen bas kıimi, kózinde muń, naýqastan qajyǵan Shákeńniń qolynda temeki... Bul beıne kórermenderdiń esinde qalǵan shyǵar degen oıdamyn. Keıinnen osy kınokadr kitaptarǵa, jýrnaldarǵa da basylyp shyǵyp elge tarap ketti. Osy ýaqyt ishinde dámdi sorpa da daıyn bolǵan eken. Shákeńdi kóp qınamaı, úıge kirip, qazaqsha jaıylǵan dastarhanǵa kelip, maldas qura jaıǵastyq. Shákeń ystyq sorpany jantaıyp jatyp ishkendeı boldy. Dastarhan ústinde, bizdi jóndep kúte almaǵanyna ókingendeı: "Inim Tilegen, myna aýrýdan aıyqqan soń biz kıno túsirýdi Shardaradan bastaıyq, onda bar jaǵdaıdy jasaıtyn inilerim bar..."dep ol sózin aıaqtaı almaı, uzaq jótelip alyp aýyr kúrsindi.
Sol jyly Otyrar aýdanynyń mereı toıyna daıyndyq júrip jatqanyn, Shákeńniń oǵan qosar úlesi – aqyn Sabyrhan Asanovtyń sózine jazylǵan "Otyrardaǵy toı" ekenin óz aýzynan estidik. "Mazasyn almaıyq, dem alsyn" degen oımen ol kisige densaýlyq tilep, aýdan ortalyǵyna tarttyq. Kóne Otyrar jerinde kınoǵa kiretin biraz epızodtar túsirildi, sodan, bir kezderi Shámshi aǵamyzdyń óner joly bastalǵan Tashkent qalasyna baryp, kerekti degen jerlerdi taspaǵa tarttyq.
Budan keıin Shámshi aǵany, basqa da derekti kadrlardy plenkaǵa túsirip alýǵa múmkinshilik bolmaıtynyn men qaıdan bileıin... Bárimizde "Saýyǵyp keter" degen úlken úmit boldy... Amal ne... Allanyń isine shara bar ma...
Shákeńniń aıaq-astynan naýqastanyp qalýyna baılanysty, tolyqqandy fılm túsúrýge jaǵdaı kelmedi. Endigi maqsatym, halyqtyń qalyń ortasynda júregen Shámshi Qaldaıaqov obrazyn, tek qarapaıym aýyl adamdary arasynda kórsetý kerek dep sheshtim. Telefılmdegi mandolmen Shámshi ánin aıtyp otyrǵan aýyl traktorısiniń beınesi, shaǵyn kalhoz konertinde kompozıtor ánin tyńdaýǵa kelgen kórermender suhbaty – sonyń dáleli bolsa kerek. Týǵan jeri qasıetti Otyrarda túsirilgen osy kınokadrlar Shákeńniń aýyl topyraǵynan jaralyp, ómiriniń sońǵy kezeńin qarapaıym jaǵdaıda, halqynyń arasynda ótkizý beınelengen bul fılmde.
Shákeńdi sol aýylda jatqan jerinen Almatyǵa aldyryp, «Sovmınniń» aýrýhanasyna jatqyzǵan aqıyq aqyn Muhtar Shahanov aǵamyz bolatyn. Áıtpese, tek kommýnıst sheneýnikter emdeletin aýrýhanaǵa, partııaǵa da múshe emes, ómirinde partııa týraly bir án jazbaǵan Shámshi Qaldaıaqovty kim jolata qoıar deısiń...
Fılmdi montajdaý ústindemin, ol kezde qazirgideı vıdeo joq, kınoplenkaǵa túsiremiz, onyń da óz qıynshylyqtary jeterlik, kóp ýaqyt alady.
Kúnde jumystan soń Shákeńe bir soqpaı ketpeımin, jańa gazetter aparyp, fılmniń túsirilý barysynan habardar etip turamyn. Bir kúni sol qabattaǵy kezekshi medbıkemen sóıleskenimde ol kisiniń jazylmaıtyn dertke shaldyqqanyn estidim. Tula boıymda tok júrip ótkendeı boldy. Budan keıin meniń Shákeńe degen ystyq yqylasym arta tústi. Fılmniń sátti shyǵýyn asyǵa kúttim. Bar armanym tezirek bitirip, Shákeńniń ózine kórsetý... Ádetimshe aýrýhanaǵa keldim, sóıtsem, kezekshi kelýshilerdi jibermeı tur eken. Men onyń janyna kelip, Shámshi Qaldaıaqovqa jiberýin ótindim.
- Ol qaı Shámshi? Anaý alqash pa? Ana jyly bir toıda araqqa toıyp alyp qulap jatqanyn kórgenmin, - degen daýysty estip, artyma jalt qarasam, jasy qyryqtardy shamalaǵan, beti usqynsyzdaý, aýzy basy altynǵa tolǵan, úlde men búldege oranǵan, semizdikten jarylyp keterdeı bolyp turǵan, pákene kelgen, beti sekpil-sekpil áıelge kózim tústi. Shydaı almaı, qanym basyma shaýyp: "Siz olaı ǵaıbat sóılemeńiz! Onyń qandaı halde jatqanyn bilesiz be?! Qudaı basyńyzǵa bermesin", - dedim. Sonda Shákeńniń ishimdik degen páleni aýzyna almaǵanyna kóp jyl bolǵan, 1991jyldyń jeltoqsan aıy edi.
Jańa jyl qarsańynda 1991 jyldyń 30 jeltoqsanynda Shákeńdi aýrýhanadan úıine alyp ketýge keldik. Otbasyna baryp demalǵanyn qalady. Shákeń osy eki aıda qatty álsirep qalypty. Tipti álsizdikten óz aıaǵymen júre de almaı qalǵan eken. Túsirý tobynyń saldyrlap qalǵan eski "Kýban" avtobýsyna deıin kolıaskaǵa otyrǵyzyp júrgizip kelem... "Mine, osyndaı kúıge tústik, qaraǵym", - dep aýyr kúrsindi Shákeń aǵa.
Shákeńdi úıine alyp kelip, otbasynyń ortasynda kınoǵa túsirip alýdyń sáti tústi. Balalary Ábilqasymdy roıalda, Muhtardy skrıpkada oınatyp túsirip aldyq.
Jańa jyldyń aldynda kompozıtorlar Shámshi Qaldaıaqov pen Áset Beıseýovke "Qazaqstannyń halyq ártisi" degen ataq berildi.
- Aǵa, Prezıdentimiz qoldap, halqymyz qurmettep, sizge abyroıly, úlken ataq berip jatyr! - dep qutyqtadym.
- Rahmet, elep-eskergenderine... Erterek bergenderinde temir-tersekteri taýsylyp qalmas edi ǵoı...- dep, ol aýyr kúrsindi.
Bir kezderi Dinmuhammed Qonaevtyń Shámshi aǵaǵa syıǵa bergen páterinde, Shámshiniń ómiriniń sońǵy kadrlary osylaı otbasy ortasynda túsirilgen edi.
Sonymen ne kerek, fılmniń montajyn bitirip, kóshirmesin jasaıtyn ehqa tapsyrdym. Degenmen, kóńil shirkin kónshimedi. Sebebi, Shákeńniń naýqasyna baılanysty "aıtylýy kerek edi-aý", degen kóp nárselerdi iske asyra almadym... Tek qana Shámshi aǵamdy iri planda, úlken oı ústinde túsirip alǵanyma shúkirshilik ettim. Sol kadrlarǵa qarap otyryp, ol kisiniń betjúzinen, kóz janarynan ózi ómir súrgen ýaqyt tabyn sezimtal júrek sezer dep oılaımyn.
Fılmdegi basty epızodtardyń biri, Shámshiniń "Meniń Qazaqstanym" ánine arnalǵan. Ol bul ánniń shyǵý tarıhyn qysqasha baıandap bergen edi.
1986 jylǵy jeltoqsan aınyń kóterilisi kezinde men Almaty kórkem-sýret ınstıtýtynda oqyp júrgenmin. Oqıǵa bastalardan bir kún buryn, dálirek aıtsam, 16-nan 17-ne qaraǵan túni jataqhanadaǵy stýdentter jantalasyp urandar jazyp jatty. Bir top jigit tún jamylyp, qala jastaryn alańǵa shyǵýǵa úgitteý úshin, Almatydaǵy stýdentterdiń jataqhanalaryna attanyp ketken.
Meniń kóz aldymda jeltoqsan kóterilisi osylaı bastalǵan edi. Sodan qaladaǵy jastar "Meniń Qazaqstanym" ánimen rýhtanyp qarýly áskerlerge qatty qarsylyq kórsetti.
Kadrda: Qart ana jalǵyz ózi trıbýna janyndaǵy tepkishekte otyr. Ájim basqan bet júzinde qasiret taby kórinedi. Bul – ul-qyzdary japa shekken kóp analardyń biri edi. Alystan búldirshinder horynyń oryndaýynda "Meniń Qazaqstanym" áni estiledi, ol birte-birte kúsheıe túsedi. Ekranda jeltoqsan kóterilisinen kórinister ótip jatyr. Bul – KGB tyńshylarynyń jasyryn túsirip alǵan kınobeıneleri bolatyn.
Mine, qart ana qan tógilgen alańnan ázer ketip bara jatyr, osy kezde keıýananyń júrek dúrsilin estımiz.
1992 jyldyń aqpan aıynda kezekti kıno túsirilim qamymen jol-saparǵa shyqtym. Ol jaqta júrgende de bolashaq fılmniń taǵdyryna alańdaýmen boldym. Poıyzben Almatyǵa kele jatyp, radıodan Shákeńniń – qaıran Shámshi Qaldaıaqovtiń qaıtys bolǵanyn estidim. Vokzaldan týra Ǵabıt Músirepov atyndaǵy jastar teatryna tarttym. Halyq kóp jınalǵan eken, kelip jatqandar legi tolassyz. Ońashada turyp men Shámshi aǵamen únsiz qoshtastym...
Ánin aıtyp er jetkenimmen, Alla taǵala ol kisimen kezdestirýdi ómiriniń sońǵy aılaryna jazypty. Men kompozıtordyń sol beınesin múmkindigim bolǵansha, qaz-qalpynda bolashaq urpaqtar úshin túsirip alyp qalýǵa tyrystym.
Shámshi aǵa, qaıtys bolarynan bir kún buryn, halin suraı barǵandarǵa, ózi týraly túsirilgen tuńǵysh fılmdi kórgisi keletinin aıtypty... Olar bolsa meni izdep stýdııaǵa keledi, fılmdi surasa, ondaǵylar kóshirmesi daıyn bolmaǵanyn aıtyp shyǵaryp salypty...
Osyny estigende nege ekenin bilmeımin: "Aǵanyń fánıdegi kóp armandarynyń sońǵysy osy bolyp qaldy ma eken?"- degen oıda qaldym...
Qaıran, Shámshi...
Tilegen AHMET,
Abai.kz
