1990 جىلدىڭ شىلدە ايى. راديوقابىلداعىشتان ءشامشى اعامىزدىڭ كونتسەرتى بەرىلىپ جاتىر ەكەن. اراسىندا جۋرناليست قىزدىڭ سۇراقتارىنا شاكەڭ ءوزى جاۋاپ بەرىپ وتىر. دەمىمدى ىشىمە تارتىپ، تىڭداي قالدىم. سازدى اۋەن تۇلا بويىڭدى بالقىتىپ، قيالىڭا-قيال قوسقانداي باۋراپ بارادى... ەسىمە 60- جىلداردىڭ باس كەزى ءتۇستى...
ول كەزدە مەكتەپتە وقيمىن. وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارى كەنتاۋ قالاسى، تاۋ-كەن سالاسىندا "پروحودكالاۋ" جونىنەن الەمدىك رەكوردتتاردى جاڭارتقان ەكونوميكالىق تا، الەۋمەتتىك مادەني جاعىنان دا، رەسپۋبليكادا الدىڭعى قالالاردىڭ ءبىر بولدى. كارى قاراتاۋدىڭ باۋرايىندا ورنالاسقان وسى بىر شاعىن دا، اسەم قالادا مەنىڭ بالداۋرەن بالالىق شاعىم ءوتتى. كوكتەمنىڭ جايما-شۋاق كۇندەرىنىڭ بىرىندە № 2 مەكتەپ ينتەرناتى، سىنىپ جەتەكشىمىز حاسەنوۆ دەگەن اعاي ءان ساباعىندا: «ال، بالاقايلار، بۇگىن ءبىز مىنا ءبىر تاماشا ءاندى ۇيرەنەمىز»،- دەدى. قولىنداعى ءبىر جاپىراق قاعازدا ءان ءماتىنى. «ءاننىڭ اۆتورى – سۇيىكتى كومپوزيتورىمىز ءشامشى قالداياقوۆ» دەدى دە، ءوزى شىرقاي جونەلدى. «انا تۋارلى جىر» ءانىنىڭ اۋەنى مەن تاماشا ءسوزى ءبارىمىزدى بىردەن باۋراپ الدى. شالعاي اۋىلداردان كەلىپ، قالادا مەكتەپ-ينتەرناتتا وقىپ جاتقان قارا دومالاق بالالار الىستا قالعان انالارى ەسىنە ءتۇسىپ، كوزدەرىنە جاس الدى. سۇيەمەلدەۋشى اككاردەونشى بالا بىزدەن 4-5 سىنىپ جوعارى وقيتىن، كەيىننەن ەل تانىعان كومپوزيتور، مارقۇم سەيدوللا بايتەرەكوۆ ەدى...
راديوقابىلداعىشتى تىڭداپ وتىرمىن.
ءان قالىقتاپ بارىپ باسىلدى. شاكەڭ ونەر تۋرالى، اندەرى جايىندا اڭگىمە ايتا باستادى... اقيقاتىنا جۇگىنسەك، وتكەن عاسىردا 90-جىلداردىڭ باس كەزىندە كومپوزيتور اعامىزدىڭ بەينەسىن، وزىمەن ارالاس-قۇرالاس ۇزەڭگىلەس جولداستارى بولماسا، جالپى حالىق بىلە بەرمەيتىن ەدى. ءشامشى قالداياقوۆتىڭ تۇسىندا كينو، تەلەۆيدەنيە رەسپۋبليكامىزدا دامىعان كەزى ەمەس پە؟ ول كەزدەرى تەلەديداردى قوسا قالساڭ انشىلەرىمىز ءان ايتىپ، اقىن-جازۋشىلارىمىز ولەڭدەرىن وقىپ، الدىڭعى قاتارلى جۇمىسشى، كالحوزشى جالىندى سوزدەرىمەن ەستە قالاتىن. بىراق ولاردىڭ ورتاسىندا حالقى شىن ءسۇيىپ قابىلداعان مۇقاعاليعا دا، جۇمەكەنگە دە، شامشىگە دە ورىن تابىلمادى. كەزىندە رەسەيدىڭ اقىن-كومپوزيتورى، كينو-تەاتر ءارتىسى ۆ.ۆىسوتسسكي دە ورتالىق تەلەۆيدەنيەدەن الاستاتىلعان ەكەن.
1990 جىلدىڭ تامىز ايىندا ءشامشى اعامىز 60 جاسقا تولدى. راديودان ءبىر حابار، 2-3 گازەتتە ول تۋرالى ماقالالار جارىق كوردى. 1991 جىلى قاڭتار ايىندا الماتىداعى ورتالىق كونتسەرت زالىندا كومپوزيتور اندەرىنەن كونتسەرت بولىپ، ەكى كەش زال حالىققا لىق تولدى. بىراق ورتالىق كوميتەتتەن، مادەنيەت مينيستىرلىگىنەن بىردە-ءبىر لاۋازىمدى ادامداردى بايقامادىم، اتاق-داڭقىنان ات ۇركەتىن ونەر ادامدارى دا كوزگە تۇسپەدى. اتاقتان جۇرداي، شالعايدا جۇرگەن ءشامشى كىم ەدى ولاردىڭ جانىندا؟ كەشتى ۇيىمداستىرۋعا قارسى بولىپ، كەدەرگىلەر دە كەلتىرگەندەر بولعان ەكەن. وسى جاعدايلاردىڭ ءبارى سەزىمتال ءشامشىنىڭ دەن-ساۋلىعىنا كەرى اسەرىن تيگيزگەنى داۋسىز. تەك قانا حالقىنىڭ شامشىگە دەگەن ىستىق ىقىلاسى عانا ونى ۇستاپ تۇرعان ەكەن عوي... «كونتسەرتتى وتكىزىڭدەر، بىراق مەرەيتوي تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز بولماسىن» دەگەن بۇيىرىققا قاراماستان، اقىن تۇمانباي مولداعاليەۆ ساحانادا شامشىگە ارناعان ولەڭىن وقىدى. ۇلى رەجيسسەر-پەداگوگ اسقار توقپانوۆ مەرەيتوي يەسىنە باتاسىن بەردى.
سول سالقىن قاباق شاكەڭنىڭ 60 جىلدىعىنا وراي اتاق بەرگەنىندە دە بايقالدى، سونىڭ دالەلى رەتىندە جازۋشى ورازبەك بودىقوۆتىڭ مىنا اڭگىمەسىن تولىق بەرۋدى ءجون كوردىم.
ء"شامشىنىڭ بۇل ومىردە تارتقان تاۋقىمەتى از ەمەس-ءتىن. ايتسە دە، وعان "قازاق سسر-ى ونەرىنە ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەر" دەگەن اتاق بەرىلەر مە ەكەن؟ - دەپ كۇتىپ جۇرگەن كۇندەردىڭ سارسىلدىرعان ازابىن ايتىپ جەتكىزۋگە ءتىل جەتپەيدى.
بۇل – 1989 جىلدىڭ جاز ايى بولاتىن. بىزدەر شىمكەنتتىڭ تۇبىندەگى لەنينسك دەگەن اۋىلدا تەمىربەكوۆ رايىمقۇل دەگەن مۋزىكانت جىگىتتىڭ ۇيىندە قوناق بولىپ وتىعانبىز. تاڭەرتەنگىلىك گازەتتى قاراپ وتىرعان ءشامشىنىڭ داۋسى وقىس شىقتى.
- ءما! - دەدى ول ماعان گازەتتى ۇسىنىپ، - مىنا ۋكازدى وقى.
مەن قاراسام، گازەتتە شامشىگە "قازاق سسر-نا ەڭبەگى سىڭگەن مادەنيەت قىزمەتكەرى" دەگەن اتاق بەرىلگەن جارلىق جاريالانىپتى. ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزگە جالت قاراستىق. ساعاتتىڭ تىقىلى توقتاپ قالعانداي بولدى. جۇرەگىمىزدە ءجۇرتىن ءبىر ادەمى سارىن بار ەدى، ول دا ساپ تيىلدى... ال، ەڭ باستىسى، ەكەۋمىزدىڭ بار ءۇمىتىمىز بىردەن ءۇزىلدى. اسىرەسە، شامشىنىكى.
سەبەبى، بار ءومىرىن شىعارماشىلىقپەن وتكىزگەن شامشىدە نە ەڭبەك كىتاپشاسى، نە ستاج جوق بولاتىن. سوندىقتان دا وعان زەينەتاقا ءتيىستى ەمەس-ءتىن. ەگەر ونىڭ كومپوزيتورلىق ەڭبەگى باعالانىپ، "ونەر قايراتكەرى" دەگەن قۇرمەتتى اتاق السا عانا ارنايى زەينەتاقى الاتىن. ال، "ۇزدىك مادەنيەت قىزمەتكەرىنە" ونداي ەرەكشەلىك ءتيىس ەمەس.
- يە، ءبارى ءبىتتى... تىندى... - دەدى ءشامشى تەرەڭ كۇرسىنىپ. – «سەنگەن قويىم سەن بولساڭ، كۇيسەگەنىڭدى ۇرايىن» دەگەن ەكەن بىرەۋ...
- اپىراي، نەگە بۇلاي ەتتى؟ ولاردىڭ بۇل ءىسى ءسىزدى كومپوزيتور ەمەس، اۆتوكلۋب باستىعى دەگەنى عوي، - دەپ قالدى رايىمقۇل.
يە، كىم دەسە و دەسىن! ايتەۋىر، شامشىگە زەينەتاقى جوق. بۇكىل قازاق حالقىنا وتىز بەس جىل رۋحاني ازىق بەرگەن ءشامشى، ەندى الپىستان اسىپ ەڭكەيۋگە اينالعان شاعىندا كوك تيىنسىز قالدى دەگەن ءسوز بۇل.
-دۇنيەدە نە نارسە تەرەڭ؟ قاي كول؟ - دەدى ءشامشى داۋسى ارەڭ شىعىپ.
-بىلمەيمىن. مۇمكىن، بايكال شىعار...
- جوق، كوڭىل،- دەدى ءشامشى. - بىراق، سول كولدىڭ شولگە اينالعانى جامان... قۇدايىم، بايكال سۋالا كورمەسىن.
مەن شامشىگە جالت قاراعان ەدىم، ەسىل ەر جىلاپ وتىر ەكەن. ول ەكەۋمىز ءۇش جىل بىرگە جۇرگەندە، مەن ءشامشىنىڭ شىن جىلاعانىن كورگەن ەمەسپىن. جۇرەگى نازىك، ءوزى سەزىمتال ءشامشى وپ-وڭاي كوڭىلى بوساپ، كوزىنە ۇيىرىلگەن قوس تامشىنى ءۇزىپ تاستاپ وتىرۋشى ەدى. ال، بۇل جولى شىنداپ جىلادى. الدەكىمدەردىڭ وڭدىرماي اتقان وعىنا، قولىنان بار كەلگەنى عوي، كوز جاسىمەن جاۋاپ بەردى. ءشامشى – بالا سياقتى قورعانسىز، كەيۋانا سەكىلدى دارمەنسىز ەدى. سونداي ادامدى جىلاتۋ – ادام جۇرەگىنە قۋانىش ەگەتىن اسەم ءاندى جىلاتقانداي بوپ سەزىلدى ماعان. مىنە، كومپوزيتوردىڭ 60-جىلدىعى قارساڭىنداعى بولعان وقيعا».
شىندىعىندا ءشامشى قالداياقوۆتىڭ ەكىنشى ءومىرى، ەگەمەندىگىمىزدى العان كەزدەن باستاۋ الدى دەسە دە بولادى. حالقى قانشا ءسۇيىپ، قۇرمەتتەسە دە، مەملەكەت تاراپىنان ماراپاتتاردان قاعجاۋ كورىپ قاجىعان شاكەڭە 1991 جىلى جەلتوقسان ايىنىڭ سوڭىندا، قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ العاشقى جارلىقتارىنىڭ ءبىرى بولىپ "قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى" دەگەن ەڭ جوعارعى اتاعى بەرىلدى. بۇل كەزدە شامشى اۋرۋحانادا جاتقان ەدى. نە بارى ەكى ايعا جەتەر جەتپەستەن قايران ءشامشى دۇنيەدەن ءوتتى. كەيىننەن "مەنىڭ قازاقستانىم" ءانى ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ گيمنىنە اينالدى. مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى اتاندى... بىراق، تىم كەش ەدى، بۇل ماراپاتتاۋلاردىڭ قىزىعىن ول كورە الماي كەتتى.
سونىمەن الپىستى القىمداعان ءشامشى قالداياقوۆ وسى جاسىنا دەيىن نە كينو، نە تەلەۆيدەنيە ماماندارىن قىزىقتىرماعان ەكەن.
وسىنداي كوممۋنيستتىك قوعامنىڭ شامشىگە دەگەن تەرىس كوزقاراسى قالىپتاسقان اۋىر كەزەڭدە، حالقىنىڭ سۇيىكتى كومپوزيتورى ءشامشىنىڭ جارقىن بەينەسىن ەكرانعا شىعارۋعا بەل بايلادىم. بۇل دا بولسا ۇلى ءشامشىنىڭ جارالى جۇرەگىنە دەمەۋ بولار دەگەن ۇلكەن ۇمىتتەن ەدى... حالىقتىڭ قالاۋى دا سولاي بولاتىن.
كومپوزيتور اعامىزدىڭ ەكرانداعى بەينەسىن كەيىنگى ۇرپاق كورە الماي قالا ما؟ سوندا تەك فوتو-سۋرەتتەرىمەن شەكتەلىپ قالامىز با؟ – دەگەن وي مەنى مازالاي بەردى. حالىق اندەرىن جاتقا ايتادى، بىراق اۆتوردى ءبىر كورۋگە زار. قوي، بۇل بولماس. قولدان كەلسە، ءشامشى اعامدى تاۋىپ الىپ، كينوعا تۇسىرەيىن، ءوزىن سويلەتىپ، ارمان-شەرىن اقتارىپ حالقىنا كورسەتەيىن دەگەن شەشىمگە كەلدىم.
مىنە «قايران، ءشامشى» اتتى تەلەفيلمنىڭ جوباسى دا سول شاقتا كوڭىلگە ۇيالاعان ەدى. ول كەزدە مەن «قازاقتەلەفيلم» ستۋدياسىنىڭ رەجيسسەرىمىن. الدىندا عانا "بارىپ قايت، بالام، اۋىلعا" اتتى قازاقتىڭ ءبىرتۋار ۇلى، شىعىس جەكپە-جەگىنىڭ مايتالمانى «مۇستافا وزتۇرىك» ءفيلمىن ءتۇسىرىپ بىتكەن ەدىم. ول ءوز الدىنا ءبىر تاريح.
كەرەكتى ماتەريالدار جيناماق بولىپ، كينو-فوتو مۇراعاتىنا، ۇلتتىق كىتاپحاناعا بارعانىممەن تۇك بىتىرە المادىم. ارحيۆتىك كينوحرونيكالاردا شاكەڭنىڭ بىردە-ءبىر بەينەسى بولماي شىقتى. سوندا عانا مەن وزىمە ارتىلعان جاۋاپكەرشىلىكتىڭ اسا زور ەكەنىن سەزىنگەندەي بولدىم.
ساسايىن دەدىم. ەندى نە ىستەمەكپىن؟ ستسەناري جازۋ ءۇشىن دە كوپ نارسەنى زەرتتەۋ كەرەك. شاكەڭ تۋرالى بىردەڭە بىلەدى-اۋ دەگەن ادامداردان سۇراستىرىپ ەدىم: «ە-ە، سەن ءشامشىنى الماتىدان تابا المايسىڭ. ونى جامبىل، شىمكەنت جاقتان ىزدە» دەپ كەڭەس بەردى. ءسويتىپ قاتتى قينالىپ جۇرگەنىمدە، قۇداي بەرىپ، «لەنينشىل جاس»، «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتتەرىندە جاريالانعان جازۋشى-دراماتۋرگ ورازبەك بودىقوۆتىڭ «ءشامشى تۋرالى جىر» دەگەن نوۆەللاسىن وقىپ، جەردەن جەتى قويان تاپقانداي قۋاندىم.
ورەكەڭنىڭ قازاق حالقىنا تابىستاپ كەتكەن قۇندى ەڭبەگىنىڭ ءبىرى وسى ەستەلىكتەر كىتابى. شاكەڭنىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى ءتورت جىلىندا جانىندا بىرگە جۇرگەندە، قايران ءشامشى بار سىرىن اقتارىعانى بەلگىلى. شاكەڭنىڭ باسىنان وتكەن وقيعالارىن، اڭگىمە-دۇكەن، ازىلدەرىن ورەكەڭ قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىرعان. ءشامشىنىڭ كومپوزيتورلىعى ءبىر باسقا، ول تىگىسىن جاتقىزىپ اڭگىمە ايتقاندا، تىڭدارماندارىن وزىنە باۋراپ الادى ەكەن. قازاقتىڭ حالىق اندەرنىڭ تاريحىن وتە جاقسى بىلگەن. اسىرەسە، اقان سەرىنىڭ "شىرماۋىق" ءانى، ەستايدىڭ "قورلانىن" تىڭداۋدان ءبىر جالىقپاعان ەكەن. تاراز قالاسى ماڭىنداعى دۇنگەن اۋىلىندا، شاكەڭنىڭ بىتپەي قالعان ءۇيىنىڭ گاراجىندا تۇنەگەن تۇندەردە، قويۋ ءشايدى ۇرتتاي وتىرىپ، تاڭدى اتىرىپ، تالاي اڭگىمەلەر ايتىلعان دا شىعار...
1990 جىلى قاڭتار ايىندا ءشامشى اعامىزدىڭ 60 جىلدىعى الماتىداعى كونتسەرت زالىندا ءوتتى دەدىم عوي. ەكى كۇن قاتارىنان بولعان كونتسەرتكە حالىق كوپ كەلدى. «قايران، ءشامشى» ءفيلمنىڭ العاشقى كادرلارى سوندا تۇسىرىلگەن بولاتىن. سول جولى شاكەڭنىڭ قاسىنا جولاي المادىم. اينالاسىندا قاۋمالاعان قاراپايىم حالىق قوشەمەتتەپ-اق ءجۇر ەكەن. قۋانىپ قالدىم. ءبىر بايقاعانىم، رەسمي لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەردەن تەك سول كەزدە الماتى قالالىق كەڭەسىنىڭ توراعاسى زامانبەك نۇرقادىلوۆ قانا كوزگە شالىندى. «بۇل جەردە اڭگىمەلەسۋدىڭ رەتى كەلمەس، كەيىن جەكە سويلەسەرمىز دەپ شەشتىم». الايدا، مۇنىمنىڭ قاتە ەكەنىن كەش سەزدىم، سەبەبى، تاعى دا ءشامشى اعامىزدى تابا الماي قالدىم. ول كىسىمەن جۇزدەسكەنىمشە دە تامىلجىعان تامىز ايى كەلىپ جەتتى. شاكەڭ شىمكەنت قالاسىنان مەنىڭ ۇيىمە تەلەفون شالىپ، الداعى اپتادا الماتىعا كەلەتىنىن ەسكەرتتى دە، «بارعان سوڭ حابارلاسام» دەدى. بۇدان بۇرىن سۇحباتتاسىپ كورمەگەن اداممەن كەزدەسۋگە ىشتەي دايىندالىپ ءجۇردىم.
اعامىز ايتقان ۋاقىتىندا كەلىپ، تەلەفون شالىپ، قۇرمانعازى وركەستىرىنڭ عيماراتىندا بولاتىنىن ايتتى. سالىپ ۇرىپ سوندا باردىم. دالادا اپتاپ ىستىق بولعانىمەن، بۇل جەردە سالقىن ەكەن. اناداي جەردە، باسىندا قازاقى ويۋلانعان تاقياسى بار ءشامشى اعامىز ءانشى زەينەپ قويشىباەۆامەن اڭگىمەلەسىپ تۇر. جاندارىندا ەشكىم جوق. جۇرەكسىنگەنىمدى بىلدىرمەي جاندارىنا تاقاۋ كەلدىم.
مىنە، ءساتى ءتۇسىپ كوپتەن سويلەسە الماي جۇرگەن شامشى اعانىڭ جانىندا تۇرمىن. ءوزى ورتا بويلى، قاراپايىم كيىنگەن. جالپى شىرايلى جۇزىنە اق شالعان مۇرتى دا جاراسىپ تۇر.
-اسسالاۋماعليكۋم، اعا، - دەپ امانداسىپ قولىن الدىم. – ءسىزدى كينوعا تۇسىرەم دەپ ابدەن مازاڭىزدى الىپ، ارتىڭىزدان قالماي جۇرگەن تىلەگەن احمەت دەگەن ءىنىڭىزبىن.
شاكەڭ زەينەپ اپايعا: «وسى ۋاقىتقا دەيىن «ءسىزدى كينوعا تۇسىرسەك» دەپ، ەشكىم كەلمەگەن ەدى، «مەنى تۇسىرىڭدەر» دەپ، مەن دە ەشقايدا بارماعان ەكەم. ال، مىنا ءىنىم قايدا جۇرسەم دە تاۋىپ الىپ، «ءسىزدى قايتسەم دە كينوعا ءتۇسىرۋىم كەرەك» دەپ، نيەت قىلىپ ءجۇر ەكەن، مەن كەلىسىمىمدى بەردىم»،- دەدى. اپاي دا ول كىسىنى قولداپ جاتىر.
قۋانىشىمدا شەك جوق. نە كەرەك، شاكەڭ: ء"بىر ايدىڭ شاماسىندا شىمكەنت جاققا بارىپ كەلەرمىن، سودان كەيىن جۇمىستى باستايىق" - دەگەن سوڭ كەلىستىك.
نەگىزىندە بولاشاق ءفيلمنىڭ جوباسىن ويلاستىرا كەلە، مىناداي شەشىمگە كەلگەن ەدىم. شاكەڭ كەزىندە قيىر شىعىستا ءتورت جىلداي اسكەري قىزمەتتە كوماندير بولعان ەكەن. كىم بىلەدى، سول ءبىر ءساحاليننىڭ قارلى بورانى مەن تەڭىز تولقىندارىنان، سالقىن جازى مەن كۇزگى سۋىقتارىنان ءبىر مەزگىل تىنىستاپ وتىرعاندا، الىستاعى كونە، قاسيەتتى وتىرار ەسىنە ءتۇسىپ، سارعايعان ساعىنىشىنان نەبىر اۋەندەر تۋعان شىعار...
فيلم شاكەڭنىڭ اسكەري قىزمەتتە جۇرگەن جەرى – ساحالين ارالىنان باستالۋى كەرەك. بۇل ءبىر جاعىنان، 60-قا كەلگەن اعامىزدى 25-ىندە ءجۇرىپ وتكەن جەرلەرىن ارالاتىپ كوڭىل سەرگىتىپ قايتۋ ەدى.
سونىمەن نە كەرەك، ساحالينگە ۇشۋ ءۇشىن ءبىر اي بۇرىن بيلەت الۋ كەرەك ەكەن. الماتى - حاباروۆسك، ودان ءارى باسقا كولىك دەي مە، ايتەۋىر، نە كەرەك، بيلەت قولدا، ءشامشى اعانى كۇتىپ، ءتۇسىرۋ توبى ساقاداي ساي وتىردىق.
شاكەڭنىڭ «كەلەمىن» دەگەن ۋاقىتى دا بولدى. بىراق ول كىسى كەلمەدى. «اپىر-اي، نە بوپ قالدى ەكەن؟» دەگەن وي مازالاي بەردى، ۋادەسىنە بەرىك ەكەنىن العاشقى كەزدەسۋلەردەن-اق سەزىپ قالعام. شىمكەنتتەگى تۋىسىنا حابارلاستىم. سويتسەم شاكەڭ اياق-استىنان ناۋقاستانىپ قالىپتى، قازىر ارىس ساناتوريىندە ەمدەلىپ جاتىر ەكەن. «ەندى قايتتىك؟» دەپ نە ىستەرىمدى بىلمەي جۇرگەندە سول جاقتان، سابىرحان اسانوۆ اعامىزدىڭ كەلە قالماسى بار ما... تەلەفون ارقىلى حال-جاعدايىن سۇراستىرىپ جاتىرمىن. «ءشامشى اعانىڭ ءحالى وتە ناشار، قينالىپ جاتىر، كەشە شاۋىلدىردەگى قارىنداسىنىڭ ۇيىنە اكەلدى» دەدى ول كىسى. سول كۇنگى الماتى - شىمكەنت جۇردەك پويىزىمەن وپەراتور امان ىسمايىل ەكەۋمىز جولعا شىقتىق. ماقساتىم – قايتكەن كۇندە دە اۋىلعا بارىپ، اعانىڭ ءحالىن ءبىلۋ، ىڭعايى كەلسە، كينوعا سويلەتىپ، ءتۇسىرىپ الۋ بولدى. ءتۇنى بويى ۇيىقتاي السامشى. ويلار سان-ساققا جۇگىرەدى، وعان پويىزدىڭ دوڭگەلەكتەرىنىڭ تارسىلى قوسىلعانداي... تاڭ اتا كوزىم ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن... پويىز توقتاپ تۇر. شىمكەنتتكە كەلىپپىز. تاكسي جالداپ، 150 شاقىرىم جەردەگى شاعىن اۋىلعا جەتكەنىمىزشە، ءتۇس اۋىپ قالعان ەدى. تىپ-تىنىش اۋىل كوشەسىمەن ءجۇرىپ كەلەمىز. ءار كىمنەن سۇراستىرا كەلە، ءۇيدى دە تاپتىق. كينواپپاراتتارىمىزدى كوتەرە-موتەرە اۋلاعا كىرىپ كەلسەك، قايران ءشامشى اعا ەسىك الدىندا ەكى يىنىنەن ارەڭ دەم الىپ وتىر ەكەن. كورمەگەنىمە ءبىر ايدىڭ ءجۇزى بولىپ قالعان ەدى، قاتتى جۇدەپ كەتكەنىن بىردەن بايقادىم.
ءۇش كۇن ورنىنان تۇرا الماي، قاتتى قينالىپ جاتقان شاكەڭ ءبىز كەلەردىڭ الدىندا عانا باسىن كوتەرىپ، ەسىن جيىپ وتىرعانى سول ەكەن. قانشا قينالىپ وتىرسا دا، سىر بىلدىرمەي، ءبىراز اڭگىمە ايتتى. ولاردى كينوتاسپاعا ءتۇسىرىپ الدىق. بۇل كينوكادرلار تۇگەلىمەن تەلەفيلمگە ەنگىزىلدى. باسىندا كوگىلدىر ەلتىرى تەرىسىنەن تىگىلگەن باس كيىمى، كوزىندە مۇڭ، ناۋقاستان قاجىعان شاكەڭنىڭ قولىندا تەمەكى... بۇل بەينە كورەرمەندەردىڭ ەسىندە قالعان شىعار دەگەن ويدامىن. كەيىننەن وسى كينوكادر كىتاپتارعا، جۋرنالدارعا دا باسىلىپ شىعىپ ەلگە تاراپ كەتتى. وسى ۋاقىت ىشىندە ءدامدى سورپا دا دايىن بولعان ەكەن. شاكەڭدى كوپ قيناماي، ۇيگە كىرىپ، قازاقشا جايىلعان داستارحانعا كەلىپ، مالداس قۇرا جايعاستىق. شاكەڭ ىستىق سورپانى جانتايىپ جاتىپ ىشكەندەي بولدى. داستارحان ۇستىندە، ءبىزدى جوندەپ كۇتە الماعانىنا وكىنگەندەي: ء"ىنىم تىلەگەن، مىنا اۋرۋدان ايىققان سوڭ ءبىز كينو ءتۇسىرۋدى شاردارادان باستايىق، وندا بار جاعدايدى جاسايتىن ىنىلەرىم بار..."دەپ ول ءسوزىن اياقتاي الماي، ۇزاق جوتەلىپ الىپ اۋىر كۇرسىندى.
سول جىلى وتىرار اۋدانىنىڭ مەرەي تويىنا دايىندىق ءجۇرىپ جاتقانىن، شاكەڭنىڭ وعان قوسار ۇلەسى – اقىن سابىرحان اسانوۆتىڭ سوزىنە جازىلعان "وتىرارداعى توي" ەكەنىن ءوز اۋزىنان ەستىدىك. "مازاسىن المايىق، دەم السىن" دەگەن ويمەن ول كىسىگە دەنساۋلىق تىلەپ، اۋدان ورتالىعىنا تارتتىق. كونە وتىرار جەرىندە كينوعا كىرەتىن ءبىراز ەپيزودتار ءتۇسىرىلدى، سودان، ءبىر كەزدەرى ءشامشى اعامىزدىڭ ونەر جولى باستالعان تاشكەنت قالاسىنا بارىپ، كەرەكتى دەگەن جەرلەردى تاسپاعا تارتتىق.
بۇدان كەيىن ءشامشى اعانى، باسقا دا دەرەكتى كادرلاردى پلەنكاعا ءتۇسىرىپ الۋعا مۇمكىنشىلىك بولمايتىنىن مەن قايدان بىلەيىن... بارىمىزدە "ساۋىعىپ كەتەر" دەگەن ۇلكەن ءۇمىت بولدى... امال نە... اللانىڭ ىسىنە شارا بار ما...
شاكەڭنىڭ اياق-استىنان ناۋقاستانىپ قالۋىنا بايلانىستى، تولىققاندى فيلم تۇسۇرۋگە جاعداي كەلمەدى. ەندىگى ماقساتىم، حالىقتىڭ قالىڭ ورتاسىندا جۇرەگەن ءشامشى قالداياقوۆ وبرازىن، تەك قاراپايىم اۋىل ادامدارى اراسىندا كورسەتۋ كەرەك دەپ شەشتىم. تەلەفيلمدەگى ماندولمەن ءشامشى ءانىن ايتىپ وتىرعان اۋىل تراكتوريسىنىڭ بەينەسى، شاعىن كالحوز كونتسەرتىندە كومپوزيتور ءانىن تىڭداۋعا كەلگەن كورەرمەندەر سۇحباتى – سونىڭ دالەلى بولسا كەرەك. تۋعان جەرى قاسيەتتى وتىراردا تۇسىرىلگەن وسى كينوكادرلار شاكەڭنىڭ اۋىل توپىراعىنان جارالىپ، ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىن قاراپايىم جاعدايدا، حالقىنىڭ اراسىندا وتكىزۋ بەينەلەنگەن بۇل فيلمدە.
شاكەڭدى سول اۋىلدا جاتقان جەرىنەن الماتىعا الدىرىپ، «ءسوۆميننىڭ» اۋرۋحاناسىنا جاتقىزعان اقيىق اقىن مۇحتار شاحانوۆ اعامىز بولاتىن. ايتپەسە، تەك كوممۋنيست شەنەۋنىكتەر ەمدەلەتىن اۋرۋحاناعا، پارتياعا دا مۇشە ەمەس، ومىرىندە پارتيا تۋرالى ءبىر ءان جازباعان ءشامشى قالداياقوۆتى كىم جولاتا قويار دەيسىڭ...
ءفيلمدى مونتاجداۋ ۇستىندەمىن، ول كەزدە قازىرگىدەي ۆيدەو جوق، كينوپلەنكاعا تۇسىرەمىز، ونىڭ دا ءوز قيىنشىلىقتارى جەتەرلىك، كوپ ۋاقىت الادى.
كۇندە جۇمىستان سوڭ شاكەڭە ءبىر سوقپاي كەتپەيمىن، جاڭا گازەتتەر اپارىپ، ءفيلمنىڭ ءتۇسىرىلۋ بارىسىنان حاباردار ەتىپ تۇرامىن. ءبىر كۇنى سول قاباتتاعى كەزەكشى مەدبيكەمەن سويلەسكەنىمدە ول كىسىنىڭ جازىلمايتىن دەرتكە شالدىققانىن ەستىدىم. تۇلا بويىمدا توك ءجۇرىپ وتكەندەي بولدى. بۇدان كەيىن مەنىڭ شاكەڭە دەگەن ىستىق ىقىلاسىم ارتا ءتۇستى. ءفيلمنىڭ ءساتتى شىعۋىن اسىعا كۇتتىم. بار ارمانىم تەزىرەك ءبىتىرىپ، شاكەڭنىڭ وزىنە كورسەتۋ... ادەتىمشە اۋرۋحاناعا كەلدىم، سويتسەم، كەزەكشى كەلۋشىلەردى جىبەرمەي تۇر ەكەن. مەن ونىڭ جانىنا كەلىپ، ءشامشى قالداياقوۆقا جىبەرۋىن ءوتىندىم.
- ول قاي ءشامشى؟ اناۋ القاش پا؟ انا جىلى ءبىر تويدا اراققا تويىپ الىپ قۇلاپ جاتقانىن كورگەنمىن، - دەگەن داۋىستى ەستىپ، ارتىما جالت قاراسام، جاسى قىرىقتاردى شامالاعان، بەتى ۇسقىنسىزداۋ، اۋزى باسى التىنعا تولعان، ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانعان، سەمىزدىكتەن جارىلىپ كەتەردەي بولىپ تۇرعان، پاكەنە كەلگەن، بەتى سەكپىل-سەكپىل ايەلگە كوزىم ءتۇستى. شىداي الماي، قانىم باسىما شاۋىپ: ء"سىز ولاي عايبات سويلەمەڭىز! ونىڭ قانداي حالدە جاتقانىن بىلەسىز بە؟! قۇداي باسىڭىزعا بەرمەسىن", - دەدىم. سوندا شاكەڭنىڭ ىشىمدىك دەگەن پالەنى اۋزىنا الماعانىنا كوپ جىل بولعان، 1991جىلدىڭ جەلتوقسان ايى ەدى.
جاڭا جىل قارساڭىندا 1991 جىلدىڭ 30 جەلتوقسانىندا شاكەڭدى اۋرۋحانادان ۇيىنە الىپ كەتۋگە كەلدىك. وتباسىنا بارىپ دەمالعانىن قالادى. شاكەڭ وسى ەكى ايدا قاتتى السىرەپ قالىپتى. ءتىپتى السىزدىكتەن ءوز اياعىمەن جۇرە دە الماي قالعان ەكەن. ءتۇسىرۋ توبىنىڭ سالدىرلاپ قالعان ەسكى "كۋبان" اۆتوبۋسىنا دەيىن كولياسكاعا وتىرعىزىپ جۇرگىزىپ كەلەم... "مىنە، وسىنداي كۇيگە تۇستىك، قاراعىم", - دەپ اۋىر كۇرسىندى شاكەڭ اعا.
شاكەڭدى ۇيىنە الىپ كەلىپ، وتباسىنىڭ ورتاسىندا كينوعا ءتۇسىرىپ الۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. بالالارى ابىلقاسىمدى رويالدا، مۇحتاردى سكريپكادا ويناتىپ ءتۇسىرىپ الدىق.
جاڭا جىلدىڭ الدىندا كومپوزيتورلار ءشامشى قالداياقوۆ پەن اسەت بەيسەۋوۆكە "قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى" دەگەن اتاق بەرىلدى.
- اعا، پرەزيدەنتىمىز قولداپ، حالقىمىز قۇرمەتتەپ، سىزگە ابىرويلى، ۇلكەن اتاق بەرىپ جاتىر! - دەپ قۇتىقتادىم.
- راحمەت، ەلەپ-ەسكەرگەندەرىنە... ەرتەرەك بەرگەندەرىندە تەمىر-تەرسەكتەرى تاۋسىلىپ قالماس ەدى عوي...- دەپ، ول اۋىر كۇرسىندى.
ءبىر كەزدەرى دىنمۇحاممەد قوناەۆتىڭ ءشامشى اعاعا سىيعا بەرگەن پاتەرىندە، ءشامشىنىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى كادرلارى وسىلاي وتباسى ورتاسىندا تۇسىرىلگەن ەدى.
سونىمەن نە كەرەك، ءفيلمنىڭ مونتاجىن ءبىتىرىپ، كوشىرمەسىن جاسايتىن تسەحقا تاپسىردىم. دەگەنمەن، كوڭىل شىركىن كونشىمەدى. سەبەبى، شاكەڭنىڭ ناۋقاسىنا بايلانىستى "ايتىلۋى كەرەك ەدى-اۋ", دەگەن كوپ نارسەلەردى ىسكە اسىرا المادىم... تەك قانا ءشامشى اعامدى ءىرى پلاندا، ۇلكەن وي ۇستىندە ءتۇسىرىپ العانىما شۇكىرشىلىك ەتتىم. سول كادرلارعا قاراپ وتىرىپ، ول كىسىنىڭ بەتجۇزىنەن، كوز جانارىنان ءوزى ءومىر سۇرگەن ۋاقىت تابىن سەزىمتال جۇرەك سەزەر دەپ ويلايمىن.
فيلمدەگى باستى ەپيزودتاردىڭ ءبىرى، ءشامشىنىڭ "مەنىڭ قازاقستانىم" انىنە ارنالعان. ول بۇل ءاننىڭ شىعۋ تاريحىن قىسقاشا بايانداپ بەرگەن ەدى.
1986 جىلعى جەلتوقسان اينىڭ كوتەرىلىسى كەزىندە مەن الماتى كوركەم-سۋرەت ينستيتۋتىندا وقىپ جۇرگەنمىن. وقيعا باستالاردان ءبىر كۇن بۇرىن، دالىرەك ايتسام، 16-نان 17-نە قاراعان ءتۇنى جاتاقحاناداعى ستۋدەنتتەر جانتالاسىپ ۇراندار جازىپ جاتتى. ءبىر توپ جىگىت ءتۇن جامىلىپ، قالا جاستارىن الاڭعا شىعۋعا ۇگىتتەۋ ءۇشىن، الماتىداعى ستۋدەنتتەردىڭ جاتاقحانالارىنا اتتانىپ كەتكەن.
مەنىڭ كوز الدىمدا جەلتوقسان كوتەرىلىسى وسىلاي باستالعان ەدى. سودان قالاداعى جاستار "مەنىڭ قازاقستانىم" انىمەن رۋحتانىپ قارۋلى اسكەرلەرگە قاتتى قارسىلىق كورسەتتى.
كادردا: قارت انا جالعىز ءوزى تريبۋنا جانىنداعى تەپكىشەكتە وتىر. ءاجىم باسقان بەت جۇزىندە قاسىرەت تابى كورىنەدى. بۇل – ۇل-قىزدارى جاپا شەككەن كوپ انالاردىڭ ءبىرى ەدى. الىستان بۇلدىرشىندەر حورىنىڭ ورىنداۋىندا "مەنىڭ قازاقستانىم" ءانى ەستىلەدى، ول بىرتە-بىرتە كۇشەيە تۇسەدى. ەكراندا جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن كورىنىستەر ءوتىپ جاتىر. بۇل – كگب تىڭشىلارىنىڭ جاسىرىن ءتۇسىرىپ العان كينوبەينەلەرى بولاتىن.
مىنە، قارت انا قان توگىلگەن الاڭنان ازەر كەتىپ بارا جاتىر، وسى كەزدە كەيۋانانىڭ جۇرەك ءدۇرسىلىن ەستيمىز.
1992 جىلدىڭ اقپان ايىندا كەزەكتى كينو ءتۇسىرىلىم قامىمەن جول-ساپارعا شىقتىم. ول جاقتا جۇرگەندە دە بولاشاق ءفيلمنىڭ تاعدىرىنا الاڭداۋمەن بولدىم. پويىزبەن الماتىعا كەلە جاتىپ، راديودان شاكەڭنىڭ – قايران ءشامشى قالداياقوۆتىڭ قايتىس بولعانىن ەستىدىم. ۆوكزالدان تۋرا عابيت مۇسىرەپوۆ اتىنداعى جاستار تەاترىنا تارتتىم. حالىق كوپ جينالعان ەكەن، كەلىپ جاتقاندار لەگى تولاسسىز. وڭاشادا تۇرىپ مەن ءشامشى اعامەن ءۇنسىز قوشتاستىم...
ءانىن ايتىپ ەر جەتكەنىممەن، اللا تاعالا ول كىسىمەن كەزدەستىرۋدى ءومىرىنىڭ سوڭعى ايلارىنا جازىپتى. مەن كومپوزيتوردىڭ سول بەينەسىن مۇمكىندىگىم بولعانشا، قاز-قالپىندا بولاشاق ۇرپاقتار ءۇشىن ءتۇسىرىپ الىپ قالۋعا تىرىستىم.
ءشامشى اعا، قايتىس بولارىنان ءبىر كۇن بۇرىن، ءحالىن سۇراي بارعاندارعا، ءوزى تۋرالى تۇسىرىلگەن تۇڭعىش ءفيلمدى كورگىسى كەلەتىنىن ايتىپتى... ولار بولسا مەنى ىزدەپ ستۋدياعا كەلەدى، ءفيلمدى سۇراسا، ونداعىلار كوشىرمەسى دايىن بولماعانىن ايتىپ شىعارىپ سالىپتى...
وسىنى ەستىگەندە نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن: "اعانىڭ فانيدەگى كوپ ارماندارىنىڭ سوڭعىسى وسى بولىپ قالدى ما ەكەن؟"- دەگەن ويدا قالدىم...
قايران، ءشامشى...
تىلەگەن احمەت،
Abai.kz
