HH ǧasyrdyŋ 30-şy jyldarynda myŋdaǧan ziialy azamat atylyp, 1,5 million adam aştyqtan qaza tapty. Qanşama adam şetke bosyp kettı?! Qanşama adam jazyqsyzdan-jazyqsyz saiasi-quǧyn sürgın qūrbany boldy…
Täuelsızdık alǧannan keiın 1993 jyly «Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau turaly zaŋ» qabyldandy. «Tar jol taiǧaq keşken» qasırettı kezeŋderde jazyqsyz atylǧandar aqtala bastady. Bügıngı tarih aqiqat joldy taŋdaǧandardy aiǧaqtap otyr…
Elımız ötken men bügındı teŋ paryqtai otyryp, tarihqa köz jügırtuı qajet. Sondyqtan bız Keŋes däuırınde türlı jalamen atylǧan, azaptalǧan, aidalǧan «saiasi quǧyn sürgın qūrbandary» turaly Q.A. Iаssaui atyndaǧy Halyqarlyq qazaq-türık universitetınıŋ professory, filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory, dıntanuşy Dosai Kenjetai myrzamen sūhbat jürgızdık.
- Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ 2020 jylǧy 24 qaraşadaǧy «Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiia turaly» Jarlyǧyna säikes elımızde saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau jönındegı öŋırlık komissiialar qūrylǧan bolatyn. Sol saiasi qūǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık kommissiia qyzmetı qalai jürıp jatyr? Köŋılıŋız tola ma?
- Ras, Prezidenttıŋ «Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiia turaly» jarlyǧy öz kezegınde öte maŋyzdy qūbylys boldy. Ile şala artynan özektı mäselenı taldau, qarastyru, salystyru, saraptau üşın de arnaiy memlekettık ofis qūryldy. Ofis jetekşısı professor Sabyr Ahmetjanūly Qasymovtyŋ ūiymdastyruymen elımızdıŋ barlyq aimaqtarynda «aimaqtyq komissiia» qūryldy. Ärbır oblys jäne qala äkım orynbasarlary osy aimaqtyq komissiianyŋ jauaptylary bolsa, quǧyn sürgın qūrbandaryn aqtaudyŋ özı bırneşe salaǧa bölınıp taldanuda.
Ol salalar: arhivtık materialdardy taldau; tarih; köterılısşıler; deportasiiaǧa ūşyraǧandar; bai-qūlaqtar; aştyq, kollektivtendıru; lagerler (Gulag); saiasi ideologiialyq (Alaş partiiasy); äskeri tūtqyndar (Türkıstan legiony) jäne dın ökılderın aqtau baǧyty boiynşa jıktelgen. Osy klassifikasiianyŋ özı būl ofistıŋ qalai jūmys atqaryp jatqandyǧynyŋ dälelı.
- 1985 jyldyŋ säuırınen bastalǧan «qaita qūru» zaŋsyz quǧyn-sürgın qūrbandary qūpiialarynyŋ perdesın aşyp, tarihtyŋ «aq daqtary» şyǧa bastady. Alaida älı künge deiın quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ ışınen aqtalmai qalǧandary bar ma?
- İä, sol kezdegı «Gorbachev jylymyǧy» retınde tarihta qalǧan sıresken keŋestık jüienıŋ ışkı syryn aşuǧa baǧyttalǧan aksiia bastalyp, bıraq nätijesız qalǧan bolatyn. Degenmen, būl älı künge jalǧasyp keledı. Onyŋ da sebepterı joq emes. Būl ıs Qazaqstanda 1989 jyly, 1993, 2000 jyldary qarqyn aldy. Qasym-Jomart Toqaevtyŋ 2021jarlyǧymen qaitadan özektılıgın körsettı. Sebebı, älı künge sol keŋestık rejim qūrbandary aqtalyp bıtken joq. Būl bızdıŋ tarih aldyndaǧy, ūrpaq aldyndaǧy boryşymyz bolyp qala bermek. Sondyqtan bügın de 10000-ǧa juyq aqtaluy tiıs qūrbandar tızımın jasap şyqtyq.
-Özıŋız saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn dästürlı dın ökılderın aqtau üşın zerdeleu, qorytyndylar men ūsynymdar daiyndau jūmys tobynyŋ müşesısız. Būl top bügınge deiın qandai nätijege jettı? Atqarylǧan jūmystarymen bölısseŋız.
-Memleket basşysy Qasym-JomartToqaevtyŋ 2020 jylǧy 24 qaraşadaǧy «Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiia qūru turaly» Jarlyǧy boiynşa 11 jūmys toby qūrylyp, qyzmetın bastap kettı.
Onyŋ bırı – Dästürlı dın ökılderı - Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau üşın zertteu, qorytyndy jäne ūsynystar daiyndau jönındegı jūmys toby. Onyŋ qūramyna elımızdegı tanymal ǧalymdar, dıntanuşy-teologtar men filosoftar jäne tarihşylar kıredı. Al jūmys tobynyŋ jetekşısı – men. Menen bölek, būl topta filosofiia, saiasattanu jäne dıntanu instituty Dıntanu ortalyǧynyŋ direktory, filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor Baqytjan Saterşinov, filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory, qauymdastyrylǧan professor Iýliia Şapoval, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor Rahym Beknazarov ta dıni tūlǧalardy anyqtau, zertteu, aqtauǧa ūsynu baǧytynda eŋbektenıp keledı.
Bır aita ketetın mäsele, ötken HH ǧasyrdyŋ 20-50 jyldarynda quǧyn-sürgınge ūşyraǧan dın qairatkerlerınıŋ ışınde mūsylmandarmen qatar, hristian dını men az bolsa da, buddizm ökılderı de boldy. Mūnyŋ sebebı de tüsınıktı. Öitkenı KSRO qūrylǧan kezden bastap ateistık saiasatty ideologiialyq baǧdar retınde qoldanyp, kez kelgen dıni senımge qarsy ıs-şaralaryn jüzege asyrdy. KSRO-nyŋ bükıl territoriiasynda «Qūdaisyzdar qoǧamy», «Qosşy», «Qyzyl otau» ūiymdary belsendı äreketke köştı. «Ǧylymi ateizm» joǧary oqu oryndarynda mındettı pänge ainalyp, jer-jerde partiianyŋ tapsyrmasymen osy baǧytta üzdıksız därıster oqytyldy.
Bızdıŋ jūmys tobymyz qazırgı kezde osy ıs-şaralardyŋ jazbaşa qūjattaryn, mälımetterın arhivterden ızdestırıp, tauyp, quǧyn-sürgınge ūşyraǧan, auyr jazaǧa kesılgen dın ökılderın aiqyndap, bügıngı künge deiın aqtalmai kelgen tūlǧalardy aqtauǧa ūsynyp, olardyŋ ömır joly men qyzmetı jaily auyzşa jäne hatqa tüsken derekterdı jinastyryp, ǧylymi ainalymǧa engızu baǧytynda qyzmet etıp keledı. Osy jūmystar nätijesınde 1000-ǧa juyq dın qairatkerlerınıŋ esımderı anyqtaldy. Sonymen qatar jūmys tobynyŋ atqarǧan qyzmetı men jūmys jürgızu ädısnamasyn jetıldıru maqsatynda ötken jyly bırneşe konferensiialar, ǧylymi seminarlar men döŋgelek üstelder ötkızıldı.
-
Qazır elımızde aşarşylyqty jäne 1930-50 jyldary bolǧan saiasi quǧyn-sürgın kezeŋın zertteu qarqyn aldy. Qūpiia mūraǧattarmen tyŋǧylyqty jūmys ta bastaldy. Ol üşın arnaiy komissiia da qūryldy. Demek, osy zertteulerdıŋ arqasynda alda türlı derekter men tarihi faktılerge köz jetkızemız be?
-Tarihi faktıler de derekter de köptep şyǧyp jatyr...
Mysaly, Keŋes ökımetınıŋ dınge qarsy jürgızgen repressiialyq şaralary negızınen üş baǧytta jüzege asty. Onyŋ bırınşısı, dıni tūlǧalardy, qairatkerlerdı, dın ǧūlamalaryn (molda, damolla, ahun, işan, muäzın, müdärıs) t.b. quǧyn-sürgınge ūşyratu. Ekınşısı, dıni oqu oryndary men ǧūryptyq keşenderdı (meşıt, mektep, medrese, kesene, mazar, qorym t.b.) qiratu, şaruaşylyq maqsattardy paidalanu. Üşınşısı, dıni-ruhani mätınderdı, kıtaptar men qoljazbalardy tärkıleu, örteu. Būl üş baǧytta jürgızılgen jūmystyŋ negızgı maqsaty – halyqty ruhani-mädeni tamyrynan aiyru, dästürlı salt-sana men dünietanymdy tolyqtai terıstep, «qūdaisyzdandyru» ideiasyn qoǧam ömırınıŋ är salasyna endıru edı.
Būl maqsatta 1929 jyldan 1947 jylǧa deiın «Jauyqqan ateizm qoǧamy» belsendı qyzmet ettı. 1947 jyldan bastap 1950 jyldyŋ aiaǧyna deiın «Ǧylymi ateizm qoǧamy» būqaralyq erıktı ǧylymi-aǧartu äreketın jürgızıp, ateizmdı ǧylymi formatta nasihattauǧa basymdyq berdı. Dınge qarsy saiasattyŋ eŋ auyr da zardaby mol kezeŋı «Jauyqqan ateister qoǧamy» qyzmet etken jyldarmen säikes keledı. Osy kezeŋde ärtürlı zaŋnamalar, qaulylar, būiryqtar arqyly arnaiy «işandar ısı», «sopylar operasiiasy» degen nauqandar ūiymdastyryldy. Jazalauşy organdardyŋ məlımetterı boiynşa 1923-1924 jyldary būrynǧy KSRO kölemınde 2469 dıni qyzmetşıler tūtqyndalsa, 1931-1932 jyldary olardyŋ sany 19812 adamǧa jetken. Qazaqstanda 900-den astam dın ökılderı qamauǧa alynyp, olardyŋ ışınen 431 adam (44%) atu jazasyna kesıldı. Repressiiaǧa ūşyraǧandardyŋ 86,4%-y 1930-1940 jyldary ūstaldy. Saiasi quǧyn-sürgın körgenderdıŋ 32,8%-yn qazaq qoja-moldalary qūrady. Bıraq būl resmi tırkelgenderı, keiın anyqtalǧandary ǧana. 1928 jyly mamyrda B(b)KP OK qaramaǧyndaǧy Saiasi basqarma mūsylman dıni mektepterın jabu turaly şeşım qabyldady. 1929 j. arab jazuynyŋ latyn jazuyna jäne 1940 j. kirillisaǧa almastyryluy da mūsylmandyq bılım beru jüiesıne orasan ziianyn tigızdı.
Orys pravoslavtyq şırkeuıne qatysty jazalau şaralary 1935 jyly bastalyp, 1936 jyly jalǧasty. 1935-1936 jj. şamamen 10 000 hram jabyldy. 1937 jyly ǧana 59 episkop tūtqyndalyp, 60-y atyldy. Atylǧandardyŋ ışınde mitr. Petr (Polianskii), mitr. Serafim (Chichagov), mitr. Serafim (Meşeriakov), mitr. Konstantin (Diakov), mitr. Evgenii (Zernov), arhiep. Serafim (Zvezdinskii) jäne basqalary boldy. Mitr. Sergiiden bölıngen arhiereiler – mitr. Kirill (Smirnov), mitr. İosif (Petrovyh), arhiep. Feodor (Pozdeevskii), ep. Damaskin (Sedrik) jäne basqalary auyr japa şektı. Şırkeu tarihşysy V.V. Sypin esepteuı boiynşa 1937 jyldyŋ özınde 8000-nan asa şırkeu jabylǧan.
Mūnyŋ barlyǧy saiasi quǧyn-sürgınge ūşyraǧan adamdardy zertteu nätijesınen paida boldy. Älı zerttelmegenı qanşama...
-Qazır bızge tarihymyzdyŋ osy qaiǧyly kezeŋın tolyq ärı jan-jaqty zerdeleuge mümkındık tudy. Būl aqparatty är azamatqa bükpesız jetkızu - ärbır qazaqstandyq ǧalymnyŋ, tarihşynyŋ mındetı. Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau mäselelerın jan-jaqty zerdeleu jäne şeşu maqsatynda Memleket tarapynan qandai da bır kömek bar ma?
- Ärine, Täuelsızdıgımızdı alyp, öz aldymyzǧa bırtūtas el bolǧannan keinı tarihty qazyp, qazynamyzdy jiyp saluǧa mümkındıgımız köp boldy. Būl atqarylyp jatqan jūmystar tıkelei memlekettıŋ nazaryndaǧy ıs. Joǧaryda aityp ötkenımdei, Memlekettık ofis qūryp, qadaǧalap, baqylap, metodikalyq baǧyt baǧdar berıp, ony arnaiy biudjetpen qamtamasyz etıp otyr.
-Q.A. Iаssaui atyndaǧy Halyqarlyq qazaq-türık universitetınıŋ professory, filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory retınde quǧyn-sürgın qūrbandary, olardyŋ ǧylymi eŋbekterı qanşalyqty oqu oryndarynda qanşalyqty nasihattalady?
- Prezident Qasym-Jomart Kemelūly Toqaev joǧaryda aitylǧan Jarlyǧynda «Saiasi quǧyn-sürgınnıŋ jazyqsyz qūrbandaryna qatysty tarihi ädıldıktı qalpyna keltıru, olardyŋ adal jäne igı esımderın halyq pen ūrpaqtaryna qaitaru» mındetın qoiǧan bolatyn. Demek, ötken ǧasyrdyŋ 20-50 jyldary jazyqsyz jazalauǧa ūşyraǧan dın qairatkerlerın aqtaudyŋ bügıngı kün tūrǧysynan mänı öte zor. Öitkenı bız kez kelgen qūbylysty ötkenınen bölıp-jaryp qarastyra almaimyz.
Bügıngı jas ūrpaq Qazaqstan tarihynda nebır «aqtaŋdaqtar» qalǧanyn, ata-babalarynyŋ myŋjyldyq qūndylyqty, mäiektı ruhani mūralardy saqtau, qorǧau, jetkızu jolynda qandai azap tartqanyn, maşaqat körgenın oqu kerek, zerdesıne toqu kerek. Būl baǧytta auqymdy ıs-şaralar jüzege asyp, eskerusız qalǧan tūlǧalardyŋ aty-jönderı tügel jaryqqa şyqqanda ǧana tarihi tızbek pen sabaqtastyq qaitadan jalǧanady. Būl bır jaǧynan, İslamnyŋ tamyrly mädeniet retınde jerımızde örkendep, jemıs bergenın, ūlttyq sanamyzdyŋ, dünietanymymyz ben ömır saltymyzdyŋ dınnen när alyp kelgenın däleldeu üşın de kerek. Keŋes ökımetınıŋ ateistık saiasaty saldarynan zardap şekken dıni tūlǧalardy aqtau arqyly bız olardyŋ aldyndaǧy paryzymyzdy, mındetımızdı de oryndaǧan bolamyz.
Sūhbattasqanyŋyzǧa rahmet!
Elımız ötken men bügındı teŋ paryqtai otyryp, tarihqa köz jügırtuı qajet. Sondyqtan bız Keŋes däuırınde türlı jalamen atylǧan, azaptalǧan, aidalǧan «saiasi quǧyn sürgın qūrbandary» turaly Q.A. Iаssaui atyndaǧy Halyqarlyq qazaq-türık universitetınıŋ professory, filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory, dıntanuşy Dosai Kenjetai myrzamen sūhbat jürgızdık.
- Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ 2020 jylǧy 24 qaraşadaǧy «Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiia turaly» Jarlyǧyna säikes elımızde saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau jönındegı öŋırlık komissiialar qūrylǧan bolatyn. Sol saiasi qūǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık kommissiia qyzmetı qalai jürıp jatyr? Köŋılıŋız tola ma?
- Ras, Prezidenttıŋ «Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiia turaly» jarlyǧy öz kezegınde öte maŋyzdy qūbylys boldy. Ile şala artynan özektı mäselenı taldau, qarastyru, salystyru, saraptau üşın de arnaiy memlekettık ofis qūryldy. Ofis jetekşısı professor Sabyr Ahmetjanūly Qasymovtyŋ ūiymdastyruymen elımızdıŋ barlyq aimaqtarynda «aimaqtyq komissiia» qūryldy. Ärbır oblys jäne qala äkım orynbasarlary osy aimaqtyq komissiianyŋ jauaptylary bolsa, quǧyn sürgın qūrbandaryn aqtaudyŋ özı bırneşe salaǧa bölınıp taldanuda.
Ol salalar: arhivtık materialdardy taldau; tarih; köterılısşıler; deportasiiaǧa ūşyraǧandar; bai-qūlaqtar; aştyq, kollektivtendıru; lagerler (Gulag); saiasi ideologiialyq (Alaş partiiasy); äskeri tūtqyndar (Türkıstan legiony) jäne dın ökılderın aqtau baǧyty boiynşa jıktelgen. Osy klassifikasiianyŋ özı būl ofistıŋ qalai jūmys atqaryp jatqandyǧynyŋ dälelı.
- 1985 jyldyŋ säuırınen bastalǧan «qaita qūru» zaŋsyz quǧyn-sürgın qūrbandary qūpiialarynyŋ perdesın aşyp, tarihtyŋ «aq daqtary» şyǧa bastady. Alaida älı künge deiın quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ ışınen aqtalmai qalǧandary bar ma?
- İä, sol kezdegı «Gorbachev jylymyǧy» retınde tarihta qalǧan sıresken keŋestık jüienıŋ ışkı syryn aşuǧa baǧyttalǧan aksiia bastalyp, bıraq nätijesız qalǧan bolatyn. Degenmen, būl älı künge jalǧasyp keledı. Onyŋ da sebepterı joq emes. Būl ıs Qazaqstanda 1989 jyly, 1993, 2000 jyldary qarqyn aldy. Qasym-Jomart Toqaevtyŋ 2021jarlyǧymen qaitadan özektılıgın körsettı. Sebebı, älı künge sol keŋestık rejim qūrbandary aqtalyp bıtken joq. Būl bızdıŋ tarih aldyndaǧy, ūrpaq aldyndaǧy boryşymyz bolyp qala bermek. Sondyqtan bügın de 10000-ǧa juyq aqtaluy tiıs qūrbandar tızımın jasap şyqtyq.
-Özıŋız saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn dästürlı dın ökılderın aqtau üşın zerdeleu, qorytyndylar men ūsynymdar daiyndau jūmys tobynyŋ müşesısız. Būl top bügınge deiın qandai nätijege jettı? Atqarylǧan jūmystarymen bölısseŋız.
-Memleket basşysy Qasym-JomartToqaevtyŋ 2020 jylǧy 24 qaraşadaǧy «Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiia qūru turaly» Jarlyǧy boiynşa 11 jūmys toby qūrylyp, qyzmetın bastap kettı.
Onyŋ bırı – Dästürlı dın ökılderı - Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau üşın zertteu, qorytyndy jäne ūsynystar daiyndau jönındegı jūmys toby. Onyŋ qūramyna elımızdegı tanymal ǧalymdar, dıntanuşy-teologtar men filosoftar jäne tarihşylar kıredı. Al jūmys tobynyŋ jetekşısı – men. Menen bölek, būl topta filosofiia, saiasattanu jäne dıntanu instituty Dıntanu ortalyǧynyŋ direktory, filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor Baqytjan Saterşinov, filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory, qauymdastyrylǧan professor Iýliia Şapoval, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor Rahym Beknazarov ta dıni tūlǧalardy anyqtau, zertteu, aqtauǧa ūsynu baǧytynda eŋbektenıp keledı.
Bır aita ketetın mäsele, ötken HH ǧasyrdyŋ 20-50 jyldarynda quǧyn-sürgınge ūşyraǧan dın qairatkerlerınıŋ ışınde mūsylmandarmen qatar, hristian dını men az bolsa da, buddizm ökılderı de boldy. Mūnyŋ sebebı de tüsınıktı. Öitkenı KSRO qūrylǧan kezden bastap ateistık saiasatty ideologiialyq baǧdar retınde qoldanyp, kez kelgen dıni senımge qarsy ıs-şaralaryn jüzege asyrdy. KSRO-nyŋ bükıl territoriiasynda «Qūdaisyzdar qoǧamy», «Qosşy», «Qyzyl otau» ūiymdary belsendı äreketke köştı. «Ǧylymi ateizm» joǧary oqu oryndarynda mındettı pänge ainalyp, jer-jerde partiianyŋ tapsyrmasymen osy baǧytta üzdıksız därıster oqytyldy.
Bızdıŋ jūmys tobymyz qazırgı kezde osy ıs-şaralardyŋ jazbaşa qūjattaryn, mälımetterın arhivterden ızdestırıp, tauyp, quǧyn-sürgınge ūşyraǧan, auyr jazaǧa kesılgen dın ökılderın aiqyndap, bügıngı künge deiın aqtalmai kelgen tūlǧalardy aqtauǧa ūsynyp, olardyŋ ömır joly men qyzmetı jaily auyzşa jäne hatqa tüsken derekterdı jinastyryp, ǧylymi ainalymǧa engızu baǧytynda qyzmet etıp keledı. Osy jūmystar nätijesınde 1000-ǧa juyq dın qairatkerlerınıŋ esımderı anyqtaldy. Sonymen qatar jūmys tobynyŋ atqarǧan qyzmetı men jūmys jürgızu ädısnamasyn jetıldıru maqsatynda ötken jyly bırneşe konferensiialar, ǧylymi seminarlar men döŋgelek üstelder ötkızıldı.
-
Qazır elımızde aşarşylyqty jäne 1930-50 jyldary bolǧan saiasi quǧyn-sürgın kezeŋın zertteu qarqyn aldy. Qūpiia mūraǧattarmen tyŋǧylyqty jūmys ta bastaldy. Ol üşın arnaiy komissiia da qūryldy. Demek, osy zertteulerdıŋ arqasynda alda türlı derekter men tarihi faktılerge köz jetkızemız be?
-Tarihi faktıler de derekter de köptep şyǧyp jatyr...
Mysaly, Keŋes ökımetınıŋ dınge qarsy jürgızgen repressiialyq şaralary negızınen üş baǧytta jüzege asty. Onyŋ bırınşısı, dıni tūlǧalardy, qairatkerlerdı, dın ǧūlamalaryn (molda, damolla, ahun, işan, muäzın, müdärıs) t.b. quǧyn-sürgınge ūşyratu. Ekınşısı, dıni oqu oryndary men ǧūryptyq keşenderdı (meşıt, mektep, medrese, kesene, mazar, qorym t.b.) qiratu, şaruaşylyq maqsattardy paidalanu. Üşınşısı, dıni-ruhani mätınderdı, kıtaptar men qoljazbalardy tärkıleu, örteu. Būl üş baǧytta jürgızılgen jūmystyŋ negızgı maqsaty – halyqty ruhani-mädeni tamyrynan aiyru, dästürlı salt-sana men dünietanymdy tolyqtai terıstep, «qūdaisyzdandyru» ideiasyn qoǧam ömırınıŋ är salasyna endıru edı.
Būl maqsatta 1929 jyldan 1947 jylǧa deiın «Jauyqqan ateizm qoǧamy» belsendı qyzmet ettı. 1947 jyldan bastap 1950 jyldyŋ aiaǧyna deiın «Ǧylymi ateizm qoǧamy» būqaralyq erıktı ǧylymi-aǧartu äreketın jürgızıp, ateizmdı ǧylymi formatta nasihattauǧa basymdyq berdı. Dınge qarsy saiasattyŋ eŋ auyr da zardaby mol kezeŋı «Jauyqqan ateister qoǧamy» qyzmet etken jyldarmen säikes keledı. Osy kezeŋde ärtürlı zaŋnamalar, qaulylar, būiryqtar arqyly arnaiy «işandar ısı», «sopylar operasiiasy» degen nauqandar ūiymdastyryldy. Jazalauşy organdardyŋ məlımetterı boiynşa 1923-1924 jyldary būrynǧy KSRO kölemınde 2469 dıni qyzmetşıler tūtqyndalsa, 1931-1932 jyldary olardyŋ sany 19812 adamǧa jetken. Qazaqstanda 900-den astam dın ökılderı qamauǧa alynyp, olardyŋ ışınen 431 adam (44%) atu jazasyna kesıldı. Repressiiaǧa ūşyraǧandardyŋ 86,4%-y 1930-1940 jyldary ūstaldy. Saiasi quǧyn-sürgın körgenderdıŋ 32,8%-yn qazaq qoja-moldalary qūrady. Bıraq būl resmi tırkelgenderı, keiın anyqtalǧandary ǧana. 1928 jyly mamyrda B(b)KP OK qaramaǧyndaǧy Saiasi basqarma mūsylman dıni mektepterın jabu turaly şeşım qabyldady. 1929 j. arab jazuynyŋ latyn jazuyna jäne 1940 j. kirillisaǧa almastyryluy da mūsylmandyq bılım beru jüiesıne orasan ziianyn tigızdı.
Orys pravoslavtyq şırkeuıne qatysty jazalau şaralary 1935 jyly bastalyp, 1936 jyly jalǧasty. 1935-1936 jj. şamamen 10 000 hram jabyldy. 1937 jyly ǧana 59 episkop tūtqyndalyp, 60-y atyldy. Atylǧandardyŋ ışınde mitr. Petr (Polianskii), mitr. Serafim (Chichagov), mitr. Serafim (Meşeriakov), mitr. Konstantin (Diakov), mitr. Evgenii (Zernov), arhiep. Serafim (Zvezdinskii) jäne basqalary boldy. Mitr. Sergiiden bölıngen arhiereiler – mitr. Kirill (Smirnov), mitr. İosif (Petrovyh), arhiep. Feodor (Pozdeevskii), ep. Damaskin (Sedrik) jäne basqalary auyr japa şektı. Şırkeu tarihşysy V.V. Sypin esepteuı boiynşa 1937 jyldyŋ özınde 8000-nan asa şırkeu jabylǧan.
Mūnyŋ barlyǧy saiasi quǧyn-sürgınge ūşyraǧan adamdardy zertteu nätijesınen paida boldy. Älı zerttelmegenı qanşama...
-Qazır bızge tarihymyzdyŋ osy qaiǧyly kezeŋın tolyq ärı jan-jaqty zerdeleuge mümkındık tudy. Būl aqparatty är azamatqa bükpesız jetkızu - ärbır qazaqstandyq ǧalymnyŋ, tarihşynyŋ mındetı. Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau mäselelerın jan-jaqty zerdeleu jäne şeşu maqsatynda Memleket tarapynan qandai da bır kömek bar ma?
- Ärine, Täuelsızdıgımızdı alyp, öz aldymyzǧa bırtūtas el bolǧannan keinı tarihty qazyp, qazynamyzdy jiyp saluǧa mümkındıgımız köp boldy. Būl atqarylyp jatqan jūmystar tıkelei memlekettıŋ nazaryndaǧy ıs. Joǧaryda aityp ötkenımdei, Memlekettık ofis qūryp, qadaǧalap, baqylap, metodikalyq baǧyt baǧdar berıp, ony arnaiy biudjetpen qamtamasyz etıp otyr.
-Q.A. Iаssaui atyndaǧy Halyqarlyq qazaq-türık universitetınıŋ professory, filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory retınde quǧyn-sürgın qūrbandary, olardyŋ ǧylymi eŋbekterı qanşalyqty oqu oryndarynda qanşalyqty nasihattalady?
- Prezident Qasym-Jomart Kemelūly Toqaev joǧaryda aitylǧan Jarlyǧynda «Saiasi quǧyn-sürgınnıŋ jazyqsyz qūrbandaryna qatysty tarihi ädıldıktı qalpyna keltıru, olardyŋ adal jäne igı esımderın halyq pen ūrpaqtaryna qaitaru» mındetın qoiǧan bolatyn. Demek, ötken ǧasyrdyŋ 20-50 jyldary jazyqsyz jazalauǧa ūşyraǧan dın qairatkerlerın aqtaudyŋ bügıngı kün tūrǧysynan mänı öte zor. Öitkenı bız kez kelgen qūbylysty ötkenınen bölıp-jaryp qarastyra almaimyz.
Bügıngı jas ūrpaq Qazaqstan tarihynda nebır «aqtaŋdaqtar» qalǧanyn, ata-babalarynyŋ myŋjyldyq qūndylyqty, mäiektı ruhani mūralardy saqtau, qorǧau, jetkızu jolynda qandai azap tartqanyn, maşaqat körgenın oqu kerek, zerdesıne toqu kerek. Būl baǧytta auqymdy ıs-şaralar jüzege asyp, eskerusız qalǧan tūlǧalardyŋ aty-jönderı tügel jaryqqa şyqqanda ǧana tarihi tızbek pen sabaqtastyq qaitadan jalǧanady. Būl bır jaǧynan, İslamnyŋ tamyrly mädeniet retınde jerımızde örkendep, jemıs bergenın, ūlttyq sanamyzdyŋ, dünietanymymyz ben ömır saltymyzdyŋ dınnen när alyp kelgenın däleldeu üşın de kerek. Keŋes ökımetınıŋ ateistık saiasaty saldarynan zardap şekken dıni tūlǧalardy aqtau arqyly bız olardyŋ aldyndaǧy paryzymyzdy, mındetımızdı de oryndaǧan bolamyz.
Sūhbattasqanyŋyzǧa rahmet!
Dana Nūrmūhanbet
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
