Elımızdegı ötkır tūrǧan mäselelerdıŋ bırı qazaq tılın körkeitu mäselesı. Memlekettık tıl ūzaq jyldar boiy özınıŋ laiyqty ornyn qoǧamda da, memlekettık basqaru ierarhiiasynda da ala almauda. Oǧan ärine köptegen faktorlar äser etedı. Ol ışkı jäne syrtqy dep ekıge bölsek bolady. Işkı faktorǧa memlekettık saiasatta tıldı reformalauǧa qyryn qaraudy aitsaq, syrtqy faktorge Reseidıŋ yqpalyn jatqyza alamyz. Degenmen memlekettık tıldı damytu mäselesı näzık ärı tym asyǧystyqty qajet etpeidı. Sebebı reformany jyldam jürgızuge tyrysu tıldıŋ zaŋdylyqtaryn saqtamastan oǧan nūqsan keltıretın özgerısterge äkeluı mümkın. Älemde köptegen memleketter tıldık reforma jasau barysynda töl dybystarynan aiyrylyp qalǧan sätter az emes.
Tılge reforma jasau degenımız tek älıpbidı özgertumen şektelmeidı. Ol jaŋa terminderdı enguz, tıldı ǧylym tılıne ainaldyru, jaŋa kıtaptar men tuyndylardy audaru jäne ony jazyp şyǧu, memlekettık tıldı kompiuter tılıne negızdeu, balalarǧa qyzyqty tıl üiretu animasiialaryn jasau jäne taǧy basqa qadamdardan tūrady.
Memlekettık tıldı reformalau turaly bastamalar täuelsızdıktı qalpyna keltırgen künnen bastap aitylyp keledı. Älıpbidı özgertuden bastap konstitusiiadaǧy orys tılınıŋ resmi tıl statusyn alyp tastauǧa deiıngı san türlı ūsynys pen san türlı bastama köterıldı. Degenmen tıldı reformalau memlekettık tıldı latyn älıpbiı negızıne köşırudı naqty baǧdarlama retınde qabyldaǧan sätten bastap bastaldy desek te bolady.
Qazaq tılın latyn älıpbiı ülgısıne köşıru bırneşe qajettılıkten tuyndap otyr. Ol eŋ aldymen ǧylym jäne bılımnıŋ aǧylşyn tılınde boluy, kompiuter tılınıŋ latyn älıpbiı negızınde jasaluy. Bıraq būl tūrǧyda tıldı reformalaumen qatar, halyqtyŋ da köŋıl-küiın eskergen abzal. Türkiiada, Türkımenstanda, Äzırbaijanda jäne Özbekstanda latyn älıpbiın engızu täjıribesı tılge qatysty mäselelerde basym röl saiasi şeşımderge emes, halyqtyŋ köpşılıgınıŋ pıkırıne tiesılı ekenın körsettı. Sonyŋ saldarynan älıpbi jasauşylardyŋ köptegen ūsynystary men nūsqalaryn halyq qabyldamady, al kei tūsta tıptı töl dybystar joiylyp kettı. Qazaqstan ol qatelıkten sabaq alyp, latyn älıpbiıne negızdelgen jaŋa alfavittı jan-jaqty talqylap jatyr.
Özbekstanda 30 jyldan astam uaqyt boiy halyqpen talqylamai qabyldanǧan latyn älıpbiınıŋ nūsqasyn qoǧamda qabyl alu qiynǧa soǧuda. Al būl mäselege soŋǧy eldıŋ basşysy Şavkat Mirzieev qana nükte qoia aldy. Ol jai ǧana filologtardy, özbek tılınıŋ bılgırlerın jinap, olarmen arnaiy jiyndar ötkızıp, halyqtyŋ oiy men pıkırın eskere otyryp älıpbidı özgertudı tübegeilı aiaqtady. Osylaişa Özbekstanda otyz jyl būryn qabyldanǧan älıpbi ıs jüzınde endı ıske asyp jatyr desek bolady. 30 jyl būrynǧy mäsele bır aptada şeşıldı. Ūlttyq tıldıŋ latyn älıpbiınıŋ soŋǧy nūsqasyn bükıl özbek qoǧamy bırjaqty oŋ qabyldai bastady. Būl mysal tıldı reformalauda qoǧamnyŋ pıkırı men oiyn eskeru qajet ekenın naqty körsete aldy.
Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ naqty da däiektı ūstanymy mamandardyŋ, ǧalymdardyŋ pıkırı aldyŋǧy qatarda tūruy tiıs. Memleket basşysy ekpındı «Mäsele kirillisadan latynǧa köşude emes, qazaq tılıne auqymdy reformanyŋ jürgızılıp jatqanynda» dep anyq jäne naqty aituda.
Şynynda da, äŋgıme ärıpterdı nemese taŋbalardy auystyruda emes, alfavit jasaudyŋ, emlesı men erejesın, sözjasamdyq jäne terminjasamdyq üderısterdıŋ negızgı prinsipterın saqtai otyryp, tübegeilı jüielı ärı tiımdı reforma jasauda bolyp tūr. Ol üşın bız qazaq tılınıŋ alfavittık tarihyna köŋıl audaruǧa tiıspız.
Qazırgı qazaq tılıne jaqyn tıldıŋ qalyptasuy men damuy HIII-HIV ǧasyrlarda jüzege asty. Alfavittık jazudyŋ eŋ köne türlerınıŋ bırı – 6-7 ǧasyrlarda paida bolǧan köne türkı jazuy. Mūndai jazudyŋ eŋ alǧaşqy eskertkışterınıŋ bırı 1896-1897 jyldary Qazaqstanda Äulie-Ata (qazırgı Taraz qalasy) maŋynan tabylǧan. Onda köne türkı jazulary bar 5 tas tabyldy. Al 1940 jyly Şyǧys Türkıstannan 8 ǧasyrdyŋ ortasyndaǧy köne türkı jazuynyŋ jaqsy saqtalǧan 4 qoljazbasy tabyldy. Būl oljalardyŋ ǧylymi maŋyzy zor boldy. Arab jazuy Orta Aziia men Qazaqstanda ruhani jäne zaiyrly mektepterde, resmi hat almasuda qoldanyldy. Ǧimarattar men qūrylystardyŋ baǧanalary, kümbezderı ädemı oiu-örnektermen bezendırılgen edı jäne onda ärıptık jazular körınıs tapty. Ǧalymdar men aqyndar şyǧarmalaryn arab tılınde jazyp, köbıne joǧary körkemdık deŋgeide jasai bıldı. Şyǧystyŋ körnektı oişyldarynyŋ barlyq şyǧarmalary arab jäne parsy tılderınde jazylǧan, öitkenı būl tılder halyqaralyq dep sanaldy. Qazaqstanda da solai boldy.
Qazaqstanda arab jazuy 10-20 ǧasyrlar aralyǧynda 900 jyl boiy qoldanylǧan. 1912 jyly Ahmet Baitūrsynov arab jazuy negızınde qazaq jazuyna reforma jasap, şetelde tūratyn milliondaǧan qazaqtardyŋ ony qoldanuyna mümkındık berdı. Qazaq tılınde qoldanylmaityn arab ärıpterınıŋ barlyǧyn alyp tastap, qazaq tılıne tän ärıpterdı qosty. «Jaŋa emle» dep atalatyn jaŋa älıpbidı Qytai, Auǧanstan, İranda tūratyn qazaqtar älı künge deiın qoldanady. Ony keide el arasynda «töte jazu» dep te ataidy.
1917 jyldan keiın Qazaqstanda latyn älıpbiıne köşu qozǧalysy bastaldy. Bıraq naqty qozǧalystar Qazaqstanda latyn grafikasyna köşu qozǧalysy 1923 jyly bastau aldy. Köptegen talqylaulardan keiın 1929 jyly qazaq älıpbiı latyn älıpbiıne köşırıldı. Latyn grafikasynda gazet-jurnal basylyp, mektepterde latyn älıpbiı engızıldı. Osynyŋ bärı bılım berudıŋ jaŋa türın, oqulyqtar şyǧaruǧa jäne mūǧalımderdı daiyndauǧa orasan zor şyǧyndardy talap ettı. Latyn negızındegı qazaq älıpbiı 30 ärıpten, olarǧa qazaq tılınıŋ naqty dybystaryn jetkızuge qajettı belgılermen tolyqtyrylǧan edı. Degenmen, Qazaqstandaǧy latyn grafikasynyŋ ǧūmyry 1929 jyldan 1939 jylǧa deiın ǧana boldy. Iаǧni on jyl. Būl tym qysqa uaqyt jäne qoǧam sanasyna sıŋıp ülgermedı.
Latyn älıpbiın qoldauşylardyŋ Europa mädenietın onyŋ kömegımen tüsınuge degen ümıtı aqtalmady. Latyn grafikasyn meŋgeru mädeni damudyŋ europalyq deŋgeidegı jetıstıkterın meŋgerudı mehanikalyq türde qamtamasyz ete almady. Latynşylar mektepte şet tılderın oqudy da ūiymdastyra almady. Äitse de būl qazaq jazuy men baspa önerınıŋ damuyndaǧy belgılı bır kezeŋ edı. Būl kezeŋdegı kıtaptar qazaq halqynyŋ mädenietınıŋ nysany men mazmūny jaǧynan ūlttyq qoryna endı. Keiın kirillisaǧa audaryldy. Qazaq tılınıŋ dybystyq erekşelıkterıne sai 42 ärıpten tūratyn orys grafikasy negızındegı jaŋa älıpbi jobasy 1940 jyly ūsynyldy. Sol kezden bastap mektepterde qazaqşa kıtaptardy, gazet-jurnaldardy basyp şyǧaru, resmi hat-habarlardy jürgızu, mektepterde oqytu jaŋa qazaq älıpbiımen jürgızılıp keledı. Kirillisaǧa qarsy tarap qazırde köp. Olar kirillisany zaman talabyna sai emes jäne ǧylymi jetıstık jasalatyn älıpbi türı emes dep sanaidy.
Qazaq tılın reformalau jaily naqty ūsynystar 2017 jyly bastaldy. Onda alǧaş ret qazaq tılın latyn älıpbiıne ötkızu, al orys tılınde söileitın jandar üşın kirillisany qaldyru mäselesı aityldy. Osy uaqytqa deiın latyn älıpbiınıŋ san türı ūsynylyp, talqylandy. Bıraq älı bırde-bıreuı naqty qabyldanbady. Soǧan qaramastan memlekettık mekemelerde, dükender men ǧimarattar syrtyndy latyn älıpbiıne negızdelgen jazular sany artuda. Būl qoǧamnyŋ sanasy men közın jaŋa oŋ özgerısterge üiretu täsılı desek te bolady.
"Adyrna" ūlttyq portaly
