Elimizdegi ótkir turǵan máselelerdiń biri qazaq tilin kórkeıtý máselesi. Memlekettik til uzaq jyldar boıy óziniń laıyqty ornyn qoǵamda da, memlekettik basqarý ıerarhııasynda da ala almaýda. Oǵan árıne kóptegen faktorlar áser etedi. Ol ishki jáne syrtqy dep ekige bólsek bolady. Ishki faktorǵa memlekettik saıasatta tildi reformalaýǵa qyryn qaraýdy aıtsaq, syrtqy faktorge Reseıdiń yqpalyn jatqyza alamyz. Degenmen memlekettik tildi damytý máselesi názik ári tym asyǵystyqty qajet etpeıdi. Sebebi reformany jyldam júrgizýge tyrysý tildiń zańdylyqtaryn saqtamastan oǵan nuqsan keltiretin ózgeristerge ákelýi múmkin. Álemde kóptegen memleketter tildik reforma jasaý barysynda tól dybystarynan aıyrylyp qalǵan sátter az emes.
Tilge reforma jasaý degenimiz tek álipbıdi ózgertýmen shektelmeıdi. Ol jańa termınderdi engýz, tildi ǵylym tiline aınaldyrý, jańa kitaptar men týyndylardy aýdarý jáne ony jazyp shyǵý, memlekettik tildi kompıýter tiline negizdeý, balalarǵa qyzyqty til úıretý anımaııalaryn jasaý jáne taǵy basqa qadamdardan turady.
Memlekettik tildi reformalaý týraly bastamalar táýelsizdikti qalpyna keltirgen kúnnen bastap aıtylyp keledi. Álipbıdi ózgertýden bastap konstıtýııadaǵy orys tiliniń resmı til statýsyn alyp tastaýǵa deıingi san túrli usynys pen san túrli bastama kóterildi. Degenmen tildi reformalaý memlekettik tildi latyn álipbıi negizine kóshirýdi naqty baǵdarlama retinde qabyldaǵan sátten bastap bastaldy desek te bolady.
Qazaq tilin latyn álipbıi úlgisine kóshirý birneshe qajettilikten týyndap otyr. Ol eń aldymen ǵylym jáne bilimniń aǵylshyn tilinde bolýy, kompıýter tiliniń latyn álipbıi negizinde jasalýy. Biraq bul turǵyda tildi reformalaýmen qatar, halyqtyń da kóńil-kúıin eskergen abzal. Túrkııada, Túrkimenstanda, Ázirbaıjanda jáne Ózbekstanda latyn álipbıin engizý tájirıbesi tilge qatysty máselelerde basym ról saıası sheshimderge emes, halyqtyń kópshiliginiń pikirine tıesili ekenin kórsetti. Sonyń saldarynan álipbı jasaýshylardyń kóptegen usynystary men nusqalaryn halyq qabyldamady, al keı tusta tipti tól dybystar joıylyp ketti. Qazaqstan ol qatelikten sabaq alyp, latyn álipbıine negizdelgen jańa alfavıtti jan-jaqty talqylap jatyr.
Ózbekstanda 30 jyldan astam ýaqyt boıy halyqpen talqylamaı qabyldanǵan latyn álipbıiniń nusqasyn qoǵamda qabyl alý qıynǵa soǵýda. Al bul máselege sońǵy eldiń basshysy Shavkat Mırzıeev qana núkte qoıa aldy. Ol jaı ǵana fılologtardy, ózbek tiliniń bilgirlerin jınap, olarmen arnaıy jıyndar ótkizip, halyqtyń oıy men pikirin eskere otyryp álipbıdi ózgertýdi túbegeıli aıaqtady. Osylaısha Ózbekstanda otyz jyl buryn qabyldanǵan álipbı is júzinde endi iske asyp jatyr desek bolady. 30 jyl burynǵy másele bir aptada sheshildi. Ulttyq tildiń latyn álipbıiniń sońǵy nusqasyn búkil ózbek qoǵamy birjaqty oń qabyldaı bastady. Bul mysal tildi reformalaýda qoǵamnyń pikiri men oıyn eskerý qajet ekenin naqty kórsete aldy.
Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń naqty da dáıekti ustanymy mamandardyń, ǵalymdardyń pikiri aldyńǵy qatarda turýy tıis. Memleket basshysy ekpindi «Másele kırıllıadan latynǵa kóshýde emes, qazaq tiline aýqymdy reformanyń júrgizilip jatqanynda» dep anyq jáne naqty aıtýda.
Shynynda da, áńgime áripterdi nemese tańbalardy aýystyrýda emes, alfavıt jasaýdyń, emlesi men erejesin, sózjasamdyq jáne termınjasamdyq úderisterdiń negizgi prınıpterin saqtaı otyryp, túbegeıli júıeli ári tıimdi reforma jasaýda bolyp tur. Ol úshin biz qazaq tiliniń alfavıttik tarıhyna kóńil aýdarýǵa tıispiz.
Qazirgi qazaq tiline jaqyn tildiń qalyptasýy men damýy HIII-HIV ǵasyrlarda júzege asty. Alfavıttik jazýdyń eń kóne túrleriniń biri – 6-7 ǵasyrlarda paıda bolǵan kóne túrki jazýy. Mundaı jazýdyń eń alǵashqy eskertkishteriniń biri 1896-1897 jyldary Qazaqstanda Áýlıe-Ata (qazirgi Taraz qalasy) mańynan tabylǵan. Onda kóne túrki jazýlary bar 5 tas tabyldy. Al 1940 jyly Shyǵys Túrkistannan 8 ǵasyrdyń ortasyndaǵy kóne túrki jazýynyń jaqsy saqtalǵan 4 qoljazbasy tabyldy. Bul oljalardyń ǵylymı mańyzy zor boldy. Arab jazýy Orta Azııa men Qazaqstanda rýhanı jáne zaıyrly mektepterde, resmı hat almasýda qoldanyldy. Ǵımarattar men qurylystardyń baǵanalary, kúmbezderi ádemi oıý-órnektermen bezendirilgen edi jáne onda áriptik jazýlar kórinis tapty. Ǵalymdar men aqyndar shyǵarmalaryn arab tilinde jazyp, kóbine joǵary kórkemdik deńgeıde jasaı bildi. Shyǵystyń kórnekti oıshyldarynyń barlyq shyǵarmalary arab jáne parsy tilderinde jazylǵan, óıtkeni bul tilder halyqaralyq dep sanaldy. Qazaqstanda da solaı boldy.
Qazaqstanda arab jazýy 10-20 ǵasyrlar aralyǵynda 900 jyl boıy qoldanylǵan. 1912 jyly Ahmet Baıtursynov arab jazýy negizinde qazaq jazýyna reforma jasap, shetelde turatyn mıllıondaǵan qazaqtardyń ony qoldanýyna múmkindik berdi. Qazaq tilinde qoldanylmaıtyn arab áripteriniń barlyǵyn alyp tastap, qazaq tiline tán áripterdi qosty. «Jańa emle» dep atalatyn jańa álipbıdi Qytaı, Aýǵanstan, Iranda turatyn qazaqtar áli kúnge deıin qoldanady. Ony keıde el arasynda «tóte jazý» dep te ataıdy.
1917 jyldan keıin Qazaqstanda latyn álipbıine kóshý qozǵalysy bastaldy. Biraq naqty qozǵalystar Qazaqstanda latyn grafıkasyna kóshý qozǵalysy 1923 jyly bastaý aldy. Kóptegen talqylaýlardan keıin 1929 jyly qazaq álipbıi latyn álipbıine kóshirildi. Latyn grafıkasynda gazet-jýrnal basylyp, mektepterde latyn álipbıi engizildi. Osynyń bári bilim berýdiń jańa túrin, oqýlyqtar shyǵarýǵa jáne muǵalimderdi daıyndaýǵa orasan zor shyǵyndardy talap etti. Latyn negizindegi qazaq álipbıi 30 áripten, olarǵa qazaq tiliniń naqty dybystaryn jetkizýge qajetti belgilermen tolyqtyrylǵan edi. Degenmen, Qazaqstandaǵy latyn grafıkasynyń ǵumyry 1929 jyldan 1939 jylǵa deıin ǵana boldy. Iaǵnı on jyl. Bul tym qysqa ýaqyt jáne qoǵam sanasyna sińip úlgermedi.
Latyn álipbıin qoldaýshylardyń Eýropa mádenıetin onyń kómegimen túsinýge degen úmiti aqtalmady. Latyn grafıkasyn meńgerý mádenı damýdyń eýropalyq deńgeıdegi jetistikterin meńgerýdi mehanıkalyq túrde qamtamasyz ete almady. Latynshylar mektepte shet tilderin oqýdy da uıymdastyra almady. Áıtse de bul qazaq jazýy men baspa óneriniń damýyndaǵy belgili bir kezeń edi. Bul kezeńdegi kitaptar qazaq halqynyń mádenıetiniń nysany men mazmuny jaǵynan ulttyq qoryna endi. Keıin kırıllıaǵa aýdaryldy. Qazaq tiliniń dybystyq erekshelikterine saı 42 áripten turatyn orys grafıkasy negizindegi jańa álipbı jobasy 1940 jyly usynyldy. Sol kezden bastap mektepterde qazaqsha kitaptardy, gazet-jýrnaldardy basyp shyǵarý, resmı hat-habarlardy júrgizý, mektepterde oqytý jańa qazaq álipbıimen júrgizilip keledi. Kırıllıaǵa qarsy tarap qazirde kóp. Olar kırıllıany zaman talabyna saı emes jáne ǵylymı jetistik jasalatyn álipbı túri emes dep sanaıdy.
Qazaq tilin reformalaý jaıly naqty usynystar 2017 jyly bastaldy. Onda alǵash ret qazaq tilin latyn álipbıine ótkizý, al orys tilinde sóıleıtin jandar úshin kırıllıany qaldyrý máselesi aıtyldy. Osy ýaqytqa deıin latyn álipbıiniń san túri usynylyp, talqylandy. Biraq áli birde-bireýi naqty qabyldanbady. Soǵan qaramastan memlekettik mekemelerde, dúkender men ǵımarattar syrtyndy latyn álipbıine negizdelgen jazýlar sany artýda. Bul qoǵamnyń sanasy men kózin jańa oń ózgeristerge úıretý tásili desek te bolady.
"Adyrna" ulttyq portaly
