ەلىمىزدەگى وتكىر تۇرعان ماسەلەلەردىڭ ءبىرى قازاق ءتىلىن كوركەيتۋ ماسەلەسى. مەملەكەتتىك ءتىل ۇزاق جىلدار بويى ءوزىنىڭ لايىقتى ورنىن قوعامدا دا، مەملەكەتتىك باسقارۋ يەرارحياسىندا دا الا الماۋدا. وعان ارينە كوپتەگەن فاكتورلار اسەر ەتەدى. ول ىشكى جانە سىرتقى دەپ ەكىگە بولسەك بولادى. ىشكى فاكتورعا مەملەكەتتىك ساياساتتا ءتىلدى رەفورمالاۋعا قىرىن قاراۋدى ايتساق، سىرتقى فاكتورگە رەسەيدىڭ ىقپالىن جاتقىزا الامىز. دەگەنمەن مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ماسەلەسى نازىك ءارى تىم اسىعىستىقتى قاجەت ەتپەيدى. سەبەبى رەفورمانى جىلدام جۇرگىزۋگە تىرىسۋ ءتىلدىڭ زاڭدىلىقتارىن ساقتاماستان وعان نۇقسان كەلتىرەتىن وزگەرىستەرگە اكەلۋى مۇمكىن. الەمدە كوپتەگەن مەملەكەتتەر تىلدىك رەفورما جاساۋ بارىسىندا ءتول دىبىستارىنان ايىرىلىپ قالعان ساتتەر از ەمەس.
تىلگە رەفورما جاساۋ دەگەنىمىز تەك ءالىپبيدى وزگەرتۋمەن شەكتەلمەيدى. ول جاڭا تەرميندەردى ەنگۋز، ءتىلدى عىلىم تىلىنە اينالدىرۋ، جاڭا كىتاپتار مەن تۋىندىلاردى اۋدارۋ جانە ونى جازىپ شىعۋ، مەملەكەتتىك ءتىلدى كومپيۋتەر تىلىنە نەگىزدەۋ، بالالارعا قىزىقتى ءتىل ۇيرەتۋ انيماتسيالارىن جاساۋ جانە تاعى باسقا قادامداردان تۇرادى.
مەملەكەتتىك ءتىلدى رەفورمالاۋ تۋرالى باستامالار تاۋەلسىزدىكتى قالپىنا كەلتىرگەن كۇننەن باستاپ ايتىلىپ كەلەدى. ءالىپبيدى وزگەرتۋدەن باستاپ كونستيتۋتسياداعى ورىس ءتىلىنىڭ رەسمي ءتىل ستاتۋسىن الىپ تاستاۋعا دەيىنگى سان ءتۇرلى ۇسىنىس پەن سان ءتۇرلى باستاما كوتەرىلدى. دەگەنمەن ءتىلدى رەفورمالاۋ مەملەكەتتىك ءتىلدى لاتىن ءالىپبيى نەگىزىنە كوشىرۋدى ناقتى باعدارلاما رەتىندە قابىلداعان ساتتەن باستاپ باستالدى دەسەك تە بولادى.
قازاق ءتىلىن لاتىن ءالىپبيى ۇلگىسىنە كوشىرۋ بىرنەشە قاجەتتىلىكتەن تۋىنداپ وتىر. ول ەڭ الدىمەن عىلىم جانە ءبىلىمنىڭ اعىلشىن تىلىندە بولۋى، كومپيۋتەر ءتىلىنىڭ لاتىن ءالىپبيى نەگىزىندە جاسالۋى. بىراق بۇل تۇرعىدا ءتىلدى رەفورمالاۋمەن قاتار، حالىقتىڭ دا كوڭىل-كۇيىن ەسكەرگەن ابزال. تۇركيادا، تۇركىمەنستاندا، ءازىربايجاندا جانە وزبەكستاندا لاتىن ءالىپبيىن ەنگىزۋ تاجىريبەسى تىلگە قاتىستى ماسەلەلەردە باسىم ءرول ساياسي شەشىمدەرگە ەمەس، حالىقتىڭ كوپشىلىگىنىڭ پىكىرىنە تيەسىلى ەكەنىن كورسەتتى. سونىڭ سالدارىنان ءالىپبي جاساۋشىلاردىڭ كوپتەگەن ۇسىنىستارى مەن نۇسقالارىن حالىق قابىلدامادى، ال كەي تۇستا ءتىپتى ءتول دىبىستار جويىلىپ كەتتى. قازاقستان ول قاتەلىكتەن ساباق الىپ، لاتىن الىپبيىنە نەگىزدەلگەن جاڭا ءالفاۆيتتى جان-جاقتى تالقىلاپ جاتىر.
وزبەكستاندا 30 جىلدان استام ۋاقىت بويى حالىقپەن تالقىلاماي قابىلدانعان لاتىن ءالىپبيىنىڭ نۇسقاسىن قوعامدا قابىل الۋ قيىنعا سوعۋدا. ال بۇل ماسەلەگە سوڭعى ەلدىڭ باسشىسى شاۆكات ميرزيەەۆ قانا نۇكتە قويا الدى. ول جاي عانا فيلولوگتاردى، وزبەك ءتىلىنىڭ بىلگىرلەرىن جيناپ، ولارمەن ارنايى جيىندار وتكىزىپ، حالىقتىڭ ويى مەن پىكىرىن ەسكەرە وتىرىپ ءالىپبيدى وزگەرتۋدى تۇبەگەيلى اياقتادى. وسىلايشا وزبەكستاندا وتىز جىل بۇرىن قابىلدانعان ءالىپبي ءىس جۇزىندە ەندى ىسكە اسىپ جاتىر دەسەك بولادى. 30 جىل بۇرىنعى ماسەلە ءبىر اپتادا شەشىلدى. ۇلتتىق ءتىلدىڭ لاتىن ءالىپبيىنىڭ سوڭعى نۇسقاسىن بۇكىل وزبەك قوعامى بىرجاقتى وڭ قابىلداي باستادى. بۇل مىسال ءتىلدى رەفورمالاۋدا قوعامنىڭ پىكىرى مەن ويىن ەسكەرۋ قاجەت ەكەنىن ناقتى كورسەتە الدى.
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ناقتى دا دايەكتى ۇستانىمى مامانداردىڭ، عالىمداردىڭ پىكىرى الدىڭعى قاتاردا تۇرۋى ءتيىس. مەملەكەت باسشىسى ەكپىندى «ماسەلە كيريلليتسادان لاتىنعا كوشۋدە ەمەس، قازاق تىلىنە اۋقىمدى رەفورمانىڭ جۇرگىزىلىپ جاتقانىندا» دەپ انىق جانە ناقتى ايتۋدا.
شىنىندا دا، اڭگىمە ارىپتەردى نەمەسە تاڭبالاردى اۋىستىرۋدا ەمەس، الفاۆيت جاساۋدىڭ، ەملەسى مەن ەرەجەسىن، سوزجاسامدىق جانە تەرمينجاسامدىق ۇدەرىستەردىڭ نەگىزگى پرينتسيپتەرىن ساقتاي وتىرىپ، تۇبەگەيلى جۇيەلى ءارى ءتيىمدى رەفورما جاساۋدا بولىپ تۇر. ول ءۇشىن ءبىز قازاق ءتىلىنىڭ الفاۆيتتىك تاريحىنا كوڭىل اۋدارۋعا ءتيىسپىز.
قازىرگى قازاق تىلىنە جاقىن ءتىلدىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى ءحىىى-ءحىV عاسىرلاردا جۇزەگە استى. الفاۆيتتىك جازۋدىڭ ەڭ كونە تۇرلەرىنىڭ ءبىرى – 6-7 عاسىرلاردا پايدا بولعان كونە تۇركى جازۋى. مۇنداي جازۋدىڭ ەڭ العاشقى ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ءبىرى 1896-1897 جىلدارى قازاقستاندا اۋليە-اتا (قازىرگى تاراز قالاسى) ماڭىنان تابىلعان. وندا كونە تۇركى جازۋلارى بار 5 تاس تابىلدى. ال 1940 جىلى شىعىس تۇركىستاننان 8 عاسىردىڭ ورتاسىنداعى كونە تۇركى جازۋىنىڭ جاقسى ساقتالعان 4 قولجازباسى تابىلدى. بۇل ولجالاردىڭ عىلىمي ماڭىزى زور بولدى. اراب جازۋى ورتا ازيا مەن قازاقستاندا رۋحاني جانە زايىرلى مەكتەپتەردە، رەسمي حات الماسۋدا قولدانىلدى. عيماراتتار مەن قۇرىلىستاردىڭ باعانالارى، كۇمبەزدەرى ادەمى ويۋ-ورنەكتەرمەن بەزەندىرىلگەن ەدى جانە وندا ارىپتىك جازۋلار كورىنىس تاپتى. عالىمدار مەن اقىندار شىعارمالارىن اراب تىلىندە جازىپ، كوبىنە جوعارى كوركەمدىك دەڭگەيدە جاساي ءبىلدى. شىعىستىڭ كورنەكتى ويشىلدارىنىڭ بارلىق شىعارمالارى اراب جانە پارسى تىلدەرىندە جازىلعان، ويتكەنى بۇل تىلدەر حالىقارالىق دەپ سانالدى. قازاقستاندا دا سولاي بولدى.
قازاقستاندا اراب جازۋى 10-20 عاسىرلار ارالىعىندا 900 جىل بويى قولدانىلعان. 1912 جىلى احمەت بايتۇرسىنوۆ اراب جازۋى نەگىزىندە قازاق جازۋىنا رەفورما جاساپ، شەتەلدە تۇراتىن ميلليونداعان قازاقتاردىڭ ونى قولدانۋىنا مۇمكىندىك بەردى. قازاق تىلىندە قولدانىلمايتىن اراب ارىپتەرىنىڭ بارلىعىن الىپ تاستاپ، قازاق تىلىنە ءتان ارىپتەردى قوستى. «جاڭا ەملە» دەپ اتالاتىن جاڭا ءالىپبيدى قىتاي، اۋعانستان، يراندا تۇراتىن قازاقتار ءالى كۇنگە دەيىن قولدانادى. ونى كەيدە ەل اراسىندا «توتە جازۋ» دەپ تە اتايدى.
1917 جىلدان كەيىن قازاقستاندا لاتىن الىپبيىنە كوشۋ قوزعالىسى باستالدى. بىراق ناقتى قوزعالىستار قازاقستاندا لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋ قوزعالىسى 1923 جىلى باستاۋ الدى. كوپتەگەن تالقىلاۋلاردان كەيىن 1929 جىلى قازاق ءالىپبيى لاتىن الىپبيىنە كوشىرىلدى. لاتىن گرافيكاسىندا گازەت-جۋرنال باسىلىپ، مەكتەپتەردە لاتىن ءالىپبيى ەنگىزىلدى. وسىنىڭ ءبارى ءبىلىم بەرۋدىڭ جاڭا ءتۇرىن، وقۋلىقتار شىعارۋعا جانە مۇعالىمدەردى دايىنداۋعا وراسان زور شىعىنداردى تالاپ ەتتى. لاتىن نەگىزىندەگى قازاق ءالىپبيى 30 ارىپتەن، ولارعا قازاق ءتىلىنىڭ ناقتى دىبىستارىن جەتكىزۋگە قاجەتتى بەلگىلەرمەن تولىقتىرىلعان ەدى. دەگەنمەن، قازاقستانداعى لاتىن گرافيكاسىنىڭ عۇمىرى 1929 جىلدان 1939 جىلعا دەيىن عانا بولدى. ياعني ون جىل. بۇل تىم قىسقا ۋاقىت جانە قوعام ساناسىنا ءسىڭىپ ۇلگەرمەدى.
لاتىن ءالىپبيىن قولداۋشىلاردىڭ ەۋروپا مادەنيەتىن ونىڭ كومەگىمەن تۇسىنۋگە دەگەن ءۇمىتى اقتالمادى. لاتىن گرافيكاسىن مەڭگەرۋ مادەني دامۋدىڭ ەۋروپالىق دەڭگەيدەگى جەتىستىكتەرىن مەڭگەرۋدى مەحانيكالىق تۇردە قامتاماسىز ەتە المادى. لاتىنشىلار مەكتەپتە شەت تىلدەرىن وقۋدى دا ۇيىمداستىرا المادى. ايتسە دە بۇل قازاق جازۋى مەن باسپا ونەرىنىڭ دامۋىنداعى بەلگىلى ءبىر كەزەڭ ەدى. بۇل كەزەڭدەگى كىتاپتار قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتىنىڭ نىسانى مەن مازمۇنى جاعىنان ۇلتتىق قورىنا ەندى. كەيىن كيريلليتساعا اۋدارىلدى. قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق ەرەكشەلىكتەرىنە ساي 42 ارىپتەن تۇراتىن ورىس گرافيكاسى نەگىزىندەگى جاڭا ءالىپبي جوباسى 1940 جىلى ۇسىنىلدى. سول كەزدەن باستاپ مەكتەپتەردە قازاقشا كىتاپتاردى، گازەت-جۋرنالداردى باسىپ شىعارۋ، رەسمي حات-حابارلاردى جۇرگىزۋ، مەكتەپتەردە وقىتۋ جاڭا قازاق الىپبيىمەن جۇرگىزىلىپ كەلەدى. كيريلليتساعا قارسى تاراپ قازىردە كوپ. ولار كيريلليتسانى زامان تالابىنا ساي ەمەس جانە عىلىمي جەتىستىك جاسالاتىن ءالىپبي ءتۇرى ەمەس دەپ سانايدى.
قازاق ءتىلىن رەفورمالاۋ جايلى ناقتى ۇسىنىستار 2017 جىلى باستالدى. وندا العاش رەت قازاق ءتىلىن لاتىن الىپبيىنە وتكىزۋ، ال ورىس تىلىندە سويلەيتىن جاندار ءۇشىن كيريلليتسانى قالدىرۋ ماسەلەسى ايتىلدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن لاتىن ءالىپبيىنىڭ سان ءتۇرى ۇسىنىلىپ، تالقىلاندى. بىراق ءالى بىردە-بىرەۋى ناقتى قابىلدانبادى. سوعان قاراماستان مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە، دۇكەندەر مەن عيماراتتار سىرتىندى لاتىن الىپبيىنە نەگىزدەلگەن جازۋلار سانى ارتۋدا. بۇل قوعامنىڭ ساناسى مەن كوزىن جاڭا وڭ وزگەرىستەرگە ۇيرەتۋ ءتاسىلى دەسەك تە بولادى.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
