Áleýmettik jelide «Muqaǵalı Maqataev nemese «Juqaǵalı Buqataev» týraly oıtolǵaý» degen óleń jarııalanǵaly beri jyrsúıer qaýymnyń kókeıinde «Osy óleńniń avtorynyń esi durys pa ózi? Basy ketip qalǵan sııaqty-aý...» degendeı kúdik pen kúmán týyndady. Jazylý stıli qazaqtyń áıgili aqyny Muhtar Shahanovqa qanshalyqty uqsap tursa da ony jamandyqqa qıǵysy kelmegen qaısybir oqyrmany áleýmettik jelidegi talqylaýlarda: «Qoı, ol bolýy múmkin emes. Arandatý maqsatymen sonyń stılimen tapsyryspen jazylǵan bolýy kerek, kórkemdik dárejesi de sonshalyqty tómen. Biz biletin aqyn osynshama usaqtalmasa kerek edi. Áliptiń artyn baǵyp, ýáde etilgen jumany kúteıik» dep daýly máseleniń tigisin jatqyzýǵa tyrysty.
Shyny kerek, «Rasymen de sondaı bir quıtyrqy, túbi shıki áńgime emes pe eken?..» degen kúmán bizdiń de oıymyzǵa oralǵan. Tipti kóńilimizdiń bir túkpirinen: «Solaı bolyp, ıaǵnı jalǵan bolyp shyqsa eken...» degendeı bir tilektiń de boı kótergendigin jasyryp qaıtemiz. Biraq ádette kóńildi kúpti etip, alańdatqan habardyń ras bolyp shyǵatyny bar emes pe, sol aıtqandaı, bul áńgime de túptep kelgende shyndyqqa aınaldy. Kóp keshikpeı «Adyrna» ulttyq etnografııalyq portalynda Muhtar Shahanovtyń «Biz til úshin kúresip júrgende Muqaǵalıdyń araq ishýden qoly bosamady» degen málimdemesi jarııalandy.
Shahanov jyrlarynda ózin shyndyq úshin shyryldap júrgen adam etip kórsetýge tyrysady emes pe? Alaıda basty keıipkeri Muqaǵalı Maqataev, ózi aıtqandaı «Juqaǵalı Buqataev» bolǵan oı-tolǵaýynda bul «shyndyǵynyń» óńi aınalyp ketkenge uqsaıdy. Aqıyq aqynnyń ataq-dańqyna degen ishki qyzǵanyshtyń qyzyl ıti kúndiz-túni qyńsylap maza bermeı jatsa, shyndyq shirkinniń de óńi aınalmaı qaıtsin?!
Muhtar aǵamyz eń aldymen «Nege aqyn bop osy aýyldan shyqpadym?» dep ókindim» dep Qarasaz aýyly turǵyndarynyń qonaqjaılyǵyna da, olardyń Muqaǵalıdaı jerlesterine degen ózgeshe qurmetterine de qyzǵanyshpen qaraıdy. Sezimine sol túni san qıly oılar túnegendikten de (óz sózi), «qazirgi shyń – Muqaǵalı, biraq, keshe ol kim edi?» degen suraqqa jaýap tabýǵa tyrysady.
Biz bul jerde «Muqaǵalı Maqataev ishpep edi, oǵan jala jabylyp otyr» dep tujyrymdaýdan aýlaqpyz. Ol kezde kim ishpedi deısiz? Kúıingendikten, sharasyzdyqtan Muqań da ishken shyǵar, ishken de. Biraq bul jerdegi másele onyń ishkendigine emes, Shahanovtyń aıtýynsha, ult, til úshin bir sát te kúrespegen (rasynda solaı ma?) aqynnyń óleńderiniń el arasynda óz óleńderinen kóbirek aıtylatyndyǵyna kelip tireledi.
Shyndyq úshin tirespegen,
Ult, til úshin bir sát te kúrespegen,
Muqaǵalı bılikke óte qajet ári qolaıly.
Sózi basqa, isi basqa adam búgin araıly.
Telearnada tek bıliktiń tapsyrmasy arqyly,
Erteli-kesh Muqaǵalı jyry ǵana shalqydy.
Mine, osylaı, bılik ony eń zor aqyn sanaıdy,
Olar tipti shetke ysyrdy Mahambetti, Abaıdy...
Daýly shyndyqty qalasańyz da, qalamasańyz da Shahanovtyń óleńi, mine, osylaısha óriledi. Onyń aıtýynsha, telearnada Muqaǵalı jyrynyń erteli-kesh shalqýy, ıaǵnı aqynǵa degen el mahabbaty bıliktiń tapsyrysymen ǵana bolyp jatqan saıası naýqan, ýaqytsha qubylys. Al basty tulǵa, basty aqyn taǵy da sol bıliktiń tapsyrmasymen tasada qalyp qoıǵan... Sodan keıin de Shahanov:
Qazaq tilin memlekettik til etken men bolsam da,
Shet elderden júz jıyrmadan astam syılyq alsam da,
Al, IýNESKO álemge ashyp rýhanı oı-syrymdy,
«Poezııa bıigi» dep tanysa da jyrymdy,
Óz elimde dańqym qupııa jiptermenen órilgen, – dep óziniń bulaısha dáriptelmeı jatqanyna qynjylys bildiredi. Sodan keıin de 65 aqynnan 65 som dámetken, ózi aıtqandaı «jan aıarlyq juqalyq minez kórsetken, aqsha surap buqalyq minez kórsetken» Muqaǵalıǵa «Juqaǵalı Buqataev» degen at qoıady. Erteńgi kúni áldeqandaı bir áńgimeler týyndap qalyp jatsa bult ete qalý úshin de shyǵar, bul sózderdiń sońyna «Tek ol sózim ázil edi óreli» degen sóılemdi qosaqtaıdy.
Búgin meniń týǵan kúnim, oı, bále-aı,
Myna adamdar nege jatyr toılamaı?!
Banket jasap berer edim ózim-aq,
Táńirdiń bir jarytpaı-aq qoıǵany-aı, – dep júregi qan jylap ótken aqyndy bılikke jaǵymdy edi, jaqsylyǵyn kóp kórip edi dep tujyrymdaýdyń qandaı qısynǵa syıatyndyǵyn kim bilgen?
Shahanovtyń «shyndyǵy» munymen de taýsylmaıdy. Batyr Baýkeńniń bir kezde kóp eshkimge tanylyp úlgermegen jas aqynnan «keshirim suraǵany» sekildi, pendelik tanytyp qoıǵany úshin Muqaǵalı da odan keshirim suraıdy, oǵan ózgeshe bir ótinish jasaıdy. «Jalyn» almanaǵyna ekeýmizdiń óleńimiz qatar basylyp jatyr eken, ekeýmiz bir sanǵa shyqpaıyqshy» dep tómenshikteıdi. Mundaı ózgeshe ótinishtiń, mólteńdep tómenshikteýdiń sebebi de kóp uzamaı belgili bolady. Óıtkeni Muqaǵalı sol kezde:
– San salaly oqıǵamen baýrap alar halyqty,
Óleńderiń sońǵy kezde dara sıpat alypty.
Qazir jyrǵa jurt talǵammen nazar salar zaman ǵoı,
Ekeýmizdi salystyrsa...
Men uıatqa qalam ǵoı... –
dep «qatty qınalǵan» kórinedi. Ol az bolǵandaı «Qaıtem endi, pendeligim bıik tursa jyrymnan, qaıtem jáne taǵdyrymdy «tentek sýǵa» burylǵan?..» dep ah urady, «Keshir meni, aınalaıyn, júrgen bolsam usaqtap» dep aqyn inisin qushaqtap turyp kózine jas alady. Bul sózderdi basqa emes, Muqaǵalıdyń óziniń aýzyna salyp turǵan soń oqyrmannyń senbeske sharasy joq. «Masqara!» demeske ózińniń de sharań joq... Masqara-aı!
Aqsha suraǵanyna «kýá» tabýǵa daıyn Shahanov aqynnyń ózinen keshirim suraǵanyn qalaı dáleldeı almaq? Sodan keıin de dalbasalap pendeshiliginiń kóptigin Muqaǵalıdyń ózine «moıyndatady», kerisinshe, «óz óresiniń bıiktigin», óziniń «shynshyl aqyn retinde» tym alysqa ketetindigin de Muqańnyń sózimen naqtylaı ketedi. Sóıte kelip «Aıyra almaý qaıǵy emes pe qalaıy men jaqutty?» dep oqyrmanyna «óte kúrdeli» saýal joldaıdy.
Bul jerde onyń «jaqut» dep kimdi nusqap turǵandyǵyna bal ashpaı-aq qoıaıyq, al «qalaıyǵa» ózin teńeı qoımaıtyndyǵy beseneden belgili. Eń bir óreskeldigi, el júreginen oıyp turyp oryn alǵan aqıyq aqyndy sonshalyqty tómendetip otyryp ta ony «Muqaǵalı ekeýiniń ortaq til tapqany, ózgeshe batyl tilek bildirgeni» dep esepteıtindigi der edik. Soǵan qaraǵanda ulylyq aýrýyna shaldyqqan aǵamyz jalpy kópshilikti aqymaq kórip, búginde aramyzda joq aqyndar men basqa da dara tulǵalar jaıynda ne aıtsam da altyn retinde baǵalana beredi dep oılaıtyn bolsa kerek. Sodan keıin de ol «Jambyldyń «dara ereksheligi» jáne onyń týǵan aýylynda bolǵan kezdesý» atty óleńinde de kópe-kórneý ótirikke jol beredi. «Siz bir shynshyl aǵaısyz, Jambyldyń dańq, ataǵyna qandaı kózben qaraısyz?» dep ózine kópshik qoıa sóılegen jas qyzdyń suraǵyna Shahanov:
– Iá, Jambylǵa búkil Odaq qurmetpenen qaraǵan,
Onyń dańqy – dedim kúlip, – áli óshken joq sanadan.
Stalınniń týflıin mahabbatpen jalaǵan...», – dep jaýap beredi.
«Ándijanda bir apam bar, menen ótken soraqy» degendeı, óleńniń ar jaǵy budan da ótken soraqy.
Sonda da ol jyr alyby, Stalın sengen asyl jan,
Asyl janǵa búkil bılik zor qurmetpen bas urǵan! –
degenimde,
Týystary boldy alǵandaı nar soqqy,
Al qalyń jurt ornynan turyp uzaq qol soqty, –
dep jalǵasady.
Jambyl jyraýdyń esimi qaı jerde de qurmetteledi. Al endi ózi turǵan, tirlik keshken aýylda aıtylǵan mynadaı paryqsyzdyqqa jurtshylyqtyń «ornynan turyp uzaq qol soǵýy» aýrý qııaldan týǵan kórinis emeı nemene? Ondaı sózdi aıtqan adamǵa qol soǵýdan buryn qyzý qandy azamattar qol kóterip júrmesin deńiz...
Jalpy qazaq o dúnıelik bolǵan adamdar jaıynda eshqashan jaman aıtpaǵan. Marqumdarǵa ǵaıbat aıtýdy asyl dinimiz de qup kórmeıdi. Muhtar aǵamyz bolsa, shyndyqty aıtamyn dep saýsaqpen sanarlyqtaı az ǵana ulylarymyzdyń arýaǵyn qorlap, sonysymen eldi shatastyryp, sol eldiń sózin sóıleıtin, betke ustaıtyn aqyn-jazýshylarynyń arasyn da alataıdaı búldirip barady. Onyń Qyzyr daryp, baq qonǵan Jambyl jyraýdyń arýaǵyna til tıgizip, álem tanyǵan alyp jazýshy Muhtar Áýezovti qaralaýy, Sábıt Muqanovty aıyptaýy, Ábdilda Tájibaev pen Ǵalı Ormanovtardyń atyna jasaǵan tuspaly arýaq attaý emeı nemene? «...ultymyzdyń uly aqyny Abaı atamyzdyń keıbir paıymsyz týysqansymaqtary, Jambyl aqynnyń jaqynsymaqtary, Muhtar Áýezovtiń, Sábıt Muqanovtyń, Ábdilda Tájibaevtyń, Ǵalı Ormanovtyń baýyrsymaqtary» (Shahanovtyń óz sózi) bul úshin renish bildirmeı, onyń atyna maqtaý aıtýy kerek pe? Aıta qoımaıtyn shyǵar...
Osyndaıda uly Abaıdyń:
Sonda jaýap bere alman men bıshara,
Sizderge erkin tıer, baıqap qara.
Eki kúımek bir janǵa ádilet pe?
Qany qara bir janmyn, jany jara, –
degen óleńi oıǵa oralmaı qoımaıdy. Tirshiliginde de altybaqan alaýyzdyqtyń, kúnshildiktiń zardabyn tartyp ótken jandardyń ekinshi ret kúımegi shyndyǵynda ádilet pe?
Ras, otyzynshy jyldar oıranynyń oryny ońaılyqpen tola qoımaıdy, zulmat kezeńniń zardabyn áli qansha ýaqyt tartatynymyz bir Allaǵa ǵana belgili. Ultymyzdyń sút betine shyǵar qaımaǵy – zııaly qaýymynyń kópshiligi atylyp, lagerlerge aıdalyp, árkim óz basymen qaıǵy bolyp ketken tusta jaza basqandar, birin biri kórsetkender bolǵan da shyǵar. Endi bireýlerdi aıyptaý, qaralaý qaǵazyna qol qoıýǵa májbúrlegen de bolar. Munyń bári jete zertteýdi, saraptap, saralaýdy, tarazylaýdy qajet etedi. Bireýden estip, bir kitaptan oqyp degendeı, jalań fakti jınap alyp dabyralata berý parasatty adamnyń isine jatpasa kerek.
Alǵy shepte Stalın esimin urandap jaýyp turǵan oqqa umtylǵandarda esep joq boldy, murtty kósemge shyn senip, qazasyna ákesi ólgendeı qara jamylyp, eńiregende etekteri tolǵandar qanshama? Sol murtty kósemdi shabyttanyp jyrǵa qosqandardyń barlyǵy kólgir me, atyna maqtaý aıtqandardyń bári jaǵympaz, jaltaq, ıaǵnı «týflı jalaǵyshtar» ma? Sol kezdegi aqyndardyń qaısysy Bas hatshyǵa maqtaý aıtpady, qaı jazýshy shyǵarmasyna qospady? Úgit-nasıhatqa qulaı senip, Lenın men Stalındi shynaıy ardaq tutqandardy qaıda qoıamyz?
Jambyl jyraý da jańa zamannyń saıasatyna shyn senip, shabyttana jyrǵa qosty. Azdan keıin, kommýnıstik kezeńdi jyrlaǵan jalǵyz Jákeń ǵana ma edi? Kommýnıstik partııany, Stalındi jyrlamaǵan aqyn ol kezde qaldy ma eken deseńizshi?! Ony kemshilik demeı, sol zamannyń bir ereksheligi desek bolmas pa?
«Jaqynyńdy jamandap, jaqsyny qaıdan tabarsyń?» degendeı, alyptarymyzdyń bárin osylaısha syzyp tastaǵanda minsiz asyldardy qaıdan izdermiz? Dál osy qısynmen óleńin jazyp, arasynda azdaǵan syrasyn iship, bala-shaǵalaryn áreń asyrap júrgenderdiń bárin aqyn-jazýshy qatarynan syzyp tastaımyz ba?
Árıne, Shahanov synady eken dep joǵaryda sóz bolǵan alyptardyń tuǵyry tómendemeıdi. Búgingi zamandastardyń arasynda basarazdyq pen ókpe-renish órshı túsedi demeseńiz, basqa dúnıe de ózgerip kete qoımaıdy. Al tatýlyq pen birlikti oılap jatqan kim bar deısiz?..
Jańaǵydaı ulylardyń barlyǵyn bıik tuǵyrynan yǵystyryp, quzǵa quldılatqanda bos qalǵan oryndy kim jaılamaq? Árıne, ondaı oryn bos qalmaıdy. Áýlıeli orynnyń eshqashan bos turmasy haq. Ol orynǵa kim jaıǵasady dep oılaısyz?.. Kirshiksiz ómirbaıan ıesi deıtindeı, ıneniń jasýyndaı da kemshiligi joq qaı azamatymyz bar?.. Úmitker belgili...
Shahanov shyndyqty ǵana aıtamyn dep qansha shyryldasa da onyń: «Orazalındi basshylyq qyzmetinen taıdyrdyq» degen sózine de búginde eshkim senbeıdi. Óziniń sózimen aıtatyn bolsaq, ondaı jaǵdaıdyń bolmaǵandyǵyna jazýshylardyń quryltaıyna qatysqan, shyndyǵyn joǵaltpaǵan barlyq aqyn-jazýshy kýá.
Bul jerde men Muhtar Shahanovtyń aqyndyǵyn, til, ult múddesi úshin etken eńbegin joqqa shyǵaraıyn dep otyrǵan joqpyn. Joqqa shyǵara da almaımyn, shyǵarýǵa tyryspaımyn da. Áıtse de, áleýmettik jelilerde jazylyp jatqanyndaı, aǵamyzdyń ádemi qartaıa bilgeni jón edi. Bir-birin ókpege qısa da ólimge qımaıtyn halyqpyz ǵoı, basshylyq qyzmetten ketetinin, saılaýǵa túspeıtinin aldyn ala jarııalaǵan Nurlan Orazalınniń sońynan tas atpaı-aq, sońyra muqatyp qalýǵa tyryspaı-aq: «Jumys barysynda bir-birimizge artyq-kem aıtqan tustarymyz boldy, endi ketip bara jatyr ekensiń, aman-saý bol» dep bir aýyz jyly sóz aıtsa, aǵamyzdyń abyroıyna abyroı qosyla túspes pe edi?! Muqaǵalıdy muqatýǵa tyryspaı-aq aqyndyǵyn asqaqtatyp, óleńiniń bir-eki jolyn jatqa oqyp jiberse, qandaı jarasymdy bolar edi?! Jyr alyby Jambyl atamyzdyń atyna bir aýyz jyly sóz aıtsa, Jákeńniń urpaqtary tóbelerine kóterip óter edi-aý! Ult múddesi úshin asa qajetti aýyzbirlikke, yntymaqqa umtylý degenimizdiń ózi de osy bolmas pa edi? Ony aıtar aǵalar qaıda?..
Núsipbaı ÁBDIRAHYM,
Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń múshesi.
