Reseıdiń Kemer qalasyndaǵy qaıǵyly oqıǵa talaıdyń qabyrǵasyn qaıystyrdy. Qanshama bala aı-kúnniń amanynda tirideı otqa órtendi. Olardyń keıbiri ajaldyń taıap qalǵanyn sezip, ata-analaryna habarlasyp, qoshtasyp úlgeripti. Qarshadaı balalar ómir men ólim arasynda arpalysyp, qas pen kózdiń arasynda o dúnıege asyǵys kete bardy.
«Tas túsken jerine aýyr» demekshi, beıbit zamanda aldynda quldyrańdap júrgen balasynan qas-qaǵym sátte kóz jazyp qalý – úlken qasiret. Dos turmaq, dushpannyń basyna tilemeıtin jaǵdaı. Tilsiz jaýdyń talaı qyrshyn jastyń ómirin jalmaǵany – ata-ananyń júregin birge julyp alǵandaı. Janyn shúberekke túıgen sharasyz jandardyń basyndaǵy aýyr kúı kim-kimge de ońaı soqpasy anyq.
Shyn máninde, «Zımnıaıa vıshnıa» saýda úıinen shyqqan órt oqıǵasyn Reseıdiń resmı aqparat quraldary tym kesh taratqan. Órt eki kún boıy aýyzdyqtalmaǵany aıtyldy. Oqıǵa ornyna jetken quzyrly organdar istiń aq-qarasyn zertteýge kirisip ketkende ǵana jurt qulaǵdar boldy. Nege?
Ile-shala Kemer qalasy ákimdigi ǵımaraty aldyna jınalǵan top apatty oqıǵanyń anyq-qanyǵyn tezdetip tekserýge shaqyrsa, bázbireýler Kemer oblysynyń gýbernatory Aman Tóleevtiń qyzmetinen ketýin surady. Ózi de densaýlyǵyna baılanysty aýrýhanada jatqan gýbernatordyń órt kezinde 11 jasar nemeresiniń kóz jumǵany týraly aqparat ta tez taraǵan edi. Árıne, qalanyń aýmaǵynda bolǵan oqıǵaǵa jergilikti bıliktiń jaýap beretini anyq. Biraq apattyń aıtyp kelmeıtinin eskersek, sońǵy jyldary Reseıde mundaı qaıǵyly oqıǵanyń talaıy oryn aldy. Talaı ushaq otqa orandy. Biraq Reseı BAQ-tary men ózderin qoǵam qaıratkerleri sanaıtyndar «gýbernator ornynan ketsin!» dep talap qoıǵanyn buryn-sońdy eshkim kóre qoıǵan joq edi. Bul joly olar nege pysyqtyq tanytty?
Kemer oblysynyń gýbernatory Aman Tóleev ótken jeksenbi kúni – 1 sáýirde RF prezıdenti Vladımır Pýtınge óz erkimen qyzmetinen ketý týraly ótinishin tapsyrdy. Aman Tóleev myrza Kemerdegi qaıǵyly oqıǵadan soń eń durys sheshim osy ekenin málimdegen. «Bul ózim úshin durys, sarapqa salynǵan, eń ádil sheshim dep esepteımin, óıtkeni mundaı aýyr júkpen gýbernator bolyp otyrýǵa bolmaıdy, moraldyq turǵydan múmkin emes», – dedi ol. «Kemerovoda 25 naýryzda bolǵan jantúrshigerlik qaıǵyly oqıǵaǵa qabyrǵamyz qaıysyp otyr. Biz 64 adamnan aıyryldyq, olardyń kópshiligi – balalar, bizdiń balalarymyz. Árqaısymyz osynaý aýyr qaıǵyny júregimizden ótkizdik», – degen Aman Tóleev qolynan kelgenniń bárin istegenin aıtty. «Qolymnan kelgenniń bárin istedim, kómek kórsetý máselelerin sheshýge tyrystym. Zor qaıǵyǵa taǵy bir ret ortaqtastyq bildiremin. Biraq ómir súrý kerek qoı, marqumdar jadyn saqtaý úshin ómir súrý kerek. Qudaı aldyndaǵy adaldyǵymdy aıtaıyn, óz qyzmetimde árqashan eldiń, Reseıdiń múddesin, oblystyń múddesin oıladym. Barshańyzǵa únemi, qýanyshymda da, qaıǵymda da birge bolǵandaryńyz úshin taǵy bir ret rahmet. Taǵzymymdy qabyl alǵaısyzdar», – dedi basyn ıgen gýbernator.
Bir aıta keterligi, demalys kúni Aman Tóleev jaqyndary qazaǵa ushyraǵan otbasylardan keshirim surap, qyzmetten ketetindigi jaıynda málimdegeni sol-aq eken, reseılik BAQ «Reseı prezıdenti V.Pýtın Aman Tóleevtiń otstavkasyn qabyldap, onyń quzyretin merziminen buryn toqtatý týraly buıryqqa qol qoıdy» degen aqparat taratty. Tipti, aımaq gýbernatorynyń mindetin ýaqytsha atqarý isi orynbasary Sergeı ıvılevke júktelip, gýbernator saılaýyn ótkizetin kún belgilengenin de jarııalap jatty. Eń tańdanarlyǵy, Reseı Ortalyq saılaý komıssııasynyń dáp demalys kúngi áreketi boldy: IK Quzbastaǵy (Kýzbass) gýbernator saılaýy 7 qyrkúıekte ótedi dep málimdep úlgerdi. Tym keshigip qalamyz dep qaýiptendi me, álde saılaý komıssııasy jeksenbi kúni jantalasyp jumys isteı me, áıteýir osyny jarııalaýǵa asyqty.
Anyǵynda, Aman Tóleevtiń gýbernatorlyq ókilettiligi 2020 jyly bitýi tıis edi. Odan ári bılikte qalýǵa ary jibermegen azamattyń bul sheshimin naǵyz prınıpshildik dep baǵalaý kerek shyǵar. Biraq Reseıdiń Máskeý oblysy, Ramensk aýdanynda ushaq apatynan 71 adam kóz jumǵanda da, Irkýtsk oblysynda «Boıaryshnık» suıyqtyǵynan 74 adam ýlanyp, qapııada ana dúnıege attanyp kete barǵanda da jergilikti gýbernatordyń óz erkimen otstavkaǵa ótinish bergenin de, ketkenin de eshkim estigen joq. Sonda bul Tóleevtiń talaı jyl sarp etken qajyrly eńbeginiń elenbegeni me, álde qazaqtyń «Ózge elde sultan bolǵansha, óz elińde ultan bol» degen ómirlik qaǵıdasynyń durys ekeniniń dáleli me? Mańdaı ter, eren eńbeginiń arqasynda Reseı halqynyń arasynda úlken abyroıǵa ıe bolyp júrgen azamatty bir sátte ózekten tebý qanshalyqty durys?
Tóleevtiń tyndyrǵan isi kóp
73 jastaǵy Aman Tóleev Kemer oblysyn 1997 jyldan beri basqaryp keldi. Az ýaqyt emes. Talaı jyl tókken teri men etken eńbegi áp-sátte eskerýsiz qalǵannan jamany joq. Jastaıynan qıyndyqqa moıymaı, eńbekke shynyqqan Aman Tóleev qarapaıym temirjolshydan bildeı bir oblystyń gýbernatorlyǵyna deıin kóterilgen saıası tulǵa. Oǵan ár saılaýda daýys bergen halyqtyń senimine selkeý túsken joq. Sebebi «Shahterlik Quzbastyń máselesin tek qana Tóleev sheshe alady» deıtin áńgimeniń jany bar. Aman Tóleev gýbernator bolǵan 1997 jyly Quzbasta óndiris oshaqtary tolyqtaı toqyraýǵa ushyrap, bir jylda 43 shahta jabylyp, 150 myńnan astam adam jumyssyz qaldy. Bul Kemer oblysynyń ekonomıkasyna úlken soqqy bop tıdi. Barlyq sala shatqaıaqtady. Zeınetaqy, járdemaqy, jalaqy aılap keshikti. Sonyń saldarynan quzbastyqtar, shahterler alańǵa shyqty. Halyq bılikke senimsizdik bildirdi. Bunyń arty qarsylyqqa ulasty. Mine, osyndaı kúrdeli kezeńde oblysty basqarý, joqshylyqty, jumyssyzdyqty joıýmen kúresý ekiniń biriniń qolynan kele bermeıtin sharýa. Qıyndyqty eńsergen ol óndiris oshaqtarynyń qaıta iske qosylýyna kúsh saldy. Halyqtyń jaǵdaıy da birtindep jaqsara bastady. Aman Tóleevtiń sol eńbegin kómir óndirýshiler óz kózimen kórdi. Baǵalady, baǵalap ta júr. Bir oblysty 21 jyldan beri basqaryp kelgeniniń bar qupııasy – eńbekte. Tipti, Reseıdiń tergeý komıteti Kemer oblysynyń gýbernatory Aman Tóleevtiń orynbasarlary Alekseı Ivanov pen Aleksanr Danılchenkoǵa, sonymen qatar birneshe qyzmetkerlerine 1 mıllıard rýblge baǵalanǵan «Razrez «Inskıı» kásipornynyń akııalaryn bopsalady dep aıyp taǵyp, qylmystyq is qozǵalǵanda da óziniń adaldyǵyna anyq sendi. Tipti, orynbasarlaryna jala jabylsa da, olardy qyzmetterinen bosatpaıtynyn málimdegeni jurt jadynda. Mine, budan keıin keıbir sarapshylar: «Tóleev – Kemer oblysynyń basshylyq sımvoly. Ol bolmasa, bul turaqtylyqty saqtap qalý qıyn» dep pikir aıtqan bolatyn.
Ol ol ma, Aman Tóleevtiń azamattyǵyn da umytpaǵan jón. Ol lańkester jáne qylmyskerlermen birneshe márte kelissóz jasaǵan adam. 1991 jyly Máskeýdegi Qyzyl alańda lańkeske kepildikke alynǵan qyz balanyń ornyna ózin alýyn ótingen Tóleev 1995, 2001 jáne 2009 jyldary ártúrli lańkestik áreket kezinde beıbit azamattardy qutqaryp qalý úshin qoldan kelgenin aıanyp qalmady. Sondaı nátıje bergen kelisimniń biri – Novokýznek polıeıleriniń basynan ótken oqıǵa. Óz páterindegi jarylǵysh zat arqyly búkil turǵyn úıdi jarmaq bolǵan qylmyskerdi qolǵa túsirýde de Aman Tóleevtiń asqan sheberligi kómekke kelgenin ańyz qyp aıtatyndar áli bar.
Byltyr Aman Tóleevtiń densaýlyǵy qaıta syr berip, júregine, odan keıin kóp uzamaı Germanııada omyrtqasyna ekinshi márte ota jasaldy. Desek te, Kemer oblysy gýbernatorynyń ornynan dámeliler osy jaǵdaıdyń bárin óz maqsattaryna paıdalanyp, Aman Tóleevtiń densaýlyǵy týraly alypqashpa áńgime taratty. Aqparat quraldary da birese «jaǵdaıy aýyr» dep, birese «Prezıdentten qyzmetinen bosatýdy ótinipti» dep, tipti «hal ústinde eken» dep te gýildetti. Óıtkeni Aman Tóleevti qarapaıym halyq qatty qurmettegenimen, bılikten dámeli toptar jaqtyra bermeıtin. Sebebi aqyl-parasatymen ǵana emes, qıyn-qystaý kezderdegi erligi, batyldyǵymen belgili bolǵan oblys gýbernatory talaıdy tártipke salǵan edi. Sondyqtan oǵan birneshe márte qastandyq jasaldy, kólik apatyna uryndyrýdy kózdedi, ol ol ma, atyp ta ketpek boldy. Biraq olardyń áreketterinen eshteńe shyqpady.
«Rels soǵysy» qalaı toqtatyldy?
Saıasatker Aman Tóleevtiń aıtýynsha, mansap baspaldaǵynyń órge júzýine temirjol salasynda eńbek etken jyldar sebepshi bolǵan. Ol qarapaıym jumysshynyń basyndaǵy túıtkildi túsinip, qıyn sátte qolushyn bergen sátterdi qımastyqpen eske alady. Tıhorek temirjol tehnıkýmyn bitirgen Tóleev Mundybash eldi mekenine joldama alyp, alǵash ret Kemer oblysyna tabany tıgende temirjol stanııasynda kezekshi bolyp jumys isteıdi. Áskerı boryshyn ótep oralǵan soń, stanııa bastyǵy orynbasarynyń aǵa kómekshisi qyzmetin atqaryp, bir jyldan keıin stanııa bastyǵy bop tórt jyl eńbek etedi. Mundybashtan bastalǵan mansap baspaldaǵy Mejdýrechensk stanııasynyń bastyǵy dárejesine kóteredi. 1987 jyly búginde ystyq mekenine aınalǵan Kemer temirjolynyń Novokýznek bólimshesi stanııa bastyǵynyń orynbasary, bes jyldan keıin Kemer temirjolynyń bastyǵy bolady.
Al Tóleevtiń saıasattaǵy nyq qadamy 1985 jyldan bastaý alady. Ol 1988 jylǵa deıin Kemer obkomynyń transport jáne baılanys bóliminiń meńgerýshisi qyzmetin atqarsa, 1990 jyly Kemer oblystyq keńesi men jergilikti atqarý komıtetin basqarady. Sondaı-aq, 1991 jyly alǵash ret Reseı prezıdenttigi saılaýyna kandıdatýrasyn usynyp, 7 paıyz daýysqa ıe bolyp, Borıs Elın, Vladımır Jırınovskıı, Nıkolaı Ryjkovtan keıin tórtinshi orynǵa taban tiregen. 1996 jyly prezıdent Elınniń buıryǵymen TMD elderi boıynsha áriptestik jónindegi mınıstr bolyp taǵaıyndalsa, 1997 jyldyń shilde aıynda Elın Quzbastaǵy áleýmettik jaǵdaıdyń ýshyǵýyna baılanysty Tóleevti Kemer oblysy ákimshiliginiń bastyǵy ornyna saılaýǵa túsýge usynys jasaıdy. Sol jyly 95 paıyz daýys jınap, aıqyn kórsetkishpen jeńiske jetkeni belgili.
Aman Tóleev Kemer oblysyn alǵash basqarǵan jyldary aımaq qurdymǵa ketýdiń az-aq aldynda turǵan. HH ǵasyrdyń aıaǵynda Quzbasta 43 shahta jabylyp, jumysshylardyń jappaı jumystan shyǵýyna ákep soqty. 1998 jyly oblystyń jer-jerinde shahterler narazylyq sherýge shyǵyp, jalaqynyń azdyǵyn, azyq-túliktiń tapshylyǵyn jáne eńbek shartynyń qıyndap ketkenin alǵa tartty. Sherýshiler mańyzy bar joldar men Transsibir magıstralin jabýǵa tyrysqanda, Tóleev qaryzǵa belsheden batqan qarapaıym qyzmetkerlerdiń shaǵymyn eskerip, tez arada sheshimin tabýǵa tyrysatynyn jetkizdi. Der kezinde qabyldanǵan sharalar «rels soǵysynyń» toqtaýyna túrtki bolǵanyn aıta ketken jón.
Tóleevtiń saıasattaǵy taǵy bir jemisti eńbegi – Reseıdiń kómir aımaǵyndaǵy ekononomıkalyq ahýaldy qalpynda saqtap qalýy. Ol basshylyq etken ýaqytta Quzbasta kómir óndiretin shamamen 90 jańa kásiporyn men zaýyt ashylyp, bul salaǵa keletin jyl saıynǵy ınvestıııa 50 mlrd rýblge deıin sharyqtady. Sonymen qatar metallýrgııa salasynyń da damýyna erekshe serpin berildi. Quzbasta tuńǵysh ret joǵary jyldamdyqtaǵy poıyzdar úshin rels óndirisi qolǵa alynsa, keıin munda munaı óńdeý jáne týrızm salasy da jandana bastady. Búginde Sheregesh eldi mekeninde salynǵan taý-shańǵy kýrortyna jyl saıyn 1 mln týrıst keledi, munda da Tóleevtiń aıqyn qoltańbasy bar ekeni aıtpasa da túsinikti.
Bir aıta keterligi, Tóleev basqarǵan jyldary Kemer oblysy turǵyndary aıtarlyqtaı áleýmettik qoldaýǵa ıe boldy. Munda egde tartqan kisiler úshin joǵary bazalyq zeınetaqy taǵaıyndaldy, el qorǵaýǵa úles qosqan ardagerler em-domdy tegin qabyldaı alady. Odan bólek kommýnaldyq tólem boıynsha arnaıy jeńildik qarastyrylǵan. Tipti, áleýmettik jaǵynan az qamtylǵan jáne kópbalaly otbasyǵa aýyl sharýashylyǵymen aınalysý úshin usaq mal, kókónis tuqy tegin berildi. Al bilim alǵysy keletin jastarǵa arnaıy syıaqy men granttar bólindi. Sol sııaqty Quzbastaǵy myńdaǵan otbasynyń 20 jylǵa paıyzsyz nesıe alyp, alǵashqy jarnany quımaı-aq, baspanaly bolǵanyn bireý bilse, bireý bilmes.
P.S:Jurt biletin Aman Tóleev osyndaı azamat. Ókinishtisi sol, bógde ult ókiliniń úlken oblysty basqaryp otyrǵany bázbireýlerdiń shymbaıyna batty ma, áıteýir az kúnde onyń qyzmetten bosaýy úshin barynsha áreket etken toptyń jumyla iske kiriskeni anyq. «Budan ári aımaqty basqarýym durys emes» dep sheshken azamattyń ar aldynda da, el aldynda da adal ekeni barshaǵa aıan.
Aıtpaqshy, Aman Tóleev otstavkaǵa ketse de, «Halyq gýbernatory» ataǵy qala bermek. Ol rezıdenııany da bosatpaıdy. Oǵan aı saıyn 50 myń rýbl zeınetaqy taǵaıyndaldy. Al sońǵy kúndegi aqparat boıynsha Kemer oblysynyń burynǵy gýbernatory Aman Tóleev oblystyń halyq depýtattary keńesiniń mandatyna ıe boldy. «Kemer oblysynyń saılaý komıssııasynyń otyrysy ótti. Halyq depýtattary keńesiniń bos mandatyna biryńǵaı tizimnen kandıdatýra berý týraly másele qaraldy. «Edınaıa Rossııa» partııasynyń Kemer aımaqtyq fılıaly Tóleev Amangeldi Moldaǵazyulyna bos depýtattyq mandatty berý týraly sheshim qabyldady. Sondaı-aq, 2013 jyly oblystyq keńes depýtattaryn saılaýda «Edınaıa Rossııa» partııasy usynǵan kandıdattar tiziminde Tóleev kósh bastap tur», – dedi saılaý komıssııasynyń ókili.
