Adam balasynda pendeshilik degen bar. Osy, áýel basta taýsylmaıtyndaı kóringen, aldamshy, qysqa tirshiliginde bireýlermen syıyspaısyń, aıtysyp, tartysasyń, ólispeı bitispes, kereǵar qalypqa jetetin jaǵdaılar da ushyrasady. Bul, áldebir sebeptermen saǵan unamaǵan kisiniń bar bolmysy qaǵaı, qaımana ǵana emes, qasas, tipti, jıirkenishti kórinýi múmkin. Kerisinshe, keıbir kisimen birden til tabysasyń, maqsattas, pikirles qana emes, tilektes sııaqty, jaqynnan súıenish sanap, alystan aıbar tutyp otyrasyń. Osyndaı, men úshin ózgeshe tanylǵan eki adam bar edi: M.Shahanov pen Tólen Ábdikov.
Shıyrtpaq
Al endi oılap qarańyz, osy, biri – bar jaǵynan jat, ekinshisi – qaı turǵydan alǵanda da etene týys eki kisi... ózara til tabysyp, sen týraly teris mámlege kelmese de, jaqyn baılanysyp, baýyrlasyp jatsa qaıtpek kerek? Turpaıy tilmen aıtqanda, antıpodyńnyń dosy saǵan da qyrbaı bolyp ketti me, álde dosyńnyń jańa dosy senimen de jora bolyp shyǵýy kerek pe? Qalaı aıtsańyz da, burnaǵy murattas, jaqyn áriptes, ózim biletin otyz jasqa deıingi qalamgerlik qyzmeti ulttyq kórkem sananyń úlken belesine jetken Tólendi teriske shaǵara almaıdy ekem. Eki qıyrda júrsek te, ejettes baýyr, syılas, turǵylas azamat. Al anaý kisi... Eshqashan da esepke qospapsyń, ózin kemshin sanap, jazýyn qarabaıyr, qorash kóripsiń, ol az bolǵandaı, Adamzattyń Aıtmatovy ekeýin qosaqtap, Eshki jetektetip qoıypsyń, aqyry, «Aıqyn» gazeti naýryz, jańarǵan mezet oraıynda tattýlastyrmaq bolǵanda, at-tonyńdy ala qashypsyń, jaı ǵana tiksinbeı, tótenshe, ári qatty aıtqan ekensiń.
Mine, sondaǵy lepesiń:
«Aıqyn» gazetiniń barlyq oqyrmandaryn Ulystyń Uly kúni – Naýryz meıramymen quttyqtaımyn, elimiz aman bolsyn!
Al Shahanov jóninde, másele jeke basqa baılanysty emes, qazaq tarıhyna baılanysty. Jeke basyna keler bolsaq, men Shahanovty aqyn retinde de, azamat retinde de moıyndamaımyn. Onyń ne aqyly joq, ne bilimi joq, ne túısigi joq. Ar-uıat jaǵyn aıtpaı-aq qoıaıyn. Til máselesi baıaǵyda kóterilgen, al Shahanovtiki ataq shyǵarý jolyndaǵy baıbalam ǵana. Onyń bul áreketiniń paıdasynan zııany kóp.
Men ult tarıhy tarabyna qaıshy pikirdegi nemese osy salany saýdaǵa aınaldyrǵan kisilermen eshqashan eshqandaı mámlege kelmeımin.
Redakııaǵa eskertpe: sizder qoıǵan saýalǵa jaýap eshqandaı ózgertýsiz basylýy tıis. Bul túrinde basa almasańyz múlde baspaı-aq qoıyńyzdar.
Praga qalasy, 21 naýryz 2008.»
Redaktorym da, oqyrmanym da shoshynbasyn, dáp osy qalpynda sol «Aıqyn» gazetinde basylyp shyqqan sóz – 22.III.2008. Aspan aırylyp jerge túspedi, jaryqqa jetkizgen bas redaktor áli kúnge óz ornynda, basqa kisileri de aman-esen, jer betinde júr. Al bul kelte kesim halqym qalasa da, qalamasa da, keıingi barlyq kitaptaryma enýge tıis. Óıtkeni, tasqa basylǵan sóz eshqashan óshpeıdi.
Solaıy solaı, biraq... oıdy oı qýatyny bar. Keshegi jalbaǵaı jandaıshap búginde qaıtpas ultshyl bolyp ketse, burnaǵy halyq jaýlary endi túgeldeı aqtalyp, qaharman shyqsa... bul – zaman ǵana emes, sol zaman týdyrǵan uǵymdar da ózgerip, qubylyp, túrlenip, ústemesi turypty, múlde basqa bir maǵnaǵa kóship jatýy yqtımal degen sóz. Meniń baıaǵy zildi kekesinim bir basqa, Tólenniń dáp osy oraıdaǵy meıirban, keńshilik lebizi bir basqa shyǵypty. Osy ekeýiniń qaıyra qabysýy múmkin be? Múmkin eken...
Men ózgerdim
«Shyńǵys hannyń» Tórtinshi kitabyn támamdap, jeti jyldyq uzaq, ári aýyr marafonnan soń tynys tabý, es jınaý ǵana emes, osy, bar dúnıeden baz keshken zamandaǵy kóp jańalyqtan shetqaqpaı qalǵan olqylyqtyń esesin toltyrý úshin «otandyq aqparatqa» kóńil burmaımyn ba. Shet jurttarǵa tasqa basylǵan gazet-jýrnaldaryńyz jetpeıdi. Búgingi jazarmandar «ǵalamtor» dep ataǵan, shyn mánisinde jalpy qazaq úshin keneýsiz ósektorǵa aınalǵan ınternetti aqtarystyra bastadym. Álemdegi eń damyǵan elý eldiń qataryna qosylyp, endi ozyq otyzǵa ıek artqan, jalpy jurty baılyq pen bereke astynda ǵumyr keship, respýblıkany mekendegen bir júz qyryq birdeńe ult pen «ulys» shat-shadyman, taý-tátti turyp jatqan alpaýyt elimiz jóninde qanshama shynaıy, ári tolyq aqpar. Bul jaǵynan ózim de tam-tum habardar ekem. Endi osy ótken jyldardaǵy ádebı, rýhanı ómir saltyna qatysty tolymdy maǵlumat alýym kerek. Óstip, erikken áýesqoılyq jetegimen tóńkere sapyryp otyrǵanda, jańa shet jaǵasyn aıtqanymdaı, Tólenniń – bir kezdegi syrlas, ejettes dosym, tárizi, menen áli de jerimegen (baz-bazynda «Ábish Kekilbaev pen Muhtar Maǵaýın» dep sanatqa qosyp qoıady) Tólen Ábdikovtyń ózgeshe bir suhbatyna ushyrasyp qaldym. M.Shahanov týraly ataýly tolǵaý eken. Aǵynan jarylypty:
[M.Shahanov] «ekeýmizdi ádebıet tabystyrdy. Onyń ústine ekeýimiz qurdaspyz. Bir-birimizdiń shyǵarmashylyǵymyzǵa degen kózqarastarymyz jaqsy boldy da, bir-birimizdi dos tutyp kettik. Muhtar týraly aıtqanda, onyń aqyndyǵyn aıtpaı ketýge bolmas. Ol óte úlken aqyn, áleýmettik aqyn... Ol – alǵan betinen qaıtpaıtyn, batyr adam. Jaqsymen de, jamanmen de aıtysyp, dospen de ajyrasýǵa deıin baratyn úlken prınıptiń adamy. Elge, halyqqa degen súıispenshilik adamnyń azamattyǵyn aıqyndaıdy. Eger ol jeke basynyń qamyn oılasa, áldeqaıda joǵary dárejege jetken bolar ma edi? Qazir bireýler ony elegisi de kelmeıdi. Biraq onyń barlyǵy da ýaqytsha nárse. Eń bastysy – halyq Muhtardy jaqsy kóredi... Aqynǵa budan artyq qandaı baqyt kerek?! Jaratylystyń bir qyzyq jeri, talantty adamdardyń barlyǵy birdeı jaqsy adam bola bermeıdi. Biri qyrsyq, endi biri qyzǵanshaq, taǵy biri maqtanshaq... Ondaı adamdarmen alystan ǵana syılasqyń keledi. Al Muhań olardyń qatarynan emes... Men oǵan qazaq rýhanııatyndaǵy jaryq juldyzdardyń biri dep qaraımyn. Muhtar – tereń, áriden oılaıtyn aqyn. Júrekke jetetin óleńderi qandaı ǵajap. Sondyqtan men «Muhtardy áli de halyqqa tanytý kerek, Muhtardyń baǵasyn áli de tolyǵyraq etip berý kerek» degenderdiń jaǵyndamyn». («Juldyzdar otbasy – Ańyz Adam» – 2012, №12).
Alǵash oqyp shyqqanda bul túıdek tolǵamnyń teń jarymyn kóńilshek ańǵaldyq, qalǵan jarymyn múlde qate dep tanydym. Qaıyra oqyǵanda, ústemesin múlde qabyldamaı, negizgi tezısterin myıyma syıǵyza almadym. Úshinshi márte oqyǵanda...
Meniń jatyrqap, teris kórgenim – M.Shahanov týraly sózder dep oıladyńyz. Joq, basqasy. Bizdiń uǵymda – shynymen, naǵyz daryndy kisilerdiń bári de jaqsy adam bolady. Áldeqalaı aıtqanymyz bar, jaqsy adamdardyń bári birdeı jazýshy bolmaıdy, alaıda, jaman adam da eshqashan jaqsy jazýshy bola almaıdy, dep. Tańbaǵa túsken sóz, naqty esimde joq, biraq shamasy osylaı. Jáne «Alasapyrannan» buryn, otyzdyń ishinde: «Shyn kemelge kúnshildik jat» degem, daryndy adamda basqanyń tabysyna qyzǵanysh bolmaıdy, kerisinshe, qashanda súıinedi, qýanady, tóteden jańa bir, ózgeshe týys tapqandaı sezimge bólenedi. Bir sózben aıtqanda, ózine qanshama senimdi bolsa, turǵylastaryna sonshama meıirban, keń, darqan. Al endi ádepki minez... árqıly bolýǵa múmkin. Tólen aıtqandaı, «qyrsyq, maqtanshaq» jáne kidi, kirbeń; shamdanshaq, úrkek. Tulǵanyń ózine bolmasa, basqa eshkimge zııany tımeıtin, pándáýı kinárat – árkimde ushyrasýy múmkin kemshilikter. Sondaı-aq, ulylyqpen týystas, boıyna jan teńgermeıtin menmendik degen bar. Eýropadaǵy Baıron men Góte, ózimizdegi Naýaıy men Abaı... Turǵylastarynan ǵana emes, dáýir, zamanynan ozǵan artyqshylyq osyndaı tákappar minezge jetkizgen; tabıǵı, ózgeshe qasıet. Hosh. Aıtpaǵymyz basqa. M.Shahanovtyń aqyndyǵy, qaıtpas batyrlyǵy, kemeńger danalyǵy, bir sózben aıtqanda, erekshe týmysy jóninde. Men bilgen Tólen beısaýat sóılemeýshi edi. Jáne bul – dastarqan ústindegi áńgime emes, baspaǵa shyqqan pikir. Oılanyp qaldym. Múmkin men osyndaı, bar jaǵynan minsiz, uly tulǵanyń baǵasyn tanymaı júrgen shyǵarmyn. Kelisý qıyn edi, áıtkenmen, kóńilimde ekidaı kúmán týǵan. Sóıtip otyrǵanda, Tólenniń taǵy bir suhbatyna ushyrasyp qalyppyn. «Qazirgi ádebıettegi ózińiz jaqsy baǵalaıtyn qalamgerlerdi atap ótińizshi?» – degen saýal tastaıdy ǵoı, qostanaılyq bir jýrnalıst (áýelde oblystyq gazet «Qostanaı tańy» – 16.II.2016, keıinde «Qazaq úni» – 17.II.2016 jáne «Ádebı portal.kz»). Tókeń bógelmeıdi: «Eger poezııany alsaq, ári aqyn, ári alǵan jolynan taımaıtyn qaısar qaıratker Muhtar Shahanovtyń orny erekshe dep esepteımin.» Jón-aq! Jóndemi – «Odan keıin...» – biz, ıaǵnı Muhtar Maǵaýın aıryqsha baǵalaıtyn Kóktúrik Temirhan Medetbekov, tezek termese de, temirshek bolyp qalypty. «Odan keıin...» – taǵy da biz ǵana emes, jalpy jurt joǵary kóteretin «Esenǵalı, Ulyqbek, Járken, Ǵalym Jaılybaı, Serik Aqsuńqaruly... bolyp kete beredi ǵoı. Aýyzǵa túspeı qalǵan jaqsy aqyndar keshirer...» – deıdi keńpeıil aǵa. Qalaı aıtsa da, Temirhany bar, Esenǵalı, Serigi bar – túgelimen M.Shahanovtyń qoıý shańynyń astynda qalypty. Mundaı bolady, bireýdi joǵary, bireýdi keıinirek qoıý. Talǵam dep atalady. Máselen, biz ózimiz «Táýelsizdik bastaýynda aıryqsha eńbek etip, bárimizdiń aldymyzǵa túsken – Bekejan Tilegenov boldy» dep jazǵanbyz. Sol sózimizden qaıtpaımyz. Al meniń Tólen dosym, arada birer aı ótti me, jarym jyl ótti me, bul pikirinen aınyp ketipti. «Ádebıet portaly» deıtin saıtta otyrǵan balalar balalyq suraq qoıady ǵoı. Eki ǵasyr shegindegi eń úlken on aqyndy atańyz dep. Tókeń irkilmesten, eń myqty on aqyndy kógendep tizip beredi. Jańa ǵana bardyń basy – birinshi ǵana emes, aıryqsha ozǵyn aqyn – M.Shahanov edi ǵoı, endi bul shirkin osy ondyqqa ilinbeı qalypty. Eń jaqyn dosy hám qatarlas qurdasy eskerýsiz tastaǵan soń, basqalardan ne qaıyr, osyndaı saýal qoıylǵan qyryq qaraly aqyn-jazýshy-ádebıetshiniń bar jaýabyn jınaqtap kelgende, Shahań alǵashqy ondyq turypty, ekinshi ondyqqa da syımaı qalǵan, jıyrmadan ótip, otyzdyń arǵy jaǵynda tur. Taǵy da aıtaıyq, keleńsiz saýal, ári talǵamǵa talas joq. Alaıda, Tólenniń munysy ne? Sózdiń sheti shyǵyp qalǵan soń týrasyn aıtpady ma. Buǵan da jaýap taptyq. Áıgili umytshaq qoı. Bul tarapta ázildi-shyndy qanshama anekdot bar. Biraq Tókeń óziniń áıeliniń túrin umytypty, balalarynyń atynan jańylypty dep estimegen edik. Mynaýsy – keshegi Birinshiniń búgingi on turypty, odan arǵy jıyrma júıriktiń qataryna ilinbeı qalýy bir túrli oǵash eken. Áıtkenmen, ýaqasy joq. Negizgi lepes ornynda tur. Onyń ishinde: «Muhtardy áli de halyqqa tanytý kerek, Muhtardyń baǵasyn áli de tolyǵyraq etip berý kerek!» – deıtin urany maǵan aıryqsha áser etti. «Qazir bireýler ony elegisi de kelmeıdi», – depti. Týra maǵan siltep otyrǵandaı. «Biraq bul – ýaqytsha nárse», – depti odan soń oılanýǵa keńes berip. Shynynda da. Burynǵy baǵamyz anaý edi, endi ótkendegi ushqary pikirdi qaıta qaraý qajet sııaqty. Ózgertý, nemese odan ármen nyǵarlaı túsý. Sóıtip, ulttyń uly tulǵasyna endigi kózqarasymdy aıqyndaý úshin «ǵalamtor» ınternetti muqııat súzbeleýge kiristim. Birden-aq ózim bilmegen, oıǵa kelmegen, qııalǵa da syıymsyz ǵajabı aqparattar ortasyna tústim de kettim.
«Ǵalamtorda qazir men jóninde 100 myńnan astam maqalalar, pikirler, oılar, tolǵanystar bar eken. Muny oqý túgili, sanap shyǵýdyń ózi úlken is», – dep jazady Shahańnyń ózi. (Aıyp etpeńiz, meniń túsinigimde jalǵyz-aq Muhtar bar – Áýezov; qalǵanymyz sonyń jańǵyryǵy ǵana.)
100 myńnan astam aqparat! Túgendep, aqtaryp shyǵýǵa ǵumyryń jetpeıdi, úzip-julyp qarasań, bar uǵymyń jartykesh bolyp qalmaq. Onyń ústine, asyra madaqtasa eshteńe emes, múmkin sonyń ózinde jetkize almaı jatqan shyǵar, qolaısyzy – ǵaıyptan qısynsyz kinárat izdegen jańsaq pikirler ushyrasyp qalýy da múmkin ǵoı. Sondyqtan, «Ulttyń rýhanı kósemi, zamanymyzdyń zańǵar tulǵasy, álemge tanylǵan uly aqyn» týraly maqala, zertteý, arnaý ataýlynyń bárin, onsyz da belgili tarıhı qujat, derekter esebinde attap ótip, osy, búgingi júmlá qazaq úshin Ańyz-Adam – men úshin jumbaq jannyń suhbat sózderi, ózindik lepes, tolǵaýlaryn ǵana súzbelep shyǵýdy utymdy sanadym. Uǵym-biligiń artady, ulttyń uly qaıratkerin ǵana emes, el-jurtyńnyń oı-órisin, maqsat-muratyn aıqyndaısyń, sonymen qatar, ózińniń kúıki-kúıbeń tirshiligińdi de tanı túskendeı bolasyń, eń bastysy – bas aýyrtpaıtyn kóńildi oıyn. Osy retpen manaǵy bir júz myńnyń ishinen birer júzin áreń qamtyp, solardyń jıyrma-otyzyn, onda da oraıly úzigimen terip alyp, arnaıy tirkep qoıýdy jón kórdim. Bul tarıhı lepestiń barlyǵy da talassyz aqıqat retinde qabyldanýǵa tıis. Ras, keıbir tusta kúmán týǵan, tıesili túsinikke suranyp turǵan, biraq biz, Shahańnyń sózimen aıtqanda, «óz ustanymymyzdan aınymaımyz», bardy bar qalpynda beremiz, áldenendeı jalbaǵaı anyqtamalardyń qajeti joq. Túptep kelgende, bizdiń M.Shahanov týraly tolyqqan, naqtylanǵan, ońǵa burylǵan jańa túsinigimizdiń aıǵaqty kórinisi bolyp shyqpaq. Baıaǵy bir sovettik operettada qıynnan qısyn taýyp bergen dosyna jyr tolǵap, «aı spasıbo Sýleımaný» degendeı, meni tyǵyryqtan ótkergen Tólen baýyryma bes san raqmet.
Sonymen, M.Shahanovtyń ázirshe birtutas túzilmegen, biraq biz jazǵan «Men»nen áldeqaıda alymdy, oqıǵaǵa baı, ári shynaıy, «Ózim» deıtin ǵumyrbaıan kitabynyń jekelegen, túıindi betteri. Bútkil Qazaqstan shegi, álem sahnasyndaǵy M.Shahanovtyń keskin-keıpi. Aıttyq, bastan-aıaq, eshbir qospasyz tól sózi. Taqyr-taza kóshirip alypty, avtorlyq ququqqa qol suǵypty dep, áldekimder baıbalam salýǵa tıis emes. Ǵylymda «ıtata» degen rásim bar ǵoı – úlgili úzikter. Burnada Marks pen Engels, Lenınnen, qazirde Obama, Pýtın men Nazarbaevtan degendeı. Bizdiń Shahań da osy qatardaǵy keıipker, astynda taǵy bolmasa da, aýzynda sóz ókimi bar, Tólen aıtqandaı, halqy kókke kóterip otyrǵan, shyn baqytty qaıratker, álgilerden de ótken Ańyz-Adam. Mundaı dara tulǵanyń ataly sózderine silteme jasaýdyń eshbir oǵashy joq. Kerisinshe, keýdesinde namysy, basynda myıy bar árbir qazaqtyń qasıetti paryzy bolsa kerek.
Sonymen, osy rette Opera teatry, nemese Respýblıka saraıyndaǵy konert-shoý emes, álemdik ǵalamtorda – M.Shahanov! Aıttyq, tek qana óz tolǵamy. Eshqandaı burmasy joq, qaz-qalpynda. Emle, tynys belgilerine deıin ózgerissiz. Tıesili saıttardan alyp, tereń maǵnaly, eń bastysy – naqty, shynaıy derekterdi úzik-úzigimen, taqyryp, júıesine qaraı rettep berdik. Álbette, Shahańnyń aýzynan shyqqan qandaı da lepes óz kezinde gazet, jýrnaldarda basylǵan, keıbiri kitapqa da ótken sııaqty, áldeneshe saıtta neshe qaıyra berilgen – onyń bárin tizbelep túgendeý múmkin emes. Biz tek alys shalǵaıdan qolymyzǵa ilingen aqparattar negizinde, osy, kóz kórgen, kóńil tolǵan nusqalardy ǵana tirkemelep shyqtyq.
«Atym ańyzǵa aınalsyn dep tirlik qylǵan jerim joq, – deıdi Shahań, kezekti bár suhbatynda. – Ne istesem de, azamattyq boryshymnyń tóńireginde qozǵalamyn. Ańyzǵa aınalǵan da túgim joq. Ómirimniń negizi shyndyq pen aqıqatty izdeýden turady. «Uly tulǵa», «kemeńger» degen teńeýler meniń teńim emes. Qazir bul aıshyqty sózder basqa adamǵa aıtylyp júr ǵoı. Solaı qala bersin. Óz basym maqtan sózge tipti qumar emespin...» («Aqjúnis.kz» – 12.HII.2012.)
Álbette, «Ulyq bolsań, kishik bol» degendeı, shekten tys sypaıylyq. Tulǵanyń baǵasyn belgileıtin – onyń ózi emes, halqy, sol halyqtyń jıyn ortasynan shyqqan Tólen sııaqty daralar. Endi jasyrmaı aıtaıyq, bizdiń ózimiz de, osy Tólenniń sózi, budan sońǵy keremetter áseri, jáne, týma tabıǵatymyzǵa tán keńshilikpen, arydan berige aýyp ketkenimizdi baıqamaı qalyppyz. Dostyń dosynan nemizdi aıaıyq. Endi, osyndaı uly tulǵaǵa tabynyp otyrǵan barsha qazaq qaýymyna M.Shahanovtyń ǵajaıyp ǵumyrbaıanyn búge-shigesin qaldyrmaı, keńinen tanytýǵa tıis ekenbiz. Qyzyq úshin emes, úlgi, taǵlym jónimen. Sondyqtan, jańalyqty bolmasa da, jınaqty aqpar – ózgeshe taǵdyrdyń áýelgi bastaýynan búgingi qalybyna deıingi tańbaly oqıǵalar tizbegi – qujatty derek, naqty kýálikter. Alyptyń óz aýzynan aıtylǵandyqtan, aıryqsha qundy, aınymas taýarıh.
Týmys, áke tárbıesi, alǵashqy qadamdar
«Meniń týǵan jerim – Otyrar aýdany Shilik aýyly. Biraq ol jerden biz erte qonys aýdaryp kettik. Osy máseleni erekshe aıta ketý kerek, «Qazaq enıklopedııasynyń» bir jaýapsyz qyzmetkeri menen suramaı, týǵan jerimdi qate jazypty. Men Otyrar aýdanynyń Shilik aýylynda týǵanmyn. Sodan keıin 11 jasyma deıin Tólebı aýdanynyń Qasqasý aýylynda óstim.» («Juldyzdar otbasy – Ańyz Adam» – №12, 2012.)
«Ákem jaryqtyq qadımshe hat tanyǵan, arabsha jazylǵan qıssa-dastandardy kóp oqyǵan, eskilikti áńgimege júırik adam edi. Eptep moldalyǵy bolǵan. Kezinde: «...Uıymdas jalshymen, Moldany, baılardy, Qoıdaı qý qamshymen» dep, aqyn jyrlaǵan saıasattyń kesirinen týǵan topyraǵynan údere kóship, Tóle bı aýdanynyń Qasqasý aýylyna turmysqa shyqqan Izet atty qyzyn saǵalaıdy. Kóship kelgende, men áli qyrqymnan shyqpaǵan qyzylshaqa ekenmin.» («Atyraý.kz» – 25.H.2014.)
«– Nelikten sizdiń esimińizdi Muhtar dep qoıǵan?
– Ákem «Abaı joly» roman-epopeıasyn oqyp otyryp, meniń atymdy «Muhtar Áýezovke uqsasyn» degen oımen Muhtar dep qoıǵan eken. Men Áýezovti Shymkentte ótken úlken jıynda bir-aq ret kórdim. Biraq sol kórgenimde esimimniń sol kisiniń qurmetine qoıylǵanyn aıtaıyn dep turdym da, aqyry aıta almadym. Ol kisi «Muhtarǵa yqylaspen!» dep qoltańba jazyp bergen edi. Ókinishke qaraı, ony joǵaltyp aldym.» («Ańyz Adam» – №12, 2012.)
«Ákem Dosbolov Shahan toǵyz jasymda qaza boldy. Arǵy-bergi tarıhtan úlken deńgeıde habardar, bilimdi, eskishe oqyǵan, moldalyǵy bar adam edi. Nebir dastandardy, ertegilerdi qulaǵyma quıyp otyrdy. Eń bastysy, taza adam edi... Toǵyz jasyma deıin ákem meni tizesine otyrǵyzyp, Otyrardy qorǵaǵan babalary men olardyń erlik isteri týraly áńgimeleýden jalyqpaıtyn. Sondyqtan men qolyma qalam alǵan kezimnen bastap Shyńǵys han týraly jazýǵa bel býdym. Óıtkeni ákem Shyńǵys hannyń Otyrarǵa ákelgen ólsheýsiz qasiretin ábden qulaǵyma quıǵan bolatyn.» («Ańyz Adam» - №12, 2012.)
«Ákem toǵyz jasymda dúnıe saldy. Osy jasqa jetkenshe, tizesine otyrǵyzyp alyp, Otyrardy janqııarlyqpen qorǵaý jolynda opat bolǵan erjúrek babalary jaıly san márte áńgimelegeni jadymda naq bir tasqa basylǵandaı jazylyp qalypty. Bálkim, perzentiniń kóńilindegi týǵan jerge degen olqylyqty osymen toltyraıyn degeni shyǵar. Keıde anamnyń «tym jas qoı», túsine qoıar ma eken?» degenine «Joq, túsinýge tıis. Túsinbese ózine qıyn. Tamyryn tereńge jibere almaǵan daraqtyń qashanda ǵumyry kelte» deýshi edi. Bala bolsam da ákemniń osy aıtqandary sanamda umytylmastaı qaldy. Tuńǵysh ret Shyńǵys han týraly da, Otyrardyń alty aı boıy solardyń qorshaýynda bolǵanyn da, satqyn jigittiń tragedııasyn da ákemnen estidim. Ákem arqyly Otyrar meniń ómirlik maqtanyshyma aınaldy. Keıde kóz aldyma toǵyz jasar maǵan Otyrar jankeshtiligi týraly áńgime aıtyp otyrǵan ákem elesteıdi. Sezimmen tárbıeleý – tárbıe ataýlynyń ulysy ekenin aqyn bolǵan kezimde uqtym.» («Atyraý.kz» – 25.H.2014.)
«Meniń balalyq shaǵym, jastyq ómirim óte kúrdeli boldy. Óıtkeni, 9 jasymda ákem qaıtys boldy. Anam 13 qursaq kótergen adam. Sol 13 baladan men ǵana tiri qaldym. Besinshi synyptan bastap, demalys kezderinde kolhozda saqmanshy bolyp istedim. Jetinshi synyptan soń ary qaraı jalǵastyryp oqýǵa múmkindigim bolmaı oqýdy tastap kettim. Kolhozda traktordyń tirkeýshisi bolyp istedim. Keıin traktordyń 3 aılyq oqýyna bardym. Biraq menimen birge barǵan basqa jigitterdi alyp, meni oqýǵa qabyldamady. Sebebi, meniń boıym óte kishkentaı boldy (Keıin ǵana azdap óstim, onda da jetisken joqpyn.) Esesine men dırektor Hılchevskıı degen orystyń kabınetinen shyqpaı qoıdym. Ol kisi: «Myna balany alaıyq, qaısar jigit eken. Eger birdeńe búldirse, ózim jaýap beremin», – dedi. Osylaısha men traktordyń oqýyna qabyldandym. Sol kezde: «Traktorshylardyń brıgadıry bolsam», – dep armandaıtynmyn. Ókinishke qaraı ol armanym oryndalmady. Traktor rýlinde júrip jazǵan óleńderim «Lenınshil jas» gazetinde jarııalandy. «On alty jasar aqyn shyqty» – dep gazet jar saldy.» («Ádebıet portaly», 28.XI.2012.)
«Birinshi óleńim jaryqqa shyqqannan keıin maǵan 500-ge jýyq hat keldi.» («Ańyz Adam» – №12, 2012.)
Álem tanyǵan aqyn
«1982 jyly 40 jasymda maǵan Búkilodaqtyq Lenın komsomoly syılyǵy berildi... Ol – shyǵarmalarymnyń búkil Keńes Odaǵy jastaryna belgili bola bastaǵan, orys halqynyń arasynda da óleńderimdi jatqa aıtýshylardyń boı kórsete bastaǵan shaǵy edi.» («Ańyz Adam» – №12, 2012.)
«Qazir ǵalamtorda men jóninde 100 myńnan astam maqalalar, pikirler bar kórinedi. Prezıdentten keıin eń kóp pikir aıtylatyn adam men ekenmin. Qaıbir jyly Germanııanyń 12 qalasynda «Órkenıettiń adasýy» atty romanyma baılanysty kezdesýler, oqýshylar konferenııasy ótkende, meniń shyǵarmamdy nemis tiline aýdarǵan Frıdrıh Hıer nemis jerinde meniń shyǵarmashylyǵym týraly tórt júzden astam maqalalar jaryq kórgenin aıtyp edi. Eger osyǵan uqsas jaǵdaılar Japonııada, Pákistanda, Franııada, Qyrǵyzstanda, t.b. elderde bolǵanyn eskersek she? Biraq búgingi tańda ǵalamtor bárin basyp ozdy ǵoı…» («Qazaqúni.kz» – 25.V.2012; «Gý-gý.kz» – 18.VI.2012.)
«Qaıbir jyly «Órkenıettiń adasýy» atty romanym nemis tilinde jaryq kórgende, osy kitap jaıly 400-den astam maqala shyqqan eken. Eger meniń shyǵarmalarymnyń 55-ke jýyq tilderge aýdarylǵanyn eskersek jáne týyndylarymnan órbigen daýlarǵa, pikirlerge nazar aýdarar bolsaq, bul birneshe ınstıtýttyń qolynan kele qoımaıtyn sharýa. Tek «Jazager jady kosmoformýlasynan» negiz alǵan Shyńǵys han tóńiregindegi daýdyń ózi birneshe memleketti qamtymady ma? Kezinde Shyńǵys Aıtmatov osy daýlardy saraptaı kelip: «Shyǵarmalary úlken daý, úlken talas týdyrǵan dál sendeı aqyn qazir álemde joq shyǵar» dep ázildegen edi. Qaıtemiz, árkimge árqıly taǵdyr buıyrǵan…» («Aqjúnis.kz» – 12. HII.2012.
«Máselen, men qaıbir jyly Japonııada bolyp, segiz qalasynda kezdesý ótkizdim. Sonda japondardyń jas qyz-jigitteri meniń óleńderimdi jatqa aıtyp turdy kezdesýde, óz ana tilderinde. Sodan keıin kelip ózderiniń úlken syılyǵyn berdi. Al endi sol elde júrip men japondardyń ǵylymı paıymyna, adamı paıymyna erekshe yrza boldym.» («Nýr.kz» – 18.H.2011.)
«Aqyndyq degen – múlde ózgeshe, tabıǵı, rýhanı izdenisten týǵan jańalyq. Qazirgi aqyndardyń kópshiliginiń óleńin basqa tilge, máselen, aǵylshyn, nemis, franýz tiline aýdaratyn bolsaq, onda ol óleń emes, eshqandaı maǵynasy joq, qur shóp bop shyǵady. Óz basym bes jylda, áıtpese jeti jylda bir-aq jaqsy óleń kezdestirip qalamyn. Al meniń óleńderime álemdik deńgeıdegi IýNESKO qarady. Japonııada japon tilinde, Germanııada nemis tilinde óleńderimdi jatqa oqyǵan adamdardy kórdim... Meniń «Kompıýterbasty jartylar» degen óleńim bar... Qandaı qyzmet ıesi bolsyn, ol prezıdent bola ma, mınıstr bola ma, kim bolsa da óz ultynyń rýhanı baılyǵyna tereń tamyr jibermese, barlyǵy jarty adamdar bolyp sanalady. Meniń osy tujyrymdamam álemdik deńgeıde úlken dárejege ıe boldy. Óıtkeni bul – búgingi aǵylshyn, nemis, franýz, japon halqyna da tán nárse. Iaǵnı barlyq el óziniń rýhanı baılyǵyn ulyqtaýǵa jáne kóziniń qarashyǵyndaı saqtaýǵa tıis...
Mysaly, qazir óleń jazatyn adamdarda esep joq. Qyryq-elýden kitap shyǵarǵan aqyndar bar. Kezinde meniń úlken bir poezııa keshim ótti. Sonda Ábdildá Tájibaevtyń bir óleńinen mysal keltirdim. Ábdildá – meniń úlken aǵam, azamattyǵy joǵary aqyn. Men osy aqynnyń bes jol óleńin qatty qadirleımin: [ıtata]. Osy pikirimdi men teledıdardan aıttym. Sodan ertesine Jazýshylar odaǵyna baryp edim, aldymnan Ábdildá Tájibaev kezdesip qaldy. «Áı, balam!» dep salqyn amandasty. Shetke shyǵaryp alyp: «Muhtar, men qanshama tom óleń jazdym. Qanshama poema jazdym. Solardyń ishinen sen bes-aq jol tapqansyń ba? Munyń ádiletsizdik qoı», – dedi. Men ol kisige: «Aǵa, sizdiń keıbir zamandastaryńyz bar. Men solardan tym quryǵanda bir jol da ala almadym. Al sizden bes jol óleń tapqanyma rıza bolyp otyrmyn», – dedim.» («Ańyz Adam» – №12, 2012.)
«Eger biz jóninde óz elimizde durys pikir aıtylmasa, oǵan men kináli emespin. Germanııanyń 12 qalasynda menimen kezdesý boldy. Sonyń 6 qalasynda Shyńǵys Aıtmatov men týraly óziniń pikirlerin aıtyp, maǵan ilesip júrdi. Sol kezde nemisterdiń ózinde men týraly tórt júzden astam maqala jaryq kórgen eken. Osyndaı maqalalar basqa elderde de shyǵyp jatty. Kóptegen elderde menimen kezdesýler ótkizildi. Máselen, Japonııaǵa barǵanda japondar, Franııaǵa barǵanda franýzdar óleńderimdi jatqa aıtyp shyqty. Men múmkindiginshe barlyq ulttarǵa ortaq problemalardy alǵa qoıamyn. «Tórt ana» degen óleńim bar. Sol «Tórt ana» jıyrmaǵa jýyq memleketterdiń mektep oqýlyqtaryna kirgen. Árbir adamnyń óz ata-anasynan basqa tórt anasy bolady. Týǵan jeri, týǵan tili, ulttyq baılyǵy – salt-dástúri, týǵan tarıhy. Osy tórt anaǵa tereń tamyr jibere almaǵan adamdardyń barlyǵy óz halqynyń tól perzentteri emes. Osy ıdeıa japondarǵa da, nemisterge de, franýzdarǵa da, aǵylshyndarǵa da unady... «Órkenıettiń adasýy» úlken ıdeıa kóteredi. Adamzatty úlken parasat deńgeıine kóteretin ıdeıalardy beredi. Kitap barlyq ulttarǵa ózgeshe qundylyq qalyptastyrady.
Árıne, uly Abaıdy basqa tilderge aýdartyp jatyrmyz. Oǵan Úkimet aqsha tóleıdi. Sonda bar bolǵany otyz shaqty tilge aýdarylypty. Muhtar Áýezovtiń ózi qyryq shaqty tilge aýdarylypty. Al meniń eńbekterim alpystan astam tilge aýdarylǵan...» («Injý.kz» – 24.I.2014.)
IýNESKO – Nobel syılyǵy
«Meniń «Órkenıettiń adasýy» jáne «Jazager jady kosmoformýlasy» degen romandarym bar. Bul eki romandy IýNESKO qarady. IýNESKO osy ýaqytqa deıin birde-bir kózi tiri aqyndy qaramaǵan eken. Birinshi ret maǵan nazar aýdardy. Meniń shyǵarmamdy eki ret qarady IýNESKO. Poezııamdy qazirgi álemdik poezııanyń bıigi dep qabyldady. Jáne shyǵarmalarymdy álemniń basqa tilderine de aýdarýǵa tapsyrma berdi.» («Injý.kz» – 24.I.2014.)
«Órkenıettiń adasýy», «Jazager jady kosmoformýlasy» degen óleńmen jazylǵan romannyń ekeýin de ıýnesko álemdik poezııanyń osy zamandyq jetistigi dep baǵalaǵan. Osy ýaqytqa deıin birde-bir kózi tiri aqynnyń shyǵarmasyn talqylamaǵan eken. Meni bir emes, eki dúrkin qarady. Sóıtip, dúnıejúziniń barlyq basty tilderine aýdarýǵa tapsyrma berdi...» («Tonúkúk.kz» – 21.HII.2012.)
«Men "Jazager jady kosmoformýlasy" degen óleńmen roman jazdym. IýNESKO arnaıy qarady. Birneshe memleket bul kitapty Nobel syılyǵyna usynǵan eken. Sony Qazaqstandaǵy bireýler uıymdasyp, "bul Nobel alyp ketýi múmkin". Maǵan 80 gazet jabyldy, aıdap saldy. Sol kezde Aıtmatov maǵan jaqtasyp shyǵyp edi, barlyǵy soǵan jabyldy. "Oıbaı, ol ury eken, jazýshy emes eken. Qazaqtyń jazýshylarynan urlaǵan eken" dep. Sodan biz Aıtmatov ekeýimizdiń jazǵan pikirimizdi Máskeýdiń bir ortalyq gazetine jarııalaǵan edik. Mońǵoldar dúrse qoıa berdi. Tipti býrıattar da bizge qarsy shyqty. Biraq tarıhty zerttegen ǵalymdardyń birazy bizge qosyldy. Rasýl Ǵamzatov, Davıd Kýgýltınov, Oljas Súleımen, t.b. adamdar birigip, IýNESKO-ǵa hat jazdy...» («Azattyq.org» – 11.VII.2012.)
«Men "Jazager jady kosmoformýlasy" degen óleńmen roman jazdym. IýNESKO arnaıy qarady. Birneshe memleket bul kitapty Nobel syılyǵyna usynǵan eken. Sony Qazaqstandaǵy bireýler uıymdasyp, "bul Nobel alyp ketýi múmkin". Maǵan 80 gazet jabyldy, aıdap saldy. Sol kezde Aıtmatov maǵan jaqtasyp shyǵyp edi, barlyǵy soǵan jabyldy...» («Qamshy.kz» – 11.VII.2012.)
«...Bul daý kezinde «Jazager jady kosmoformýlasy» (Shyńǵys hannyń pendelik qupııasy) atty romanymnan bastalǵan. Meni osy romanym úshin Eýropanyń bir memleketi Nobel syılyǵyna usynǵan bolatyn. Sol álemdik deńgeıdegi úlken syılyqty alyp kete me degen qorqynyshtyń jeteginde sol kezdegi Úkimetten qarjylandyratyn birneshe basylymdarǵa maǵan qarsy maqalalar berildi. Bir nárseni myń ret qaıtalap aıtqanym jaramas...» («Ańyz Adam» – №2, 2010.)
«2000 jyldardyń basynda «Órkenıettiń adasýy», «Jazager jady kosmoformýlasy» (Shyńǵys hannyń pendelik qupııasy) atty óleńmen jazylǵan romandarym IýNESKO sheńberinen qaralyp, álemdik deńgeıde qyzý pikirtalas týdyrdy. Eýropanyń bir memleketi atalǵan shyǵarmalarymdy Nobel syılyǵyna usynypty. Sol sybys maǵan qyryn qaraıtyn keıbir toptardyń qulaǵyna jetken kezde olar jınalyp, ózara aqyldasa kelip, maǵan qarsy maqalalar uıymdastyra bastady. Jalpy sany – 80 gazet, barlyǵy meni qaralaıtyn bir bettik, jarty bettik maqala jarııalaýmen aınalysty. Shyńǵys hanǵa baılanysty daý osydan týdy... «Shyǵarmasy nashar» dep kiná taǵa almaıdy, jalpylama tıisedi... Aıtmatov eki kitabyma da alǵysóz jazǵan, qoldap IýNESKO-da sóz sóılegendikten maǵan bolysty. «Búkil álem moıyndaǵan, IýNESKO qaraǵan shyǵarma, jónsiz qaralamańdar» dep óz pikirin aıtty. Meni jaqtaǵannan keıin maǵan tıisip júrgenderdiń bári endi Aıtmatovqa jabylyp ketti...» («Ańyz Adam» – №11, 2011.)
Qaıtpas kúresker
«Men úshin eń qorqynyshtysy - mánsiz, maǵynasyz ǵumyr keshý. Qudaıǵa shúkir, búkil ómirimiz kúrespen ótip kele jatyr.» («Tonúkúk.kz» – 21.HII.2012.)
«...Qolymnan kelgenniń bárin, tipti, kóp adamdardyń qolynan kelmeıtin nárselerdi jasadym. Mysaly, eger men jeltoqsan kóterilisine Elındi aralastyrmaǵanymda, jeltoqsan kóterilisi saltanat qurmaı, «alańǵa shyqqandardyń barlyǵy Qonaevtyń quıyrshyqtary, maskúnemder, nashaqorlar, buzaqylar» bolyp qala berer edi. Ol kezde Elın men Gorbachev bir-birimen ıt pen mysyqtaı bolatyn. Sol tusta meni Gorbachev shaqyryp alyp, «seniń aýzyńdy jabatyn múmkindik tabamyz» dep ústeldi toqpaqtaǵan. Árıne, meniń kózimdi joıa salý olarǵa túk emes. «Úsheýdegilerge» jasyryn tapsyrma berse, bitip jatyr. Osy máseleni Elınge aıtqanymda ol: «Esh qaýiptenbe, ondaı jaǵdaıǵa jibermeýdiń amalyn qarastyramyz» dedi. Sóıtip, óz adamdary arqyly «Shahanovqa tıisetin bolsańdar, álemdik deńgeıde aıqaı kóteriledi» degen pikirdi Gorbachevtiń qulaǵyna jetkizedi…» («Aqjúnis.kz» – 12.HII.2012.)
« – Qarsylastaryń... dármensiz, – dedi Shikeń [Aıtmatov]. – Rýhyń bir sátke de eńkeımesin. KSRO Halyq depýtattarynyń ekinshi sezinde úlken úzilis kezinde, bir top depýtattar arasynda Borıs Elın seniń orys tilinde shyqqan, men alǵysózin jazǵan «Es kitaby» («Knıga pamıatı») atty jınaǵyńdy sómkesinen shyǵaryp, aınalasyndaǵylarǵa: «Myna kitaptyń avtory Shahanovpen men birneshe dúrkin syrlastym. Tipti meıramhanaǵa shaqyryp ta áńgimelestim. Onyń elimizdi mekendegen az ulttardyń tiline, mádenı qundylyqtaryna bolysý týraly pikirleri jáne bul saladaǵy kemshilikterdi jolǵa qoıý týraly usynystary maǵan erekshe oı saldy. Aramyzdaǵy ózge ulttardyń tiline jáne rýhanı máselelerine bolyspaı biz ádiletti memleket bola almaımyz!» – dedi. Onyń sen týraly pikirine men rızalyq bildirdim.
– Iá, sol tusta men ol kisimen jıi áńgimelesip, syrlasyp júrdim...» [– deıdi Shahań.] («Zona.kz» – 20.IH.2010.)
«...Eger men KSRO Prezıdenti Gorbachevtiń nómiri birinshi qarsylasy Elındi óz jaǵyma burmaǵanymda, Kreml minbesinen bılikti qatal synǵa alǵan sózimnen keıin-aq jan-jaqty oılastyrylyp qurylǵan, ishine sol oqıǵaǵa keıbir kináli adamdar engen Qadyr Myrzalıev basqarǵan komıssııanyń Gorbachev–Kolbın basshylyǵy uıymdastyrǵan qanquıly isterdi túbegeıli aqtaǵan sheshimi saltanat qurary aıdan anyq bolatyn.» («Zona.kz» – 20.IH.2010.)
«Árbir adam mindetti túrde ulttyq múddege tamyr jiberýi tıis. Eger jibere almasa, jaı ánsheıin óziniń qara basynyń qamyn kúıtteý úshin óleń jazyp júrgen adam. Máselen, Qadyr Myrzalıev aǵań keremet daryndy aqyn. Óleńderi keremet. Biraq, sózi bir basqa da, isi bir basqa. Jeltoqsan kezinde alańǵa shyqqandardyń barlyǵy maskúnemder men nashaqorlar degendi qozǵady. Bılik ne aıtsa, sony oryndady. Kerek bolatyn bolsa Bas prokýratýra, KGB, MVD birlesip komıssııa qurmaqshy boldy, bizdi joqqa shyǵarý úshin. Sony qoldady. Negizi ekeýimiz aǵaly-inilideı bir-birimizdiń sózimizdi jyqpaıtyn jaqsy qarym-qatynasta bolǵanbyz. Tipti, meniń qolymda júrgen týǵan qaryndasym Qadyr bir aı kómektessin dep ótinish jasaǵanymen toǵyz aı bala-shaǵasyn baqty. Bizdiń jaqsy aralas-quralas bolǵanymyzdy ol da aıtyp otyratyn. Bılikke satylyp ketkennen keıin men Qadyrdan teris aınaldym.» («Injý.kz» – 24.I.2014.)
«Kremldiń Sezder saraıynda bir úlken jıyn ótti. Elın sahnanyń sol jaq shetinen Tóralqaǵa qaraı ketip bara jatty. Men aldyńǵy qatarda otyrǵanmyn. Jurttyń bári jaqynda ǵana saılanǵan Reseıdiń tuńǵysh Prezıdentine oryndarynan turyp qol soqty. Ol kenet birinshi qatarda jurtpen birge túregep qol soǵyp turǵan meni kórip qaldy da, úlken baspaldaqtan tómen túsip, birshama jer júrip, qasyma keldi. Baýyryna qysyp, betimnen súıdi de basqa eshkimge qol ushyn bermesten, tóralqaǵa qaıta kóterilip ketti...
1993 jyly Nazarbaevqa ilesip Helsınkıge barǵanymda biz qatysar halyqaralyq jıynǵa Elın de kelgen eken. Úzilis kezinde qaptaǵan jýrnalıster arasynan áreń shetke shyǵyp bir jarym, eki mınýt shamasynda ǵana áńgimelestik... Bul jolǵy qysqasha ǵana áńgimemiz Jeltoqsanmen bastalyp, Jeltoqsanmen tamamdaldy.» («Zona.kz» – 20.IH.2010.)
«Jeltoqsan máselesimen aınalysyp júrgen kezimde Amerıkanyń Atlanta qalasynda Aral problemasy týraly jasaǵan baıandamamda «Biz Aral qasiretin búkil álemniń qulaǵyna jetkizdik. Iaǵnı, óz mindetimizdi oryndadyq. Qolymyzda qarjy joq, bılik joq. Sondyqtan bul máselemen endi Orta Azııa jáne Qazaqstan respýblıkalarynyń prezıdentteri shuǵyldansyn» degen usynys aıtyp, Aral máselesin túgeldeı Nazarbaevtyń qolyna tabys etkenmin...» («Azattyq. org» – 11.VII.2012.)
Qastandyq, qaýip-qater
«Jeltoqsan máselesin sondaı bıik minberlerde kótergen soń, qatty aýyryp qaldym da, meni Kremldiń emhanasyna apardy. Sol jerde dárigerler tekserip, «mıyńyzdyń jartysyna qan barmaıdy eken, tez arada aýrýhanaǵa jatýyńyz kerek» dedi. Men qonaqúıge baryp, kerekti zattarymdy, qujattarymdy alyp, Jeltoqsan oqıǵasyn tekserip júrgen qaǵazdarymdy seıfke jasyryp, erteń kelip jatýǵa kelistim. Tún ishinde bireý qońyraý soqty. Daýysy kúńgirlep estildi, soǵan qaraǵanda úsh áriptiń adamdaryna ustalyp qalmaý úshin qandaı da bir aıla qoldanǵan bolýy kerek. – Shahanovsyz ba? – Iá. – Aýrýhanaǵa jatatyn boldyńyz ba? – Erteńnen bastap jatamyn. – Jatsańyz, shyqpaısyz… – dedi de, telefon tutqasyn qoıa saldy. Ózime qastandyq jasalmaq ekenin túsine qoıdym. Sol kúni túnde tań atar-atpastan óte saqtyqpen, kórshi jigit arqyly mashına shaqyrtyp, KSRO halyq depýtatynyń kýáligi arqyly Almatyǵa ushyp keldim. Almatydaǵy Mınıstrler Keńesiniń aýrýhanasyna baryp tekserildim. Bas dáriger Muhtar Aıtqazın joq eken, orynbasary meni bir orys dárigerine bekitip berdi. Ol maǵan birneshe dári-dármek usyndy. Sol sátte Muhtar Aıtqazınniń ózi kirip keldi de, ymdap syrtqa shaqyrdy. Ońashalaý jerge bardyq. Qasynda bir áıel dáriger júrdi. Ony kardıologııa bóliminiń bastyǵy dep tanystyrdy. «Dárigerdiń bergen dárilerin ishtińiz be?» dep surady. Áli iship úlgermegenimdi aıttym. «Ishpeńiz, anaý baıqap qalsa, ótirik ishken bolyńyz, biraq barlyq dárilerdi myna áıelge ákep berińiz» dedi. Sóıtip basymdy tekserýge alyp bardy. «Mıyńnyń jartysyna qan barmaıdy degenderi ótirik, basyńyz sap-saý, tek azdap qan qysymyńyz bar eken. Endi bul jerden tezirek ketińiz, men sizge budan artyq járdem bere almaımyn» dedi. Sol kisiniń arqasynda men aman qaldym, áıtpese olar meni qurtatyn edi. «Jeltoqsan epopeıasy» atty kitabymda osynyń bári búge-shigesine deıin jazylǵan...» («Aqjúnis.kz» – 12.HII.2012.)
«Bizdi bılik qazaqstandyq ultqa kirgizbekshi boldy ǵoı. Bárin sheship qoıdy, el birligi doktrınasyn jarııalap jiberdi. Tek Halyqtar assambleıasynyń qol kóterýi ǵana qalǵan. Sol kezde men ashtyq jarııalamaqshy boldym. Meni tórt myń adam qoldap, ashtyq jarııalamaqshy boldy. Búkil el kóterilip ketetin bolǵan soń, bılik amalsyzdan bir mámlege keldi. Qazaqstandyq ult negizin Amerıkadan alady. Onda qazaq ulty, qazaq tilindegi mektepter bolmaıdy. Sen de, gazetiń de jumys istemeıtin bolar edi. Bılik qoryqqanynan ǵana toqtady. Áıtpese, meni óltirýdiń de josparyn jasap qoıǵan edi. Sóıtip, bılik keshirim suraýǵa májbúr boldy.» («Injý.kz» – 24.I.2014.)
Endi bizdiń sóz – azǵana ústeme. Álbette, kim, qalaı uıymdastyrsa da, ulttyń rýhanı kósemine qarsy baǵyttalǵan qastandyqtyń bir túıin, eki taram maqsaty bolýǵa múmkin: birjola kózin joıý, nemese aqyl, esten aıyryp, álde zaǵıp qylyp, qatardan shyǵarý. Jáne bul – bir retki, ýaqytsha ǵana pıǵyl emes. Kez kelgen kúni iske qosylýy múmkin sumdyq. Máselen, osydan azǵana buryn, 2014 jyldyń jeltoqsan aıynyń basynda bútkil qazaq baspasózin dúrliktirip, jalpy jurtymyz túrshikken tótenshe oqıǵa. Shahanovqa qastandyq jasalmaq eken! Áldebir tereń túrmede jatqan, qylmys álemimen tyǵyz baılanysy bar erjúrek azamat arqyly, bálkim, atap jazylmasa da, ańdalyp qalǵan, áldenendeı aqnıet krımınaldy toptyń pahany arqyly naqty habar alynady. Qaskóı, qaranıet kúshter ulttyń uly tulǵasynyń kózin qurtý týraly qatqyl sheshim qabyldapty. Dúnıe asty-ústine túsip, on eki bolmasa da, toǵyz, on baldyq jer silkinisine parapar zilzala aıqaı kóterildi. Respýblıka shegindegi, tipti, shalǵaı Shyǵys Túrkstan jerindegi BAQ ataýly baraban soǵyp, shyń qaǵyp jatty. Ótkendegi Jeltoqsan, keshegi Jer daýyna teteles, bálkim, olardan da qýatty kóterilis shyǵýy yqtımal edi. Alaıda, bes kún ótpeı, barlyq basylymdarda bul – jalǵan, jańsaq aqparat ekendigi týraly maǵlumdama jasaldy. Aldyńǵy, qaýip-qater dabyldy maqala, habar ataýly, tıesili ashý-yza pikirlermen qosa, árıne, joǵarydan túsken nusqaý boıynsha, túgeldeı ınternet betinen óshirildi. Tek sondaı sumdyqtyń múmkin emestigi týraly teristeme maqalalar ǵana saqtalyp qalypty. Eshkim eshqandaı qastandyq oılastyrǵan joq! Munyń bári – halqymyzdyń ult kósemine degen súıispenshiliginiń kórinisi eken. Nemese, áldebireýler qarańǵy úıden onda joq qara mysyqty izdegen, arandatý, álde ózderiniń atyn shyǵarý úshin. Mine, dáp solaı. Biraq men sol kezde de, osy, Shahań ekeýmizge ortaq eńbekti qurastyrý ústinde de, eshqandaı kúmán keltirmedim. Qastandyq oılastyrylǵan. Anyq. Alaıda, áshkere bolyp qalǵan soń, júzege aspaı... keri bir kúnderge shegerilgen. Qater seıildi, áıtkenmen, tútin birjola tarqap ketken joq. Iaǵnı, saýysqannan beter saqtyq kerek, eki shoqyp, úsh qara!..
«Meniń álemdik deńgeıde abyroıym úlken. Al óz elimde ultty, tildi qorǵaımyn dep, halyq jaýy bolyp otyrmyn.» («Jastar úni» jýrnaly – 2013, «Arhar.kz» – 16.II.2016, taǵy birneshe saıtta.)
Biraq qandaı zulmat kútip tursa da, Shahańnyń ómirlik ustanymy ózgermeıdi, alǵan betinen qaıtpaq emes.
Memlekettik til
«...Odaqtyq deńgeıde alǵashqylardyń biri bolyp Keńes Odaǵy quramyndaǵy barlyq respýblıkalardyń, avtonomııalyq respýblıkalardyń tilderine de memlekettik mártebe berý máselesin kótergen edim.
Mine, sol kezde Qyzyl alańda basqa respýblıkalardan kelgen qarapaıym halyq ókilderi: «Biz Muhtar Shahanovqa memlekettik til máselesin kótergeni úshin alǵys aıtamyz!» – dep plakat kóterip turdy.» («Ańyz Adam» – №12, 2012.)
«Men kezinde barlyq Odaqtas respýblıkalardyń tilderine memlekettik til máretebesin berý máselesin kótergem. Keıin Rasýl Ǵamzatovpen jolyǵyp, osy máseleni kóterýge ony kóndirdik. Keıin ózbek, qyrǵyz t.b. tilder memlekettik mártebe aldy. Al Qazaqstanda eki til mártebe alyp ketti. Sol kezde men qazaq tiline memlekettik tildi bermeýge qarsy shyqpaǵanymda osy kúnde qazaqtyń tili kóleńkede qalar edi. Sóıtip, halqymyzdyń 75-80 paıyzy orys bolyp ketken bolar edi.» («Azattyq.org» – 11.VII.2012.)
«Shyǵarmashylyq ónerimde de, maqalalarym men sóılegen sózderimde de gýmanıstik baǵytymnan aınyǵan adam emespin. Kezinde ult, til aıasyndaǵy problemalyq oılarymdy orystyń betke tutar tulǵalary, uly ǵalym, Nobel syılyǵynyń laýreaty Andreı Saharov, Reseı Federaııasynyń tuńǵysh Prezıdenti Borıs Elın, orystyń klassık aqyndary Evgenıı Evtýshenko da, Andreı Voznesenskıı de qoldaǵan.» («Zona.kz» – 20.HII.2010.)
«Kezinde Shyńǵys Aıtmatov ekeýimiz Túrkııada tikeleı efırde sóılegenbiz. Sol tikeleı efırde Reseıdiń qazirgi ustanyp otyrǵan saıasatyn qatań synadym. Reseıdiń qaramaǵyndaǵy avtonomııaly respýblıkalar bar ǵoı, solarǵa qarasty basqa tildegi mektepterdiń barlyǵyn jaýyp, tek orys tilinde sabaq ótetin júıeni engizip otyr. Osyǵan baılanysty oılarymdy aıttym. Pýtınniń saıasatyn teriske shyǵardym. Reseıdiń Túrkııadaǵy elshisi meniń sózderimdi túgel jazyp alypty da Pýtınge jiberipti. Reseıdiń sol saıasatyn Qytaı qoldap, batyl túrde ózderindegi az ulttardyń tilderin derlik joıýǵa kóshti. Bul BUU men IýNESKO zańdaryna tikeleı qaıshy. Osyǵan baılanysty men BUU-ǵa da, IýNESKO-ǵa da hat joldadym.» («Injý.kz» – 24.I.2014.)
«Muha, – dedi Shikeń [Aıtmatov] sálden soń. – Osy seniń Túrkııada, teledıdar arqyly ekeýmizben bolǵan tikeleı efırde aıtqanyń jáne ótkende maǵan úzindisin oqyp bergen "Óz ana tilinde sóılemeý men oılamaýdyń zalaly" atty jazǵanyń eleýli oı saldy... Eń ókinishtisi, osyndaı júıeli oılardyń Orta Azııa ádebıet, ǵylym qaıratkerleriniń nemese óz klassıkteriń Muhtar Áýezovtiń, Sábıt Muhanovtyń, Ǵabıt Músirepovtiń aýzymen aıtylǵanda jurt erte oıanar edi. Endi, tym kesh bolsa da sen qozǵap otyrsyń. Sen kóterip otyrǵan másele, jasyratyny joq, ol kezde eshkimniń mıyna kelgen emes. Birneshe memlekettiń aldyńǵy qatarly ókilderi qýattaǵan "Tamyrsyzdaný qaýpiniń tujyrymdamasy" atty jyrmen jazylǵan traktatyńdy alǵashqylardyń biri bop men qýattamadym ba? Sol týyndyń negizinde áńgime bolǵanda, Berlınde bir top nemis ǵalymdary qatysqan jıynda Frıdrıh Hıter seni «álemdegi sanaýly dara tulǵalardyń biri» dep dáleldep baqty. Árıne, ondaı maqtaýdyń talaıyn estip júrsiń jáne oǵan elikpeıtiniń de belgili.» («Zona.kz» – 10.IH.2010.)
«Joǵarǵy Keńestiń qoǵamdyq negizdegi tóraǵasy, akademık Qılybaı Medeýbekov túsken usynysqa saı... qazaq, orys tilderine birdeı memlekettik mártebe berilýin daýysqa salyp edi, ótti de ketti. Depýtattar dúrkirete qol soqty... zań qabyldanyp ketti.» («Ańyz Adam» – №12, 2012.)
«1989 jyly 22 qarashada Qazaq KSR Joǵarǵy keńesiniń otyrysynda til máselesi qaraldy... Eger men basqalar sııaqty sol kezde úndemeı otyra bergenimde, osy kúnde qazaqtyń tili qosymsha til retinde qalyp, orys tili memlekettik til bolyp ketetin edi. Jáne osy kezden de, qazaqtyń shamamen 75–80 paıyzy orystanyp ketetin edi. Mine, sodan beri 22 jyl ótti...» («Nýr.kz» – 18.H.2011.)
«Ult, til múddesi muzǵa otyrsa, sol aqyn, jazýshylaryńyzdyń erteń kimge keregi bar? Eger men 1989 jyly Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesinde orys tili memlekettik til mártebesin alyp ketken tusta, sol qalamgerler sııaqty únsiz otyra bergenimde, ıaǵnı, qazaq tiliniń jeke-dara memlekettik til atanýyna bılikke ashyq túrde qarsy shyqpaǵanymda, búgingi tańda qazaq halqynyń 80-85 paıyzy orys bop ketken bolar edi. Al 1994 jyly jáne 2009 jyly «Qazaqstandyq ultty» toqtatpaǵanymda, búgingi tańda qandaı kúı kesher edińizder?» («Qazaqúni.kz» – 25.V.2012; «Gý-gý.kz» – 18.VI.2012.)
«Basqa aqyndar sııaqty jatyp alyp, óleń jazýdy men de bilemin. Olaı etý maǵan yńǵaıly ǵoı. Men de táp-táýir aqyn bolatyn edim, bar kúsh-jigerimdi óleńge jibergenimde. Biraq ultty qaıtemiz? Eger men bolmasam, qazaq halqynyń taǵdyry basqasha bolǵan bolar edi ǵoı. 1989 jyly memlekettik til orys tili bolady degende attandap, eki qolymdy kóterip, qarsy shyqpaǵanymda ne bolatyn edińder...» («Injý.kz» – 24.I.2014.)
Qarapaıym, uly adam
«Men baılyqqa qul bolmadym. Áıtpese, elimiz óz egemendigin alar aldynda, demokratııa basynda turǵan sanaýly adam retinde, nemese bılik basyndaǵylarǵa óz yqpalymdy paıdalanyp, «myna zaýytyńdy, fabrıkańdy ber» desem, kim maǵan qarsy turar edi? Tipti, «mynanyń aýzyn jabaıyq» dep suraǵanymdy qýana-qýana usynar edi... Qudaıǵa shúkir, qolym da, janym da taza. Jeke bıznesim joq. Eń úlken baqytym da, baǵym da – baılyqqa pysqyryp qaramaǵandyǵym. Aqyndyǵymdy pendelikke múlde aralastyrmadym. Jalpy, men baılyqtan ǵana emes, ataq-abyroılardan da bas tarttym. Kezinde maǵan «Halyq qaharmany» ataǵyn bermekshi boldy. Almadym. Sebebi, Otan – eń úlken anamyz. Árkim óz anasyna sińirgen eńbegi úshin qurmet dámetpeýi tıis... Al, ózge shet memleketter berip jatsa, alamyn. Kúni búginge deıin meni 25-ke jýyq memleket ózderiniń túrli syılyqtarymen marapattady. Eger solardyń bárin ózgelerdeı jarqyratyp taǵyp shyǵatyn bolsam, myna kıip otyrǵan kostıýmimniń aldy túgili arqasynda da oryn qalmas edi. Men óz jolymmen, óz ustanǵan baǵytymmen kelemin...
Muqaǵalı ólgen soń ǵana qurmet bıigine kóterildi. Bálkim, meni de sondaı abyroı kútip turmasyna kim kepil?» («Atyraý» gazeti – «Atyraý.kz» – 25.H.2014.)
Jýrnalıst: «Qazirgi tańdaǵy ózińiz qatarlas aqyn jazýshylardyń, qoǵam jáne mádenıet qaıratkerleriniń kóbisi Memlekettik syılyq, marapat alý úshin jantalasyp jatady. Al, siz kerisinshe Memlekettik syılyqtan, Halyq qaharmandyǵynan óz erkińizben bas tarttyńyz. Bulaı jasaýyńyzǵa ne sebep boldy?
M.Shahanov: Meniń óz ustanymym bar. Adam Otanyna, óz anasyna jasaǵan qyzmeti úshin jylý dámetpeýge tıis. Otan da óziniń daralanǵan uldaryn marapattap otyrýy kerek. Biraq, ol óte ádiletti bolýy shart. Bul kúnderi bizdiń kez-kelgen «zańdastyrylǵan urylarymyzdyń» 2-3 orden-medaldary bar. Mine, men solardyń qatarynda júrgim kelmeıdi. Al shetelderdiń 20-dan astam syılyqtaryn aldym. Kóptegen elderdiń qurmetti doktorymyn, professorymyn. Atalmysh syılyqtardy alý sebebim, olar bizdiń elimizge abyroı qosady.» («Ádebıet portaly» – 28.XI.2013.)
«Men eshqashan shyndyǵymdy joǵaltqan emespin...
Kúnine maǵan 20-30 adam keledi. Solardyń basym bóligi qarjy surap keledi. Keıde aılyǵymdy jyryp, solarǵa járdem berip jatamyn. Men dúnıe-múlikke qulshynbaǵan adammyn. Eger men baılyqty maqsat tutsam, qoǵamdaǵy úlken baılardyń biri bolyp otyrar edim...
Men "Jalyn" jýrnalynyń bas redaktorymyn, 150 myń teńge aılyq alamyn. Odan basqa tabysym joq. Keıde shyqqan kitabymnan paıda túsedi. Onyń ózin eldik, ulttyq múddelerge paıdalanamyn...» («Azattyq.org» – 16.VII.2012.)
«Men osy 70 jyldyqty ótkizbeı-aq qoısam, adamdardyń mazasyn almaı-aq qoısam degen oıǵa tirelgenmin. Biraq keıbir dos-jarandarym «Sizge durys nıet tanytpaǵan adam ultqa, tilge de durys nıet tanytpaıdy, qaıta osy mereıtoı arqyly kimniń kim ekenin bilip alýǵa múmkindik bar» degen soń, amalsyzdan kelisim berdim.
Keıbireýler 50–60–70 jyldyǵyn ótkizgende, bılikten marapat kútedi. Kútpeıtin jalǵyz men ǵana. Meniń erteden qalyptasqan óz ustanymym bar – Otan-Anamyzǵa jasaǵan qyzmetimiz, eńbegimiz úshin odan qurmet, madaq kútpegen abzal... Iá, maǵan Halyq Qaharmany ataǵyn bermekshi boldy. Biraq men júıeli túrde bas tarttym. Óz ustanymyma ózim qarsy shyǵa almaımyn ǵoı.» («Qazaqúni.kz» – 25.V.2012; «Gý-gý.kz» – 18.VI.2012.)
– «Quz basyndaǵy ańshynyń zaryna» jazǵan alǵysózimde de, baspasózge bergen suhbattarymda da, telearnalar arqyly aıtylǵan pikirlerimde de seni naǵyz halyq batyry retinde baǵaladym, – [deıdi Shikeń – Adamzattyń Aıtmatovy].
– Meniń isimde eshqandaı batyrlyq joq!.. Men bar bolǵany azamattyq boryshymdy ǵana oryndadym... Al batyrlyq ataqqa kelsek, ózińiz bilesiz, men Qazaqstan memleketi atynan beriletin barlyq marapattardan, ishinde «Halyq qaharmany» da bar, bas tartqan adammyn. Bul arada ustanǵan jeke tujyrymym mynaý: Otan – bizdiń eń úlken anamyz. Árkim óz anasyna etken qyzmeti úshin jylý, qurmet dámetpeýi kerek...
– Bul arada sen bárimizge úlgi-ónege kórsetip otyrsyń. Átteń biz ońbaı keshiktik… – dep Shikeń basyn qasydy.» («Zona.kz» – 20.IH.2010.)
Keremettiń kilti
Hosh. Biraz jerge bardyq. Osymen sabyr aılaıyq. Óıtkeni, Shahań ózi atap aıtqan jáne kúmánsiz 100 myńnyń ushyǵyna jetý múmkin emes. Tipti, birer myńyn tizip bersek te eki-úsh tomdyq kitap bolyp shyǵar edi. Oǵan shama kelme ıdi. Amal joq, at basyn irkemiz.
Alaıda, biz ǵana emes, oqyrman jurtymyzdyń kóńilinde de qanshama saýal qalýy múmkin. Arasynda azdy-kópti kúmán. Máselen, IýNESKO maǵan deıin de, keıin de eshbir uly aqynnyń shyǵarmasyn talqylamapty degen sóz. Biz aqıqatyna kýálik keltiremiz. Sol ǵalamat aqyn, nobelıant, laýreat aǵylshyn-nemis-franýz-amerıkannyń eshqaısynyń Oljas sııaqty, mártebeli keńsedegi kórshiles úsh-tórt kisiniń basyn qosyp, shaı beretindeı dosy bolǵan joq jáne bolmaıdy da. Osy ǵana emes. Nesin jasyramyz, baz-bazynda bizdiń de daǵdaryp qalǵan kezderimiz bar. Máselen, uly aqynnyń óziniń týǵan ákesi Shahan aqsaqaldyń, syńaıyna qaraǵanda, Shyńǵys han tarıhyn Ráshıd-ád-Dın men Jýváını tomdarynan oqyp-bilgenine kúmán aıtýǵa bolar edi, áıtkenmen, yqtımal jaǵdaı: Abaı ǵaraby «Myń bir tún» men dinı traktat ataýlyny túpnusqadan oqyǵan, Shákerim osman-túrkı ǵana emes, parsy luǵatyn da jetik bilip, Hafızdi tárjimalaǵan, al Tústikten shyqqan Turmaǵambet «Shah-namany» aýdardy, ábden múmkin. Alaıda, bolashaq uly qaıratker týǵan 1942, 2 ııýl kúni, áýelgi basylymdarynda «Abaı joly» emes, «Abaı» atalǵan epopeıanyń alǵashqy kitaby áli jaryqqa jetpegen, tólbasy danasy birshama keıin, qaı kúni baspadan ótip, qalaı taralǵany týraly naqty derek, estelikter bar. Bul arada, Birikken Memlekettik baspanyń bas redaktory Beısenbaı Kenjebaev ta Ońtústik Qazaqstanda týyp-ósip edi ǵoı, bálkim, toqtaý salynǵan kitaptyń latyn áripti qoljazbasyn tıpografııada tún jamylyp, terimshige jasyryn oqyp, tańbaǵa túsirtip otyrǵan Qýandyq Shańǵytbaev arqyly bilimdar qartqa ekspertızaǵa jibertip alýy da múmkin degen tuspal dálelsiz kórinýge ǵajap emes, «shaqalaqtyń» metirkesin ataýly roman jetkennen soń, eki-úsh, tórt-bes aı, jarty jyldan keıin tirketýi de yqtımal ǵoı. Tek bir ǵana múmkin emesti aıtaıyq. Onda da kóńil úshin. Eski dos, búginde kózi joq Qadyr aqynǵa qatysty kep. Shahańnyń derekti qujaty bolsa, naqty dálelmen aıtsyn. Aıta almaıdy. Biz bul máselege áli de oralyp soǵatyn bolamyz. Al qalǵan júz taraý hıkaıat... Taǵy birazyna, teristeme emes, túsinikteme berer edik. Alaıda, qýyrdaqtyń úlkeni – bolashaq úlesinde. Osy, biz úshin kópshiligi beımálim jatqan, talantqa tabynýshy jalpaq jurtymyzǵa negizgi turǵylary maǵlum bolǵanymen, buǵan deıin bir shatyr astyna jınaqtalmaǵan júz taraý tolǵam – tarıhshylar men ádebıetshi, psıholog pen fılosof, saıasatker men árqıly sarapshy – taǵy qanshama ǵylym-bilim ókilderiniń arnaıy zertteýine suranyp tur. Birazyn ózimiz de túgendep shyǵar edik, aqyr sońynda ushyrasqan ózgeshe bir tarıhı aqpardan soń dúnıeden baz keship, til-aýzymyz baılanyp, joǵarydaǵy sanama, irikti lepes turypty, atalmysh júz, álde eki júz myń jádiger túgelimen shynaıy aqıqat ekenine den qoıdyq.
Mine, osy, Shahańnyń óz aýzynan aıtylǵan, sheshýshi hám eń aqyrǵy, túıindi dáıekteme.
«Balalyq shaǵym Qasqasý ózeniniń boıynda ótti», – deıdi Shahań. Muny bilemiz. Endigisi – múlde jańa, ózgeshe ǵana emes, ǵalamat derek:
«...Sabaqqa ketip bara jatsam, Qasqasý ózeni óz-ózinen doldanyp, tasyp, gúrildep jatyr eken. Osy kórinisti tamashalap turǵan edim, asaý tolqyn bir úlken balyqty sart etkizip, jaǵaǵa laqtyryp tastady. Bilekteı balyqty shap berip ustaı aldym. Typyrlap, aýa qarmanyp, janushyryp jatyr. Osy áreketine qarap, beısharany aıap kettim de, sýǵa qaıta qoıa berdim. Biraz jerge deıin júzip baryp, keri burylyp, meniń aldyma aınalyp kelip, maǵan basyn tiktep qarap turdy da qoıdy. Týra erekshe rızalyǵyn bildirip, alǵys aıtyp jatqan sııaqty kórindi. Sol oqıǵany anama aıtqanymda «Árbir jaqsy isińniń jańǵyryǵy bolady» dep edi...» («BAQ.kz» – 21.HII.2012; «Tonúkúk.kz» – 21.HII.2012)
«Bala kezden esimde qalǵan taǵy bir oqıǵa: 10-11 jastamyn, Qasqasý ózeni gúrildep aǵyp jatady. Birde ózen erneýinen asyp, jaǵada balyq qalyp qoıdy. Shap berip ustap aldym da, ózenge qaıta jibere saldym... Álgi balyq eki-úsh metrge júzip baryp, qaıtyp keldi de, maǵan uza-a-aq qarap turdy. Týra alǵys aıtyp turǵandaı sezildi. Kúni búginge deıin sol balyqtyń beınesi esimnen ketpeıdi.» («Aqjúnis.kz» – 2.VII.2014.)
Osy arada bir gáp bar. Jaı ǵana gáp emes, syrly, sıqyrly, ǵajaıyp kiltıpan. Qarapaıym uly adam ózine tán kishpeıil kóńil, aq-adal nıetimen, áldeneni búgip qalǵan. Eki úzikti de qaıyra oqyńyz. Iá! Bul – jaı ǵana balyq emes, Altyn Balyq bolatyn. Kádimgi, orys jurtynyń dáp osyndaı uly aqyny Pýshkınniń Altyn Balyǵy! Esińizge tústi me? Áp-bálem! Aqyry bizdiń de nesibemizge buıyrypty.
Qatty tolqynda jaǵaǵa shyǵyp qalǵan. Typyrlap, aýa qarmanyp, jan-ushyryp jatyr. Bizdiń bala, bala bolsa da pále, shap berip ustaı alady. Bilekteı Altyn Balyq. Qalaı qyzyqpassyń. Sol kezde Altyn Balyqqa til bitip, sóıleı jóneldi:
«Otpýstı, ty, malchık, menıa v Qasqasý,
Dorogoı za sebıa dam otkýp:
Otkýplıý, chem tolko pojelaesh!..»
Oryssha aıtqan. Keıinde osy halyqaralyq tilde óleńmen eki romandy qatarynan jazǵan bala – bolashaq uly aqyn týmysynan-aq orysshaǵa jetik. Alaıda, bul balyq nege memlekettik tilde sóılemeı tur? Bala Shahań shart ashýlanady. Taǵy da, keıinirek, alaıda álgi ataqty romandardan kóp buryn, «Ár adymyn erkin, batyl basatyn, – Aıtqanynan qaıtpaıtuǵyn, qaısar jas aqyn» kezinde ózimen oryssha sóılespek bolǵan Baýyrjan Momyshulyn jerge qaratyp: «Keshir, Muhtar... ıttigime des berme, – Bedelimdi bes tıyn qyp, surap turmyn keshirim, – Keshir meni, aınalaıyn, endi múlde ózgerem, – Qazaqpenen tek qazaqsha sóılesýge sóz berem!..» – degizip, pushaıman qylǵan Shahań, Altyn bolsa da, óziniń qolyndaǵy kiriptar tutqyn áldebir orysbaı balyqtyń kóńiline qarasyn ba, jerge bir-aq urǵysy kelip turady da: «Qazaqtyń ózeninde erkin júzip júrseń de, áli kúnge qazaqsha úırenbegeniń qalaı?» – depti zilmen. Sonda Altyn Balyq endi qyryq jyldan soń, osy Shahańnyń arqasynda kúshine kiretin memlekettik tilde saırap qoıa beredi: «Kazahsha bılem! – depti. – Men baıkamaı... Altyn Bala, meni jıber, ne sýrasan da oryndalady!» Altyn Bala Shahańnyń júregi eljirep ketedi. óziniń ómirlik ustanymy boıynsha ǵana qazaqsha sóılep turǵanyn, shyn mánisinde polıglot ekenin kórsetý úshin, endi orysshaǵa kóshipti. óleńmen taqpaqtaı shegelep:
«Bog s toboıý, Zolotaıa Rybka,
Tvoego otkýpa ne nado;
Stýpaı sebe v býrnyı Qasqasý-more,
Gýlıaı tam sebe na prostore!» –
dep, Altyn Balyqty sýǵa qaıtadan qoıa beredi. Sholp etip túsken Altyn Balyq qýanyp, júze jóneledi de, tym uzamaı, keri aınalyp keledi. Basyn sýdan shyǵaryp, Bala Shahańa tiktep qarap turyp, manaǵy ótinish sózin taǵy aıtypty. Bul joly bastan-aıaq qazaqsha jáne eshqandaı múkisi joq:
«Tirshilikte jaqynym,
Meıirban, márt, aqyldym,
Ne suraısyń, batyrym?
Baılyq, bılik jolyńda,
Uzaq ǵumyr sońynda,
Sen Yrbıbaı emessiń,
Men Jyrbıbaı emespin, –
Bári meniń qolymda,
Oılasańshy aqyryn?! »
Til ashýy – dil ashýy, mana ózi de asyǵystyq jasapty, endi Altyn Balyqtyń kóńilin tappaı bolmady. Syılastyq úshin Altekeńniń ana tili – orys tilinde nyqtap, tap-tup aıtqan eken:
«Velıkım byt jelaıý,
Lıýblıý Qazaq halqynyń chest,
Ia mnogo obeaıý –
Ispolnıý lı? Bog vest!..»
Sonymen qatar, bolashaq memlekettik tildiń mártebesin bárinen joǵary qoıatyn Shahań, osy, ekspromtpen týǵan ǵajaıyp shýmaqty qolma-qol qazaqshaǵa tóńkerip, jerine jetkize tolǵaıdy:
«Uly adam bolǵym keledi,
Qazaq aryn súıemin,
Keler dep qoldan senemin, –
Bolam ba? Qudaı biledi!..»
«Tilegiń qabyldandy, – depti Altyn Balyq. Qazaq halqynyń Jer álemge tanylǵan uly aqyny bolasyń! Qaıtpas qaısar, uly qaıratkeri jáne bolasyń! Aıtqan sóz, alǵan ýádeńniń bári de oryndalady! Oǵan qudaıdan buryn myna men – Altyn Balyq kýálik berem!»
Mine, másele qaıda! Shyndyǵynda, barlyǵy da bastan-aıaq dáp solaı bolyp shyqty.
Endeshe, bul ǵalamat Shahańnyń aqyndyǵy túgili, aqylyna, qaıratkerligi turypty, qazaqtyǵyna kúmán keltirip júrgen myna bizdiń biligimizdiń quny kók tıyn. Ańdamappyz, alańǵasarlyq emes, aýsarlyq jeteginde qanshama artyq sóz aıtyppyz... Ótken iste amal joq, endi qaıttik?
Az-maz oılandyq. Bas qatyratyndaı qıyn sharýa emes eken. Fánı tirshilikte azdy-kópti jańylyspaǵan kim bar. Qate – kinárat desek, ony moıyndamaý – kúná. Biz de túzelemiz. Baıaǵy, budan segiz jyl burynǵy «Aıqyn» gazetiniń mámleger saýalnamasy bar ǵoı. Bıylǵy naýryz ótip ketti, kelesi naýryzǵa deıin talaı zaman. Aldaǵy mamyr, maýsym da sonshama jaıly, jaıdary mezgil. Qaltqysyz tatýlyq qolymyzdy sozamyz. Keshegi Beıimbet aıtqan «ber, Myrqymbaı, qolyńdy!» dep ózimsinip emes. Mahambet tolǵaǵan: «Taýdan munartyp ushqan Tarlanym! – Saǵan usynsam qolym jeter me, – Aryzym aıtsam óter me...» – dep, shynaıy tolqynys, artyqsha qurmet, jáne kúmán men senim aralyǵynda. Burnaǵy Kári Eýropa – shalǵaı shet el de emes, Jer álemniń arǵy beti – Jańa Dúnıeden. Atlant muhıtynan ozyp, Eýrazııa qurylyǵyn kókteı ótken bitimger alaqanymyz Almatyǵa jetpeı, Alataýdyń bıiginde qar men muzǵa qaqtyǵyp qalsa, Shahań ekeýimizdiń ortaq dosymyz Tólen birjola jalǵastyryp jiberýi haq.
Lábbaı. Osymen, bar oıyn támam. Aqyry – qatal shyndyqqa ulasýǵa tıis. Bul dúnıede sheksiz eshteńe joq.
28.IV, – 5.V.2016,
Amerıka Qurama Shtattarynan
