ادام بالاسىندا پەندەشىلىك دەگەن بار. وسى، اۋەل باستا تاۋسىلمايتىنداي كورىنگەن، الدامشى، قىسقا تىرشىلىگىندە بىرەۋلەرمەن سىيىسپايسىڭ، ايتىسىپ، تارتىساسىڭ، ولىسپەي بىتىسپەس، كەرەعار قالىپقا جەتەتىن جاعدايلار دا ۇشىراسادى. بۇل، الدەبىر سەبەپتەرمەن ساعان ۇناماعان كىسىنىڭ بار بولمىسى قاعاي، قايمانا عانا ەمەس، قاساس، ءتىپتى، جيىركەنىشتى كورىنۋى مۇمكىن. كەرىسىنشە، كەيبىر كىسىمەن بىردەن ءتىل تابىساسىڭ، ماقساتتاس، پىكىرلەس قانا ەمەس، تىلەكتەس سياقتى، جاقىننان سۇيەنىش ساناپ، الىستان ايبار تۇتىپ وتىراسىڭ. وسىنداي، مەن ءۇشىن وزگەشە تانىلعان ەكى ادام بار ەدى: م.شاحانوۆ پەن تولەن ابدىكوۆ.
شيىرتپاق
ال ەندى ويلاپ قاراڭىز، وسى، ءبىرى – بار جاعىنان جات، ەكىنشىسى – قاي تۇرعىدان العاندا دا ەتەنە تۋىس ەكى كىسى... ءوزارا ءتىل تابىسىپ، سەن تۋرالى تەرىس ماملەگە كەلمەسە دە، جاقىن بايلانىسىپ، باۋىرلاسىپ جاتسا قايتپەك كەرەك؟ تۇرپايى تىلمەن ايتقاندا، انتيپودىڭنىڭ دوسى ساعان دا قىرباي بولىپ كەتتى مە، الدە دوسىڭنىڭ جاڭا دوسى سەنىمەن دە جورا بولىپ شىعۋى كەرەك پە؟ قالاي ايتساڭىز دا، بۇرناعى مۇراتتاس، جاقىن ارىپتەس، ءوزىم بىلەتىن وتىز جاسقا دەيىنگى قالامگەرلىك قىزمەتى ۇلتتىق كوركەم سانانىڭ ۇلكەن بەلەسىنە جەتكەن تولەندى تەرىسكە شاعارا المايدى ەكەم. ەكى قيىردا جۇرسەك تە، ەجەتتەس باۋىر، سىيلاس، تۇرعىلاس ازامات. ال اناۋ كىسى... ەشقاشان دا ەسەپكە قوسپاپسىڭ، ءوزىن كەمشىن ساناپ، جازۋىن قارابايىر، قوراش كورىپسىڭ، ول از بولعانداي، ادامزاتتىڭ ايتماتوۆى ەكەۋىن قوساقتاپ، ەشكى جەتەكتەتىپ قويىپسىڭ، اقىرى، «ايقىن» گازەتى ناۋرىز، جاڭارعان مەزەت ورايىندا تاتتۋلاستىرماق بولعاندا، ات-تونىڭدى الا قاشىپسىڭ، جاي عانا تىكسىنبەي، توتەنشە، ءارى قاتتى ايتقان ەكەنسىڭ.
مىنە، سونداعى لەپەسىڭ:
«ايقىن» گازەتىنىڭ بارلىق وقىرماندارىن ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى – ناۋرىز مەيرامىمەن قۇتتىقتايمىن، ەلىمىز امان بولسىن!
ال شاحانوۆ جونىندە، ماسەلە جەكە باسقا بايلانىستى ەمەس، قازاق تاريحىنا بايلانىستى. جەكە باسىنا كەلەر بولساق، مەن شاحانوۆتى اقىن رەتىندە دە، ازامات رەتىندە دە مويىندامايمىن. ونىڭ نە اقىلى جوق، نە ءبىلىمى جوق، نە تۇيسىگى جوق. ار-ۇيات جاعىن ايتپاي-اق قويايىن. ءتىل ماسەلەسى باياعىدا كوتەرىلگەن، ال شاحانوۆتىكى اتاق شىعارۋ جولىنداعى بايبالام عانا. ونىڭ بۇل ارەكەتىنىڭ پايداسىنان زيانى كوپ.
مەن ۇلت تاريحى تارابىنا قايشى پىكىردەگى نەمەسە وسى سالانى ساۋداعا اينالدىرعان كىسىلەرمەن ەشقاشان ەشقانداي ماملەگە كەلمەيمىن.
رەداكتسياعا ەسكەرتپە: سىزدەر قويعان ساۋالعا جاۋاپ ەشقانداي وزگەرتۋسىز باسىلۋى ءتيىس. بۇل تۇرىندە باسا الماساڭىز مۇلدە باسپاي-اق قويىڭىزدار.
پراگا قالاسى، 21 ناۋرىز 2008.»
رەداكتورىم دا، وقىرمانىم دا شوشىنباسىن، ءداپ وسى قالپىندا سول «ايقىن» گازەتىندە باسىلىپ شىققان ءسوز – 22.ءىىى.2008. اسپان ايرىلىپ جەرگە تۇسپەدى، جارىققا جەتكىزگەن باس رەداكتور ءالى كۇنگە ءوز ورنىندا، باسقا كىسىلەرى دە امان-ەسەن، جەر بەتىندە ءجۇر. ال بۇل كەلتە كەسىم حالقىم قالاسا دا، قالاماسا دا، كەيىنگى بارلىق كىتاپتارىما ەنۋگە ءتيىس. ويتكەنى، تاسقا باسىلعان ءسوز ەشقاشان وشپەيدى.
سولايى سولاي، بىراق... ويدى وي قۋاتىنى بار. كەشەگى جالباعاي جاندايشاپ بۇگىندە قايتپاس ۇلتشىل بولىپ كەتسە، بۇرناعى حالىق جاۋلارى ەندى تۇگەلدەي اقتالىپ، قاھارمان شىقسا... بۇل – زامان عانا ەمەس، سول زامان تۋدىرعان ۇعىمدار دا وزگەرىپ، قۇبىلىپ، تۇرلەنىپ، ۇستەمەسى تۇرىپتى، مۇلدە باسقا ءبىر ماعناعا كوشىپ جاتۋى ىقتيمال دەگەن ءسوز. مەنىڭ باياعى ءزىلدى كەكەسىنىم ءبىر باسقا، تولەننىڭ ءداپ وسى ورايداعى مەيىربان، كەڭشىلىك لەبىزى ءبىر باسقا شىعىپتى. وسى ەكەۋىنىڭ قايىرا قابىسۋى مۇمكىن بە؟ مۇمكىن ەكەن...
مەن وزگەردىم
«شىڭعىس حاننىڭ» ءتورتىنشى كىتابىن ءتامامداپ، جەتى جىلدىق ۇزاق، ءارى اۋىر مارافوننان سوڭ تىنىس تابۋ، ەس جيناۋ عانا ەمەس، وسى، بار دۇنيەدەن باز كەشكەن زامانداعى كوپ جاڭالىقتان شەتقاقپاي قالعان ولقىلىقتىڭ ەسەسىن تولتىرۋ ءۇشىن «وتاندىق اقپاراتقا» كوڭىل بۇرمايمىن با. شەت جۇرتتارعا تاسقا باسىلعان گازەت-جۋرنالدارىڭىز جەتپەيدى. بۇگىنگى جازارماندار «عالامتور» دەپ اتاعان، شىن مانىسىندە جالپى قازاق ءۇشىن كەنەۋسىز وسەكتورعا اينالعان ينتەرنەتتى اقتارىستىرا باستادىم. الەمدەگى ەڭ دامىعان ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلىپ، ەندى وزىق وتىزعا يەك ارتقان، جالپى جۇرتى بايلىق پەن بەرەكە استىندا عۇمىر كەشىپ، رەسپۋبليكانى مەكەندەگەن ءبىر ءجۇز قىرىق بىردەڭە ۇلت پەن «ۇلىس» شات-شادىمان، تاۋ-ءتاتتى تۇرىپ جاتقان الپاۋىت ەلىمىز جونىندە قانشاما شىنايى، ءارى تولىق اقپار. بۇل جاعىنان ءوزىم دە تام-تۇم حاباردار ەكەم. ەندى وسى وتكەن جىلدارداعى ادەبي، رۋحاني ءومىر سالتىنا قاتىستى تولىمدى ماعلۇمات الۋىم كەرەك. ءوستىپ، ەرىككەن اۋەسقويلىق جەتەگىمەن توڭكەرە ساپىرىپ وتىرعاندا، جاڭا شەت جاعاسىن ايتقانىمداي، تولەننىڭ – ءبىر كەزدەگى سىرلاس، ەجەتتەس دوسىم، ءتارىزى، مەنەن ءالى دە جەرىمەگەن (باز-بازىندا «ءابىش كەكىلباەۆ پەن مۇحتار ماعاۋين» دەپ ساناتقا قوسىپ قويادى) تولەن ابدىكوۆتىڭ وزگەشە ءبىر سۇحباتىنا ۇشىراسىپ قالدىم. م.شاحانوۆ تۋرالى اتاۋلى تولعاۋ ەكەن. اعىنان جارىلىپتى:
[م.شاحانوۆ] «ەكەۋمىزدى ادەبيەت تابىستىردى. ونىڭ ۇستىنە ەكەۋىمىز قۇرداسپىز. ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ شىعارماشىلىعىمىزعا دەگەن كوزقاراستارىمىز جاقسى بولدى دا، ءبىر-ءبىرىمىزدى دوس تۇتىپ كەتتىك. مۇحتار تۋرالى ايتقاندا، ونىڭ اقىندىعىن ايتپاي كەتۋگە بولماس. ول وتە ۇلكەن اقىن، الەۋمەتتىك اقىن... ول – العان بەتىنەن قايتپايتىن، باتىر ادام. جاقسىمەن دە، جامانمەن دە ايتىسىپ، دوسپەن دە اجىراسۋعا دەيىن باراتىن ۇلكەن ءپرينتسيپتىڭ ادامى. ەلگە، حالىققا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك ادامنىڭ ازاماتتىعىن ايقىندايدى. ەگەر ول جەكە باسىنىڭ قامىن ويلاسا، الدەقايدا جوعارى دارەجەگە جەتكەن بولار ما ەدى؟ قازىر بىرەۋلەر ونى ەلەگىسى دە كەلمەيدى. بىراق ونىڭ بارلىعى دا ۋاقىتشا نارسە. ەڭ باستىسى – حالىق مۇحتاردى جاقسى كورەدى... اقىنعا بۇدان ارتىق قانداي باقىت كەرەك؟! جاراتىلىستىڭ ءبىر قىزىق جەرى، تالانتتى ادامداردىڭ بارلىعى بىردەي جاقسى ادام بولا بەرمەيدى. ءبىرى قىرسىق، ەندى ءبىرى قىزعانشاق، تاعى ءبىرى ماقتانشاق... ونداي ادامدارمەن الىستان عانا سىيلاسقىڭ كەلەدى. ال مۇحاڭ ولاردىڭ قاتارىنان ەمەس... مەن وعان قازاق رۋحانياتىنداعى جارىق جۇلدىزداردىڭ ءبىرى دەپ قارايمىن. مۇحتار – تەرەڭ، ارىدەن ويلايتىن اقىن. جۇرەككە جەتەتىن ولەڭدەرى قانداي عاجاپ. سوندىقتان مەن «مۇحتاردى ءالى دە حالىققا تانىتۋ كەرەك، مۇحتاردىڭ باعاسىن ءالى دە تولىعىراق ەتىپ بەرۋ كەرەك» دەگەندەردىڭ جاعىندامىن». («جۇلدىزدار وتباسى – اڭىز ادام» – 2012, №12).
العاش وقىپ شىققاندا بۇل تۇيدەك تولعامنىڭ تەڭ جارىمىن كوڭىلشەك اڭعالدىق، قالعان جارىمىن مۇلدە قاتە دەپ تانىدىم. قايىرا وقىعاندا، ۇستەمەسىن مۇلدە قابىلداماي، نەگىزگى تەزيستەرىن مىيىما سىيعىزا المادىم. ءۇشىنشى مارتە وقىعاندا...
مەنىڭ جاتىرقاپ، تەرىس كورگەنىم – م.شاحانوۆ تۋرالى سوزدەر دەپ ويلادىڭىز. جوق، باسقاسى. ءبىزدىڭ ۇعىمدا – شىنىمەن، ناعىز دارىندى كىسىلەردىڭ ءبارى دە جاقسى ادام بولادى. الدەقالاي ايتقانىمىز بار، جاقسى ادامداردىڭ ءبارى بىردەي جازۋشى بولمايدى، الايدا، جامان ادام دا ەشقاشان جاقسى جازۋشى بولا المايدى، دەپ. تاڭباعا تۇسكەن ءسوز، ناقتى ەسىمدە جوق، بىراق شاماسى وسىلاي. جانە «الاساپىراننان» بۇرىن، وتىزدىڭ ىشىندە: «شىن كەمەلگە كۇنشىلدىك جات» دەگەم، دارىندى ادامدا باسقانىڭ تابىسىنا قىزعانىش بولمايدى، كەرىسىنشە، قاشاندا سۇيىنەدى، قۋانادى، توتەدەن جاڭا ءبىر، وزگەشە تۋىس تاپقانداي سەزىمگە بولەنەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، وزىنە قانشاما سەنىمدى بولسا، تۇرعىلاستارىنا سونشاما مەيىربان، كەڭ، دارقان. ال ەندى ادەپكى مىنەز... ارقيلى بولۋعا مۇمكىن. تولەن ايتقانداي، «قىرسىق، ماقتانشاق» جانە كىدى، كىربەڭ; شامدانشاق، ۇركەك. تۇلعانىڭ وزىنە بولماسا، باسقا ەشكىمگە زيانى تيمەيتىن، ءپانداۋي كىنارات – اركىمدە ۇشىراسۋى مۇمكىن كەمشىلىكتەر. سونداي-اق، ۇلىلىقپەن تۋىستاس، بويىنا جان تەڭگەرمەيتىن مەنمەندىك دەگەن بار. ەۋروپاداعى بايرون مەن گوتە، وزىمىزدەگى ناۋايى مەن اباي... تۇرعىلاستارىنان عانا ەمەس، ءداۋىر، زامانىنان وزعان ارتىقشىلىق وسىنداي تاكاپپار مىنەزگە جەتكىزگەن; تابيعي، وزگەشە قاسيەت. حوش. ايتپاعىمىز باسقا. م.شاحانوۆتىڭ اقىندىعى، قايتپاس باتىرلىعى، كەمەڭگەر دانالىعى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ەرەكشە تۋمىسى جونىندە. مەن بىلگەن تولەن بەيساۋات سويلەمەۋشى ەدى. جانە بۇل – داستارقان ۇستىندەگى اڭگىمە ەمەس، باسپاعا شىققان پىكىر. ويلانىپ قالدىم. مۇمكىن مەن وسىنداي، بار جاعىنان ءمىنسىز، ۇلى تۇلعانىڭ باعاسىن تانىماي جۇرگەن شىعارمىن. كەلىسۋ قيىن ەدى، ايتكەنمەن، كوڭىلىمدە ەكىداي كۇمان تۋعان. ءسويتىپ وتىرعاندا، تولەننىڭ تاعى ءبىر سۇحباتىنا ۇشىراسىپ قالىپپىن. «قازىرگى ادەبيەتتەگى ءوزىڭىز جاقسى باعالايتىن قالامگەرلەردى اتاپ ءوتىڭىزشى؟» – دەگەن ساۋال تاستايدى عوي، قوستانايلىق ءبىر جۋرناليست (اۋەلدە وبلىستىق گازەت «قوستاناي تاڭى» – 16.ءىى.2016, كەيىندە «قازاق ءۇنى» – 17.ءىى.2016 جانە «ادەبي پورتال.كز»). توكەڭ بوگەلمەيدى: «ەگەر پوەزيانى الساق، ءارى اقىن، ءارى العان جولىنان تايمايتىن قايسار قايراتكەر مۇحتار شاحانوۆتىڭ ورنى ەرەكشە دەپ ەسەپتەيمىن.» ءجون-اق! جوندەمى – «ودان كەيىن...» – ءبىز، ياعني مۇحتار ماعاۋين ايرىقشا باعالايتىن كوكتۇرىك تەمىرحان مەدەتبەكوۆ، تەزەك تەرمەسە دە، تەمىرشەك بولىپ قالىپتى. «ودان كەيىن...» – تاعى دا ءبىز عانا ەمەس، جالپى جۇرت جوعارى كوتەرەتىن «ەسەنعالي، ۇلىقبەك، جاركەن، عالىم جايلىباي، سەرىك اقسۇڭقارۇلى... بولىپ كەتە بەرەدى عوي. اۋىزعا تۇسپەي قالعان جاقسى اقىندار كەشىرەر...» – دەيدى كەڭپەيىل اعا. قالاي ايتسا دا، تەمىرحانى بار، ەسەنعالي، سەرىگى بار – تۇگەلىمەن م.شاحانوۆتىڭ قويۋ شاڭىنىڭ استىندا قالىپتى. مۇنداي بولادى، بىرەۋدى جوعارى، بىرەۋدى كەيىنىرەك قويۋ. تالعام دەپ اتالادى. ماسەلەن، ءبىز ءوزىمىز «تاۋەلسىزدىك باستاۋىندا ايرىقشا ەڭبەك ەتىپ، ءبارىمىزدىڭ الدىمىزعا تۇسكەن – بەكەجان تىلەگەنوۆ بولدى» دەپ جازعانبىز. سول سوزىمىزدەن قايتپايمىز. ال مەنىڭ تولەن دوسىم، ارادا بىرەر اي ءوتتى مە، جارىم جىل ءوتتى مە، بۇل پىكىرىنەن اينىپ كەتىپتى. «ادەبيەت پورتالى» دەيتىن سايتتا وتىرعان بالالار بالالىق سۇراق قويادى عوي. ەكى عاسىر شەگىندەگى ەڭ ۇلكەن ون اقىندى اتاڭىز دەپ. توكەڭ ىركىلمەستەن، ەڭ مىقتى ون اقىندى كوگەندەپ ءتىزىپ بەرەدى. جاڭا عانا باردىڭ باسى – ءبىرىنشى عانا ەمەس، ايرىقشا وزعىن اقىن – م.شاحانوۆ ەدى عوي، ەندى بۇل شىركىن وسى وندىققا ىلىنبەي قالىپتى. ەڭ جاقىن دوسى ءhام قاتارلاس قۇرداسى ەسكەرۋسىز تاستاعان سوڭ، باسقالاردان نە قايىر، وسىنداي ساۋال قويىلعان قىرىق قارالى اقىن-جازۋشى-ادەبيەتشىنىڭ بار جاۋابىن جيناقتاپ كەلگەندە، شاحاڭ العاشقى وندىق تۇرىپتى، ەكىنشى وندىققا دا سىيماي قالعان، جيىرمادان ءوتىپ، وتىزدىڭ ارعى جاعىندا تۇر. تاعى دا ايتايىق، كەلەڭسىز ساۋال، ءارى تالعامعا تالاس جوق. الايدا، تولەننىڭ مۇنىسى نە؟ ءسوزدىڭ شەتى شىعىپ قالعان سوڭ تۋراسىن ايتپادى ما. بۇعان دا جاۋاپ تاپتىق. ايگىلى ۇمىتشاق قوي. بۇل تاراپتا ءازىلدى-شىندى قانشاما انەكدوت بار. بىراق توكەڭ ءوزىنىڭ ايەلىنىڭ ءتۇرىن ۇمىتىپتى، بالالارىنىڭ اتىنان جاڭىلىپتى دەپ ەستىمەگەن ەدىك. مىناۋسى – كەشەگى ءبىرىنشىنىڭ بۇگىنگى ون تۇرىپتى، ودان ارعى جيىرما جۇيرىكتىڭ قاتارىنا ىلىنبەي قالۋى ءبىر ءتۇرلى وعاش ەكەن. ايتكەنمەن، ۋاقاسى جوق. نەگىزگى لەپەس ورنىندا تۇر. ونىڭ ىشىندە: «مۇحتاردى ءالى دە حالىققا تانىتۋ كەرەك، مۇحتاردىڭ باعاسىن ءالى دە تولىعىراق ەتىپ بەرۋ كەرەك!» – دەيتىن ۇرانى ماعان ايرىقشا اسەر ەتتى. «قازىر بىرەۋلەر ونى ەلەگىسى دە كەلمەيدى»، – دەپتى. تۋرا ماعان سىلتەپ وتىرعانداي. «بىراق بۇل – ۋاقىتشا نارسە»، – دەپتى ودان سوڭ ويلانۋعا كەڭەس بەرىپ. شىنىندا دا. بۇرىنعى باعامىز اناۋ ەدى، ەندى وتكەندەگى ۇشقارى پىكىردى قايتا قاراۋ قاجەت سياقتى. وزگەرتۋ، نەمەسە ودان ارمەن نىعارلاي ءتۇسۋ. ءسويتىپ، ۇلتتىڭ ۇلى تۇلعاسىنا ەندىگى كوزقاراسىمدى ايقىنداۋ ءۇشىن «عالامتور» ينتەرنەتتى مۇقيات سۇزبەلەۋگە كىرىستىم. بىردەن-اق ءوزىم بىلمەگەن، ويعا كەلمەگەن، قيالعا دا سىيىمسىز عاجابي اقپاراتتار ورتاسىنا ءتۇستىم دە كەتتىم.
«عالامتوردا قازىر مەن جونىندە 100 مىڭنان استام ماقالالار، پىكىرلەر، ويلار، تولعانىستار بار ەكەن. مۇنى وقۋ تۇگىلى، ساناپ شىعۋدىڭ ءوزى ۇلكەن ءىس»، – دەپ جازادى شاحاڭنىڭ ءوزى. (ايىپ ەتپەڭىز، مەنىڭ تۇسىنىگىمدە جالعىز-اق مۇحتار بار – اۋەزوۆ; قالعانىمىز سونىڭ جاڭعىرىعى عانا.)
100 مىڭنان استام اقپارات! تۇگەندەپ، اقتارىپ شىعۋعا عۇمىرىڭ جەتپەيدى، ءۇزىپ-جۇلىپ قاراساڭ، بار ۇعىمىڭ جارتىكەش بولىپ قالماق. ونىڭ ۇستىنە، اسىرا ماداقتاسا ەشتەڭە ەمەس، مۇمكىن سونىڭ وزىندە جەتكىزە الماي جاتقان شىعار، قولايسىزى – عايىپتان قيسىنسىز كىنارات ىزدەگەن جاڭساق پىكىرلەر ۇشىراسىپ قالۋى دا مۇمكىن عوي. سوندىقتان، «ۇلتتىڭ رۋحاني كوسەمى، زامانىمىزدىڭ زاڭعار تۇلعاسى، الەمگە تانىلعان ۇلى اقىن» تۋرالى ماقالا، زەرتتەۋ، ارناۋ اتاۋلىنىڭ ءبارىن، ونسىز دا بەلگىلى تاريحي قۇجات، دەرەكتەر ەسەبىندە اتتاپ ءوتىپ، وسى، بۇگىنگى ءجۇملا قازاق ءۇشىن اڭىز-ادام – مەن ءۇشىن جۇمباق جاننىڭ سۇحبات سوزدەرى، وزىندىك لەپەس، تولعاۋلارىن عانا سۇزبەلەپ شىعۋدى ۇتىمدى سانادىم. ۇعىم-بىلىگىڭ ارتادى، ۇلتتىڭ ۇلى قايراتكەرىن عانا ەمەس، ەل-جۇرتىڭنىڭ وي-ءورىسىن، ماقسات-مۇراتىن ايقىندايسىڭ، سونىمەن قاتار، ءوزىڭنىڭ كۇيكى-كۇيبەڭ تىرشىلىگىڭدى دە تاني تۇسكەندەي بولاسىڭ، ەڭ باستىسى – باس اۋىرتپايتىن كوڭىلدى ويىن. وسى رەتپەن ماناعى ءبىر ءجۇز مىڭنىڭ ىشىنەن بىرەر ءجۇزىن ارەڭ قامتىپ، سولاردىڭ جيىرما-وتىزىن، وندا دا ورايلى ۇزىگىمەن تەرىپ الىپ، ارنايى تىركەپ قويۋدى ءجون كوردىم. بۇل تاريحي لەپەستىڭ بارلىعى دا تالاسسىز اقيقات رەتىندە قابىلدانۋعا ءتيىس. راس، كەيبىر تۇستا كۇمان تۋعان، تيەسىلى تۇسىنىككە سۇرانىپ تۇرعان، بىراق ءبىز، شاحاڭنىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «ءوز ۇستانىمىمىزدان اينىمايمىز»، باردى بار قالپىندا بەرەمىز، الدەنەندەي جالباعاي انىقتامالاردىڭ قاجەتى جوق. تۇپتەپ كەلگەندە، ءبىزدىڭ م.شاحانوۆ تۋرالى تولىققان، ناقتىلانعان، وڭعا بۇرىلعان جاڭا تۇسىنىگىمىزدىڭ ايعاقتى كورىنىسى بولىپ شىقپاق. باياعى ءبىر سوۆەتتىك وپەرەتتادا قيىننان قيسىن تاۋىپ بەرگەن دوسىنا جىر تولعاپ، «اي سپاسيبو سۋلەيمانۋ» دەگەندەي، مەنى تىعىرىقتان وتكەرگەن تولەن باۋىرىما بەس سان راقمەت.
سونىمەن، م.شاحانوۆتىڭ ازىرشە ءبىرتۇتاس تۇزىلمەگەن، بىراق ءبىز جازعان «مەن»نەن الدەقايدا الىمدى، وقيعاعا باي، ءارى شىنايى، «ءوزىم» دەيتىن عۇمىربايان كىتابىنىڭ جەكەلەگەن، ءتۇيىندى بەتتەرى. بۇتكىل قازاقستان شەگى، الەم ساحناسىنداعى م.شاحانوۆتىڭ كەسكىن-كەيپى. ايتتىق، باستان-اياق، ەشبىر قوسپاسىز ءتول ءسوزى. تاقىر-تازا كوشىرىپ الىپتى، اۆتورلىق قۇقۇققا قول سۇعىپتى دەپ، الدەكىمدەر بايبالام سالۋعا ءتيىس ەمەس. عىلىمدا «تسيتاتا» دەگەن ءراسىم بار عوي – ۇلگىلى ۇزىكتەر. بۇرنادا ماركس پەن ەنگەلس، لەنيننەن، قازىردە وباما، پۋتين مەن نازارباەۆتان دەگەندەي. ءبىزدىڭ شاحاڭ دا وسى قاتارداعى كەيىپكەر، استىندا تاعى بولماسا دا، اۋزىندا ءسوز وكىمى بار، تولەن ايتقانداي، حالقى كوككە كوتەرىپ وتىرعان، شىن باقىتتى قايراتكەر، الگىلەردەن دە وتكەن اڭىز-ادام. مۇنداي دارا تۇلعانىڭ اتالى سوزدەرىنە سىلتەمە جاساۋدىڭ ەشبىر وعاشى جوق. كەرىسىنشە، كەۋدەسىندە نامىسى، باسىندا مىيى بار ءاربىر قازاقتىڭ قاسيەتتى پارىزى بولسا كەرەك.
سونىمەن، وسى رەتتە وپەرا تەاترى، نەمەسە رەسپۋبليكا سارايىنداعى كونتسەرت-شوۋ ەمەس، الەمدىك عالامتوردا – م.شاحانوۆ! ايتتىق، تەك قانا ءوز تولعامى. ەشقانداي بۇرماسى جوق، قاز-قالپىندا. ەملە، تىنىس بەلگىلەرىنە دەيىن وزگەرىسسىز. تيەسىلى سايتتاردان الىپ، تەرەڭ ماعنالى، ەڭ باستىسى – ناقتى، شىنايى دەرەكتەردى ۇزىك-ۇزىگىمەن، تاقىرىپ، جۇيەسىنە قاراي رەتتەپ بەردىك. البەتتە، شاحاڭنىڭ اۋزىنان شىققان قانداي دا لەپەس ءوز كەزىندە گازەت، جۋرنالداردا باسىلعان، كەيبىرى كىتاپقا دا وتكەن سياقتى، الدەنەشە سايتتا نەشە قايىرا بەرىلگەن – ونىڭ ءبارىن تىزبەلەپ تۇگەندەۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىز تەك الىس شالعايدان قولىمىزعا ىلىنگەن اقپاراتتار نەگىزىندە، وسى، كوز كورگەن، كوڭىل تولعان نۇسقالاردى عانا تىركەمەلەپ شىقتىق.
«اتىم اڭىزعا اينالسىن دەپ تىرلىك قىلعان جەرىم جوق، – دەيدى شاحاڭ، كەزەكتى ءبار سۇحباتىندا. – نە ىستەسەم دە، ازاماتتىق بورىشىمنىڭ توڭىرەگىندە قوزعالامىن. اڭىزعا اينالعان دا تۇگىم جوق. ءومىرىمنىڭ نەگىزى شىندىق پەن اقيقاتتى ىزدەۋدەن تۇرادى. «ۇلى تۇلعا»، «كەمەڭگەر» دەگەن تەڭەۋلەر مەنىڭ تەڭىم ەمەس. قازىر بۇل ايشىقتى سوزدەر باسقا ادامعا ايتىلىپ ءجۇر عوي. سولاي قالا بەرسىن. ءوز باسىم ماقتان سوزگە ءتىپتى قۇمار ەمەسپىن...» («اقجۇنىس.كز» – 12.ءحىى.2012.)
البەتتە، «ۇلىق بولساڭ، كىشىك بول» دەگەندەي، شەكتەن تىس سىپايىلىق. تۇلعانىڭ باعاسىن بەلگىلەيتىن – ونىڭ ءوزى ەمەس، حالقى، سول حالىقتىڭ جيىن ورتاسىنان شىققان تولەن سياقتى دارالار. ەندى جاسىرماي ايتايىق، ءبىزدىڭ ءوزىمىز دە، وسى تولەننىڭ ءسوزى، بۇدان سوڭعى كەرەمەتتەر اسەرى، جانە، تۋما تابيعاتىمىزعا ءتان كەڭشىلىكپەن، ارىدان بەرىگە اۋىپ كەتكەنىمىزدى بايقاماي قالىپپىز. دوستىڭ دوسىنان نەمىزدى ايايىق. ەندى، وسىنداي ۇلى تۇلعاعا تابىنىپ وتىرعان بارشا قازاق قاۋىمىنا م.شاحانوۆتىڭ عاجايىپ عۇمىربايانىن بۇگە-شىگەسىن قالدىرماي، كەڭىنەن تانىتۋعا ءتيىس ەكەنبىز. قىزىق ءۇشىن ەمەس، ۇلگى، تاعلىم جونىمەن. سوندىقتان، جاڭالىقتى بولماسا دا، جيناقتى اقپار – وزگەشە تاعدىردىڭ اۋەلگى باستاۋىنان بۇگىنگى قالىبىنا دەيىنگى تاڭبالى وقيعالار تىزبەگى – قۇجاتتى دەرەك، ناقتى كۋالىكتەر. الىپتىڭ ءوز اۋزىنان ايتىلعاندىقتان، ايرىقشا قۇندى، اينىماس تاۋاريح.
تۋمىس، اكە تاربيەسى، العاشقى قادامدار
«مەنىڭ تۋعان جەرىم – وتىرار اۋدانى شىلىك اۋىلى. بىراق ول جەردەن ءبىز ەرتە قونىس اۋدارىپ كەتتىك. وسى ماسەلەنى ەرەكشە ايتا كەتۋ كەرەك، «قازاق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ» ءبىر جاۋاپسىز قىزمەتكەرى مەنەن سۇراماي، تۋعان جەرىمدى قاتە جازىپتى. مەن وتىرار اۋدانىنىڭ شىلىك اۋىلىندا تۋعانمىن. سودان كەيىن 11 جاسىما دەيىن تولەبي اۋدانىنىڭ قاسقاسۋ اۋىلىندا ءوستىم.» («جۇلدىزدار وتباسى – اڭىز ادام» – №12, 2012.)
«اكەم جارىقتىق قاديمشە حات تانىعان، ارابشا جازىلعان قيسسا-داستانداردى كوپ وقىعان، ەسكىلىكتى اڭگىمەگە جۇيرىك ادام ەدى. ەپتەپ مولدالىعى بولعان. كەزىندە: «...ۇيىمداس جالشىمەن، مولدانى، بايلاردى، قويداي قۋ قامشىمەن» دەپ، اقىن جىرلاعان ساياساتتىڭ كەسىرىنەن تۋعان توپىراعىنان ۇدەرە كوشىپ، تولە بي اۋدانىنىڭ قاسقاسۋ اۋىلىنا تۇرمىسقا شىققان ىزەت اتتى قىزىن ساعالايدى. كوشىپ كەلگەندە، مەن ءالى قىرقىمنان شىقپاعان قىزىلشاقا ەكەنمىن.» («اتىراۋ.كز» – 25.ح.2014.)
«– نەلىكتەن ءسىزدىڭ ەسىمىڭىزدى مۇحتار دەپ قويعان؟
– اكەم «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىن وقىپ وتىرىپ، مەنىڭ اتىمدى «مۇحتار اۋەزوۆكە ۇقساسىن» دەگەن ويمەن مۇحتار دەپ قويعان ەكەن. مەن اۋەزوۆتى شىمكەنتتە وتكەن ۇلكەن جيىندا ءبىر-اق رەت كوردىم. بىراق سول كورگەنىمدە ەسىمىمنىڭ سول كىسىنىڭ قۇرمەتىنە قويىلعانىن ايتايىن دەپ تۇردىم دا، اقىرى ايتا المادىم. ول كىسى «مۇحتارعا ىقىلاسپەن!» دەپ قولتاڭبا جازىپ بەرگەن ەدى. وكىنىشكە قاراي، ونى جوعالتىپ الدىم.» («اڭىز ادام» – №12, 2012.)
«اكەم دوسبولوۆ شاحان توعىز جاسىمدا قازا بولدى. ارعى-بەرگى تاريحتان ۇلكەن دەڭگەيدە حاباردار، ءبىلىمدى، ەسكىشە وقىعان، مولدالىعى بار ادام ەدى. نەبىر داستانداردى، ەرتەگىلەردى قۇلاعىما قۇيىپ وتىردى. ەڭ باستىسى، تازا ادام ەدى... توعىز جاسىما دەيىن اكەم مەنى تىزەسىنە وتىرعىزىپ، وتىراردى قورعاعان بابالارى مەن ولاردىڭ ەرلىك ىستەرى تۋرالى اڭگىمەلەۋدەن جالىقپايتىن. سوندىقتان مەن قولىما قالام العان كەزىمنەن باستاپ شىڭعىس حان تۋرالى جازۋعا بەل بۋدىم. ويتكەنى اكەم شىڭعىس حاننىڭ وتىرارعا اكەلگەن ولشەۋسىز قاسىرەتىن ابدەن قۇلاعىما قۇيعان بولاتىن.» («اڭىز ادام» - №12, 2012.)
«اكەم توعىز جاسىمدا دۇنيە سالدى. وسى جاسقا جەتكەنشە، تىزەسىنە وتىرعىزىپ الىپ، وتىراردى جانقيارلىقپەن قورعاۋ جولىندا وپات بولعان ەرجۇرەك بابالارى جايلى سان مارتە اڭگىمەلەگەنى جادىمدا ناق ءبىر تاسقا باسىلعانداي جازىلىپ قالىپتى. بالكىم، پەرزەنتىنىڭ كوڭىلىندەگى تۋعان جەرگە دەگەن ولقىلىقتى وسىمەن تولتىرايىن دەگەنى شىعار. كەيدە انامنىڭ «تىم جاس قوي»، تۇسىنە قويار ما ەكەن؟» دەگەنىنە «جوق، تۇسىنۋگە ءتيىس. تۇسىنبەسە وزىنە قيىن. تامىرىن تەرەڭگە جىبەرە الماعان داراقتىڭ قاشاندا عۇمىرى كەلتە» دەۋشى ەدى. بالا بولسام دا اكەمنىڭ وسى ايتقاندارى سانامدا ۇمىتىلماستاي قالدى. تۇڭعىش رەت شىڭعىس حان تۋرالى دا، وتىراردىڭ التى اي بويى سولاردىڭ قورشاۋىندا بولعانىن دا، ساتقىن جىگىتتىڭ تراگەدياسىن دا اكەمنەن ەستىدىم. اكەم ارقىلى وتىرار مەنىڭ ومىرلىك ماقتانىشىما اينالدى. كەيدە كوز الدىما توعىز جاسار ماعان وتىرار جانكەشتىلىگى تۋرالى اڭگىمە ايتىپ وتىرعان اكەم ەلەستەيدى. سەزىممەن تاربيەلەۋ – تاربيە اتاۋلىنىڭ ۇلىسى ەكەنىن اقىن بولعان كەزىمدە ۇقتىم.» («اتىراۋ.كز» – 25.ح.2014.)
«مەنىڭ بالالىق شاعىم، جاستىق ءومىرىم وتە كۇردەلى بولدى. ويتكەنى، 9 جاسىمدا اكەم قايتىس بولدى. انام 13 قۇرساق كوتەرگەن ادام. سول 13 بالادان مەن عانا ءتىرى قالدىم. بەسىنشى سىنىپتان باستاپ، دەمالىس كەزدەرىندە كولحوزدا ساقمانشى بولىپ ىستەدىم. جەتىنشى سىنىپتان سوڭ ارى قاراي جالعاستىرىپ وقۋعا مۇمكىندىگىم بولماي وقۋدى تاستاپ كەتتىم. كولحوزدا تراكتوردىڭ تىركەۋشىسى بولىپ ىستەدىم. كەيىن تراكتوردىڭ 3 ايلىق وقۋىنا باردىم. بىراق مەنىمەن بىرگە بارعان باسقا جىگىتتەردى الىپ، مەنى وقۋعا قابىلدامادى. سەبەبى، مەنىڭ بويىم وتە كىشكەنتاي بولدى (كەيىن عانا ازداپ ءوستىم، وندا دا جەتىسكەن جوقپىن.) ەسەسىنە مەن ديرەكتور حيلچەۆسكي دەگەن ورىستىڭ كابينەتىنەن شىقپاي قويدىم. ول كىسى: «مىنا بالانى الايىق، قايسار جىگىت ەكەن. ەگەر بىردەڭە بۇلدىرسە، ءوزىم جاۋاپ بەرەمىن»، – دەدى. وسىلايشا مەن تراكتوردىڭ وقۋىنا قابىلداندىم. سول كەزدە: «تراكتورشىلاردىڭ بريگاديرى بولسام»، – دەپ ارماندايتىنمىن. وكىنىشكە قاراي ول ارمانىم ورىندالمادى. تراكتور رۋلىندە ءجۇرىپ جازعان ولەڭدەرىم «لەنينشىل جاس» گازەتىندە جاريالاندى. «ون التى جاسار اقىن شىقتى» – دەپ گازەت جار سالدى.» («ادەبيەت پورتالى»، 28.XI.2012.)
«ءبىرىنشى ولەڭىم جارىققا شىققاننان كەيىن ماعان 500-گە جۋىق حات كەلدى.» («اڭىز ادام» – №12, 2012.)
الەم تانىعان اقىن
«1982 جىلى 40 جاسىمدا ماعان بۇكىلوداقتىق لەنين كومسومولى سىيلىعى بەرىلدى... ول – شىعارمالارىمنىڭ بۇكىل كەڭەس وداعى جاستارىنا بەلگىلى بولا باستاعان، ورىس حالقىنىڭ اراسىندا دا ولەڭدەرىمدى جاتقا ايتۋشىلاردىڭ بوي كورسەتە باستاعان شاعى ەدى.» («اڭىز ادام» – №12, 2012.)
«قازىر عالامتوردا مەن جونىندە 100 مىڭنان استام ماقالالار، پىكىرلەر بار كورىنەدى. پرەزيدەنتتەن كەيىن ەڭ كوپ پىكىر ايتىلاتىن ادام مەن ەكەنمىن. قايبىر جىلى گەرمانيانىڭ 12 قالاسىندا «وركەنيەتتىڭ اداسۋى» اتتى رومانىما بايلانىستى كەزدەسۋلەر، وقۋشىلار كونفەرەنتسياسى وتكەندە، مەنىڭ شىعارمامدى نەمىس تىلىنە اۋدارعان فريدريح حيتسەر نەمىس جەرىندە مەنىڭ شىعارماشىلىعىم تۋرالى ءتورت جۇزدەن استام ماقالالار جارىق كورگەنىن ايتىپ ەدى. ەگەر وسىعان ۇقساس جاعدايلار جاپونيادا، پاكىستاندا، فرانتسيادا، قىرعىزستاندا، ت.ب. ەلدەردە بولعانىن ەسكەرسەك شە؟ بىراق بۇگىنگى تاڭدا عالامتور ءبارىن باسىپ وزدى عوي…» («قازاقۇنى.كز» – 25.V.2012; «گۋ-گۋ.كز» – 18.ءVى.2012.)
«قايبىر جىلى «وركەنيەتتىڭ اداسۋى» اتتى رومانىم نەمىس تىلىندە جارىق كورگەندە، وسى كىتاپ جايلى 400-دەن استام ماقالا شىققان ەكەن. ەگەر مەنىڭ شىعارمالارىمنىڭ 55-كە جۋىق تىلدەرگە اۋدارىلعانىن ەسكەرسەك جانە تۋىندىلارىمنان وربىگەن داۋلارعا، پىكىرلەرگە نازار اۋدارار بولساق، بۇل بىرنەشە ينستيتۋتتىڭ قولىنان كەلە قويمايتىن شارۋا. تەك «جازاگەر جادى كوسموفورمۋلاسىنان» نەگىز العان شىڭعىس حان توڭىرەگىندەگى داۋدىڭ ءوزى بىرنەشە مەملەكەتتى قامتىمادى ما؟ كەزىندە شىڭعىس ايتماتوۆ وسى داۋلاردى ساراپتاي كەلىپ: «شىعارمالارى ۇلكەن داۋ، ۇلكەن تالاس تۋدىرعان ءدال سەندەي اقىن قازىر الەمدە جوق شىعار» دەپ ازىلدەگەن ەدى. قايتەمىز، اركىمگە ارقيلى تاعدىر بۇيىرعان…» («اقجۇنىس.كز» – 12. ءحىى.2012.
«ماسەلەن، مەن قايبىر جىلى جاپونيادا بولىپ، سەگىز قالاسىندا كەزدەسۋ وتكىزدىم. سوندا جاپونداردىڭ جاس قىز-جىگىتتەرى مەنىڭ ولەڭدەرىمدى جاتقا ايتىپ تۇردى كەزدەسۋدە، ءوز انا تىلدەرىندە. سودان كەيىن كەلىپ وزدەرىنىڭ ۇلكەن سىيلىعىن بەردى. ال ەندى سول ەلدە ءجۇرىپ مەن جاپونداردىڭ عىلىمي پايىمىنا، ادامي پايىمىنا ەرەكشە ىرزا بولدىم.» («نۋر.كز» – 18.ح.2011.)
«اقىندىق دەگەن – مۇلدە وزگەشە، تابيعي، رۋحاني ىزدەنىستەن تۋعان جاڭالىق. قازىرگى اقىنداردىڭ كوپشىلىگىنىڭ ولەڭىن باسقا تىلگە، ماسەلەن، اعىلشىن، نەمىس، فرانتسۋز تىلىنە اۋداراتىن بولساق، وندا ول ولەڭ ەمەس، ەشقانداي ماعىناسى جوق، قۇر ءشوپ بوپ شىعادى. ءوز باسىم بەس جىلدا، ايتپەسە جەتى جىلدا ءبىر-اق جاقسى ولەڭ كەزدەستىرىپ قالامىن. ال مەنىڭ ولەڭدەرىمە الەمدىك دەڭگەيدەگى يۋنەسكو قارادى. جاپونيادا جاپون تىلىندە، گەرمانيادا نەمىس تىلىندە ولەڭدەرىمدى جاتقا وقىعان ادامداردى كوردىم... مەنىڭ «كومپيۋتەرباستى جارتىلار» دەگەن ولەڭىم بار... قانداي قىزمەت يەسى بولسىن، ول پرەزيدەنت بولا ما، مينيستر بولا ما، كىم بولسا دا ءوز ۇلتىنىڭ رۋحاني بايلىعىنا تەرەڭ تامىر جىبەرمەسە، بارلىعى جارتى ادامدار بولىپ سانالادى. مەنىڭ وسى تۇجىرىمدامام الەمدىك دەڭگەيدە ۇلكەن دارەجەگە يە بولدى. ويتكەنى بۇل – بۇگىنگى اعىلشىن، نەمىس، فرانتسۋز، جاپون حالقىنا دا ءتان نارسە. ياعني بارلىق ەل ءوزىنىڭ رۋحاني بايلىعىن ۇلىقتاۋعا جانە كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋعا ءتيىس...
مىسالى، قازىر ولەڭ جازاتىن ادامداردا ەسەپ جوق. قىرىق-ەلۋدەن كىتاپ شىعارعان اقىندار بار. كەزىندە مەنىڭ ۇلكەن ءبىر پوەزيا كەشىم ءوتتى. سوندا ءابدىلدا تاجىباەۆتىڭ ءبىر ولەڭىنەن مىسال كەلتىردىم. ءابدىلدا – مەنىڭ ۇلكەن اعام، ازاماتتىعى جوعارى اقىن. مەن وسى اقىننىڭ بەس جول ولەڭىن قاتتى قادىرلەيمىن: [تسيتاتا]. وسى پىكىرىمدى مەن تەلەديداردان ايتتىم. سودان ەرتەسىنە جازۋشىلار وداعىنا بارىپ ەدىم، الدىمنان ءابدىلدا تاجىباەۆ كەزدەسىپ قالدى. «ءاي، بالام!» دەپ سالقىن امانداستى. شەتكە شىعارىپ الىپ: «مۇحتار، مەن قانشاما توم ولەڭ جازدىم. قانشاما پوەما جازدىم. سولاردىڭ ىشىنەن سەن بەس-اق جول تاپقانسىڭ با؟ مۇنىڭ ادىلەتسىزدىك قوي»، – دەدى. مەن ول كىسىگە: «اعا، ءسىزدىڭ كەيبىر زامانداستارىڭىز بار. مەن سولاردان تىم قۇرىعاندا ءبىر جول دا الا المادىم. ال سىزدەن بەس جول ولەڭ تاپقانىما ريزا بولىپ وتىرمىن»، – دەدىم.» («اڭىز ادام» – №12, 2012.)
«ەگەر ءبىز جونىندە ءوز ەلىمىزدە دۇرىس پىكىر ايتىلماسا، وعان مەن كىنالى ەمەسپىن. گەرمانيانىڭ 12 قالاسىندا مەنىمەن كەزدەسۋ بولدى. سونىڭ 6 قالاسىندا شىڭعىس ايتماتوۆ مەن تۋرالى ءوزىنىڭ پىكىرلەرىن ايتىپ، ماعان ىلەسىپ ءجۇردى. سول كەزدە نەمىستەردىڭ وزىندە مەن تۋرالى ءتورت جۇزدەن استام ماقالا جارىق كورگەن ەكەن. وسىنداي ماقالالار باسقا ەلدەردە دە شىعىپ جاتتى. كوپتەگەن ەلدەردە مەنىمەن كەزدەسۋلەر وتكىزىلدى. ماسەلەن، جاپونياعا بارعاندا جاپوندار، فرانتسياعا بارعاندا فرانتسۋزدار ولەڭدەرىمدى جاتقا ايتىپ شىقتى. مەن مۇمكىندىگىنشە بارلىق ۇلتتارعا ورتاق پروبلەمالاردى العا قويامىن. «ءتورت انا» دەگەن ولەڭىم بار. سول «ءتورت انا» جيىرماعا جۋىق مەملەكەتتەردىڭ مەكتەپ وقۋلىقتارىنا كىرگەن. ءاربىر ادامنىڭ ءوز اتا-اناسىنان باسقا ءتورت اناسى بولادى. تۋعان جەرى، تۋعان ءتىلى، ۇلتتىق بايلىعى – سالت-ءداستۇرى، تۋعان تاريحى. وسى ءتورت اناعا تەرەڭ تامىر جىبەرە الماعان ادامداردىڭ بارلىعى ءوز حالقىنىڭ ءتول پەرزەنتتەرى ەمەس. وسى يدەيا جاپوندارعا دا، نەمىستەرگە دە، فرانتسۋزدارعا دا، اعىلشىندارعا دا ۇنادى... «وركەنيەتتىڭ اداسۋى» ۇلكەن يدەيا كوتەرەدى. ادامزاتتى ۇلكەن پاراسات دەڭگەيىنە كوتەرەتىن يدەيالاردى بەرەدى. كىتاپ بارلىق ۇلتتارعا وزگەشە قۇندىلىق قالىپتاستىرادى.
ارينە، ۇلى ابايدى باسقا تىلدەرگە اۋدارتىپ جاتىرمىز. وعان ۇكىمەت اقشا تولەيدى. سوندا بار بولعانى وتىز شاقتى تىلگە اۋدارىلىپتى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوزى قىرىق شاقتى تىلگە اۋدارىلىپتى. ال مەنىڭ ەڭبەكتەرىم الپىستان استام تىلگە اۋدارىلعان...» («ءىنجۋ.كز» – 24.ءى.2014.)
يۋنەسكو – نوبەل سىيلىعى
«مەنىڭ «وركەنيەتتىڭ اداسۋى» جانە «جازاگەر جادى كوسموفورمۋلاسى» دەگەن روماندارىم بار. بۇل ەكى روماندى يۋنەسكو قارادى. يۋنەسكو وسى ۋاقىتقا دەيىن بىردە-ءبىر كوزى ءتىرى اقىندى قاراماعان ەكەن. ءبىرىنشى رەت ماعان نازار اۋداردى. مەنىڭ شىعارمامدى ەكى رەت قارادى يۋنەسكو. پوەزيامدى قازىرگى الەمدىك پوەزيانىڭ بيىگى دەپ قابىلدادى. جانە شىعارمالارىمدى الەمنىڭ باسقا تىلدەرىنە دە اۋدارۋعا تاپسىرما بەردى.» («ءىنجۋ.كز» – 24.ءى.2014.)
«وركەنيەتتىڭ اداسۋى»، «جازاگەر جادى كوسموفورمۋلاسى» دەگەن ولەڭمەن جازىلعان روماننىڭ ەكەۋىن دە يۋنەسكو الەمدىك پوەزيانىڭ وسى زاماندىق جەتىستىگى دەپ باعالاعان. وسى ۋاقىتقا دەيىن بىردە-ءبىر كوزى ءتىرى اقىننىڭ شىعارماسىن تالقىلاماعان ەكەن. مەنى ءبىر ەمەس، ەكى دۇركىن قارادى. ءسويتىپ، دۇنيەجۇزىنىڭ بارلىق باستى ءتىلدەرىنە اۋدارۋعا تاپسىرما بەردى...» («تونۇكۇك.كز» – 21.ءحىى.2012.)
«مەن "جازاگەر جادى كوسموفورمۋلاسى" دەگەن ولەڭمەن رومان جازدىم. يۋنەسكو ارنايى قارادى. بىرنەشە مەملەكەت بۇل كىتاپتى نوبەل سىيلىعىنا ۇسىنعان ەكەن. سونى قازاقستانداعى بىرەۋلەر ۇيىمداسىپ، "بۇل نوبەل الىپ كەتۋى مۇمكىن". ماعان 80 گازەت جابىلدى، ايداپ سالدى. سول كەزدە ايتماتوۆ ماعان جاقتاسىپ شىعىپ ەدى، بارلىعى سوعان جابىلدى. "ويباي، ول ۇرى ەكەن، جازۋشى ەمەس ەكەن. قازاقتىڭ جازۋشىلارىنان ۇرلاعان ەكەن" دەپ. سودان ءبىز ايتماتوۆ ەكەۋىمىزدىڭ جازعان پىكىرىمىزدى ماسكەۋدىڭ ءبىر ورتالىق گازەتىنە جاريالاعان ەدىك. موڭعولدار دۇرسە قويا بەردى. ءتىپتى بۋرياتتار دا بىزگە قارسى شىقتى. بىراق تاريحتى زەرتتەگەن عالىمداردىڭ ءبىرازى بىزگە قوسىلدى. راسۋل عامزاتوۆ، داۆيد كۋگۋلتينوۆ، ولجاس سۇلەيمەن، ت.ب. ادامدار بىرىگىپ، يۋنەسكو-عا حات جازدى...» («ازاتتىق.ورگ» – 11.ءVىى.2012.)
«مەن "جازاگەر جادى كوسموفورمۋلاسى" دەگەن ولەڭمەن رومان جازدىم. يۋنەسكو ارنايى قارادى. بىرنەشە مەملەكەت بۇل كىتاپتى نوبەل سىيلىعىنا ۇسىنعان ەكەن. سونى قازاقستانداعى بىرەۋلەر ۇيىمداسىپ، "بۇل نوبەل الىپ كەتۋى مۇمكىن". ماعان 80 گازەت جابىلدى، ايداپ سالدى. سول كەزدە ايتماتوۆ ماعان جاقتاسىپ شىعىپ ەدى، بارلىعى سوعان جابىلدى...» («قامشى.كز» – 11.ءVىى.2012.)
«...بۇل داۋ كەزىندە «جازاگەر جادى كوسموفورمۋلاسى» (شىڭعىس حاننىڭ پەندەلىك قۇپياسى) اتتى رومانىمنان باستالعان. مەنى وسى رومانىم ءۇشىن ەۋروپانىڭ ءبىر مەملەكەتى نوبەل سىيلىعىنا ۇسىنعان بولاتىن. سول الەمدىك دەڭگەيدەگى ۇلكەن سىيلىقتى الىپ كەتە مە دەگەن قورقىنىشتىڭ جەتەگىندە سول كەزدەگى ۇكىمەتتەن قارجىلاندىراتىن بىرنەشە باسىلىمدارعا ماعان قارسى ماقالالار بەرىلدى. ءبىر نارسەنى مىڭ رەت قايتالاپ ايتقانىم جاراماس...» («اڭىز ادام» – №2, 2010.)
«2000 جىلداردىڭ باسىندا «وركەنيەتتىڭ اداسۋى»، «جازاگەر جادى كوسموفورمۋلاسى» (شىڭعىس حاننىڭ پەندەلىك قۇپياسى) اتتى ولەڭمەن جازىلعان روماندارىم يۋنەسكو شەڭبەرىنەن قارالىپ، الەمدىك دەڭگەيدە قىزۋ پىكىرتالاس تۋدىردى. ەۋروپانىڭ ءبىر مەملەكەتى اتالعان شىعارمالارىمدى نوبەل سىيلىعىنا ۇسىنىپتى. سول سىبىس ماعان قىرىن قارايتىن كەيبىر توپتاردىڭ قۇلاعىنا جەتكەن كەزدە ولار جينالىپ، ءوزارا اقىلداسا كەلىپ، ماعان قارسى ماقالالار ۇيىمداستىرا باستادى. جالپى سانى – 80 گازەت، بارلىعى مەنى قارالايتىن ءبىر بەتتىك، جارتى بەتتىك ماقالا جاريالاۋمەن اينالىستى. شىڭعىس حانعا بايلانىستى داۋ وسىدان تۋدى... «شىعارماسى ناشار» دەپ كىنا تاعا المايدى، جالپىلاما تيىسەدى... ايتماتوۆ ەكى كىتابىما دا العىسوز جازعان، قولداپ يۋنەسكو-دا ءسوز سويلەگەندىكتەن ماعان بولىستى. «بۇكىل الەم مويىنداعان، يۋنەسكو قاراعان شىعارما، ءجونسىز قارالاماڭدار» دەپ ءوز پىكىرىن ايتتى. مەنى جاقتاعاننان كەيىن ماعان ءتيىسىپ جۇرگەندەردىڭ ءبارى ەندى ايتماتوۆقا جابىلىپ كەتتى...» («اڭىز ادام» – №11, 2011.)
قايتپاس كۇرەسكەر
«مەن ءۇشىن ەڭ قورقىنىشتىسى - ءمانسىز، ماعىناسىز عۇمىر كەشۋ. قۇدايعا شۇكىر، بۇكىل ءومىرىمىز كۇرەسپەن ءوتىپ كەلە جاتىر.» («تونۇكۇك.كز» – 21.ءحىى.2012.)
«...قولىمنان كەلگەننىڭ ءبارىن، ءتىپتى، كوپ ادامداردىڭ قولىنان كەلمەيتىن نارسەلەردى جاسادىم. مىسالى، ەگەر مەن جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە ەلتسيندى ارالاستىرماعانىمدا، جەلتوقسان كوتەرىلىسى سالتانات قۇرماي، «الاڭعا شىققانداردىڭ بارلىعى قوناەۆتىڭ قۇيىرشىقتارى، ماسكۇنەمدەر، ناشاقورلار، بۇزاقىلار» بولىپ قالا بەرەر ەدى. ول كەزدە ەلتسين مەن گورباچەۆ ءبىر-بىرىمەن يت پەن مىسىقتاي بولاتىن. سول تۇستا مەنى گورباچەۆ شاقىرىپ الىپ، «سەنىڭ اۋزىڭدى جاباتىن مۇمكىندىك تابامىز» دەپ ۇستەلدى توقپاقتاعان. ارينە، مەنىڭ كوزىمدى جويا سالۋ ولارعا تۇك ەمەس. «ۇشەۋدەگىلەرگە» جاسىرىن تاپسىرما بەرسە، ءبىتىپ جاتىر. وسى ماسەلەنى ەلتسينگە ايتقانىمدا ول: «ەش قاۋىپتەنبە، ونداي جاعدايعا جىبەرمەۋدىڭ امالىن قاراستىرامىز» دەدى. ءسويتىپ، ءوز ادامدارى ارقىلى «شاحانوۆقا تيىسەتىن بولساڭدار، الەمدىك دەڭگەيدە ايقاي كوتەرىلەدى» دەگەن پىكىردى گورباچەۆتىڭ قۇلاعىنا جەتكىزەدى…» («اقجۇنىس.كز» – 12.ءحىى.2012.)
« – قارسىلاستارىڭ... دارمەنسىز، – دەدى شىكەڭ [ايتماتوۆ]. – رۋحىڭ ءبىر ساتكە دە ەڭكەيمەسىن. كسرو حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ ەكىنشى سەزىندە ۇلكەن ءۇزىلىس كەزىندە، ءبىر توپ دەپۋتاتتار اراسىندا بوريس ەلتسين سەنىڭ ورىس تىلىندە شىققان، مەن العىسوزىن جازعان «ەس كىتابى» («كنيگا پامياتي») اتتى جيناعىڭدى سومكەسىنەن شىعارىپ، اينالاسىنداعىلارعا: «مىنا كىتاپتىڭ اۆتورى شاحانوۆپەن مەن بىرنەشە دۇركىن سىرلاستىم. ءتىپتى مەيرامحاناعا شاقىرىپ تا اڭگىمەلەستىم. ونىڭ ەلىمىزدى مەكەندەگەن از ۇلتتاردىڭ تىلىنە، مادەني قۇندىلىقتارىنا بولىسۋ تۋرالى پىكىرلەرى جانە بۇل سالاداعى كەمشىلىكتەردى جولعا قويۋ تۋرالى ۇسىنىستارى ماعان ەرەكشە وي سالدى. ارامىزداعى وزگە ۇلتتاردىڭ تىلىنە جانە رۋحاني ماسەلەلەرىنە بولىسپاي ءبىز ادىلەتتى مەملەكەت بولا المايمىز!» – دەدى. ونىڭ سەن تۋرالى پىكىرىنە مەن ريزالىق ءبىلدىردىم.
– ءيا، سول تۇستا مەن ول كىسىمەن ءجيى اڭگىمەلەسىپ، سىرلاسىپ ءجۇردىم...» [– دەيدى شاحاڭ.] («زونا.كز» – 20.ءىح.2010.)
«...ەگەر مەن كسرو پرەزيدەنتى گورباچەۆتىڭ ءنومىرى ءبىرىنشى قارسىلاسى ەلتسيندى ءوز جاعىما بۇرماعانىمدا، كرەمل مىنبەسىنەن بيلىكتى قاتال سىنعا العان سوزىمنەن كەيىن-اق جان-جاقتى ويلاستىرىلىپ قۇرىلعان، ىشىنە سول وقيعاعا كەيبىر كىنالى ادامدار ەنگەن قادىر مىرزاليەۆ باسقارعان كوميسسيانىڭ گورباچەۆ–كولبين باسشىلىعى ۇيىمداستىرعان قانقۇيلى ىستەردى تۇبەگەيلى اقتاعان شەشىمى سالتانات قۇرارى ايدان انىق بولاتىن.» («زونا.كز» – 20.ءىح.2010.)
«ءاربىر ادام مىندەتتى تۇردە ۇلتتىق مۇددەگە تامىر جىبەرۋى ءتيىس. ەگەر جىبەرە الماسا، جاي انشەيىن ءوزىنىڭ قارا باسىنىڭ قامىن كۇيتتەۋ ءۇشىن ولەڭ جازىپ جۇرگەن ادام. ماسەلەن، قادىر مىرزاليەۆ اعاڭ كەرەمەت دارىندى اقىن. ولەڭدەرى كەرەمەت. بىراق، ءسوزى ءبىر باسقا دا، ءىسى ءبىر باسقا. جەلتوقسان كەزىندە الاڭعا شىققانداردىڭ بارلىعى ماسكۇنەمدەر مەن ناشاقورلار دەگەندى قوزعادى. بيلىك نە ايتسا، سونى ورىندادى. كەرەك بولاتىن بولسا باس پروكۋراتۋرا، كگب، مۆد بىرلەسىپ كوميسسيا قۇرماقشى بولدى، ءبىزدى جوققا شىعارۋ ءۇشىن. سونى قولدادى. نەگىزى ەكەۋىمىز اعالى-ىنىلىدەي ءبىر-بىرىمىزدىڭ ءسوزىمىزدى جىقپايتىن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولعانبىز. ءتىپتى، مەنىڭ قولىمدا جۇرگەن تۋعان قارىنداسىم قادىر ءبىر اي كومەكتەسسىن دەپ ءوتىنىش جاساعانىمەن توعىز اي بالا-شاعاسىن باقتى. ءبىزدىڭ جاقسى ارالاس-قۇرالاس بولعانىمىزدى ول دا ايتىپ وتىراتىن. بيلىككە ساتىلىپ كەتكەننەن كەيىن مەن قادىردان تەرىس اينالدىم.» («ءىنجۋ.كز» – 24.ءى.2014.)
«كرەملدىڭ سەزدەر سارايىندا ءبىر ۇلكەن جيىن ءوتتى. ەلتسين ساحنانىڭ سول جاق شەتىنەن تورالقاعا قاراي كەتىپ بارا جاتتى. مەن الدىڭعى قاتاردا وتىرعانمىن. جۇرتتىڭ ءبارى جاقىندا عانا سايلانعان رەسەيدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىنە ورىندارىنان تۇرىپ قول سوقتى. ول كەنەت ءبىرىنشى قاتاردا جۇرتپەن بىرگە تۇرەگەپ قول سوعىپ تۇرعان مەنى كورىپ قالدى دا، ۇلكەن باسپالداقتان تومەن ءتۇسىپ، ءبىرشاما جەر ءجۇرىپ، قاسىما كەلدى. باۋىرىنا قىسىپ، بەتىمنەن ءسۇيدى دە باسقا ەشكىمگە قول ۇشىن بەرمەستەن، تورالقاعا قايتا كوتەرىلىپ كەتتى...
1993 جىلى نازارباەۆقا ىلەسىپ حەلسينكيگە بارعانىمدا ءبىز قاتىسار حالىقارالىق جيىنعا ەلتسين دە كەلگەن ەكەن. ءۇزىلىس كەزىندە قاپتاعان جۋرناليستەر اراسىنان ارەڭ شەتكە شىعىپ ءبىر جارىم، ەكى مينۋت شاماسىندا عانا اڭگىمەلەستىك... بۇل جولعى قىسقاشا عانا اڭگىمەمىز جەلتوقسانمەن باستالىپ، جەلتوقسانمەن تامامدالدى.» («زونا.كز» – 20.ءىح.2010.)
«جەلتوقسان ماسەلەسىمەن اينالىسىپ جۇرگەن كەزىمدە امەريكانىڭ اتلانتا قالاسىندا ارال پروبلەماسى تۋرالى جاساعان باياندامامدا «ءبىز ارال قاسىرەتىن بۇكىل الەمنىڭ قۇلاعىنا جەتكىزدىك. ياعني، ءوز مىندەتىمىزدى ورىندادىق. قولىمىزدا قارجى جوق، بيلىك جوق. سوندىقتان بۇل ماسەلەمەن ەندى ورتا ازيا جانە قازاقستان رەسپۋبليكالارىنىڭ پرەزيدەنتتەرى شۇعىلدانسىن» دەگەن ۇسىنىس ايتىپ، ارال ماسەلەسىن تۇگەلدەي نازارباەۆتىڭ قولىنا تابىس ەتكەنمىن...» («ازاتتىق. ورگ» – 11.ءVىى.2012.)
قاستاندىق، قاۋىپ-قاتەر
«جەلتوقسان ماسەلەسىن سونداي بيىك مىنبەرلەردە كوتەرگەن سوڭ، قاتتى اۋىرىپ قالدىم دا، مەنى كرەملدىڭ ەمحاناسىنا اپاردى. سول جەردە دارىگەرلەر تەكسەرىپ، «ميىڭىزدىڭ جارتىسىنا قان بارمايدى ەكەن، تەز ارادا اۋرۋحاناعا جاتۋىڭىز كەرەك» دەدى. مەن قوناقۇيگە بارىپ، كەرەكتى زاتتارىمدى، قۇجاتتارىمدى الىپ، جەلتوقسان وقيعاسىن تەكسەرىپ جۇرگەن قاعازدارىمدى سەيفكە جاسىرىپ، ەرتەڭ كەلىپ جاتۋعا كەلىستىم. ءتۇن ىشىندە بىرەۋ قوڭىراۋ سوقتى. داۋىسى كۇڭگىرلەپ ەستىلدى، سوعان قاراعاندا ءۇش ءارىپتىڭ ادامدارىنا ۇستالىپ قالماۋ ءۇشىن قانداي دا ءبىر ايلا قولدانعان بولۋى كەرەك. – شاحانوۆسىز با؟ – يا. – اۋرۋحاناعا جاتاتىن بولدىڭىز با؟ – ەرتەڭنەن باستاپ جاتامىن. – جاتساڭىز، شىقپايسىز… – دەدى دە، تەلەفون تۇتقاسىن قويا سالدى. وزىمە قاستاندىق جاسالماق ەكەنىن تۇسىنە قويدىم. سول كۇنى تۇندە تاڭ اتار-اتپاستان وتە ساقتىقپەن، كورشى جىگىت ارقىلى ماشينا شاقىرتىپ، كسرو حالىق دەپۋتاتىنىڭ كۋالىگى ارقىلى الماتىعا ۇشىپ كەلدىم. الماتىداعى مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ اۋرۋحاناسىنا بارىپ تەكسەرىلدىم. باس دارىگەر مۇحتار ايتقازين جوق ەكەن، ورىنباسارى مەنى ءبىر ورىس دارىگەرىنە بەكىتىپ بەردى. ول ماعان بىرنەشە ءدارى-دارمەك ۇسىندى. سول ساتتە مۇحتار ايتقازيننىڭ ءوزى كىرىپ كەلدى دە، ىمداپ سىرتقا شاقىردى. وڭاشالاۋ جەرگە باردىق. قاسىندا ءبىر ايەل دارىگەر ءجۇردى. ونى كارديولوگيا ءبولىمىنىڭ باستىعى دەپ تانىستىردى. «دارىگەردىڭ بەرگەن دارىلەرىن ءىشتىڭىز بە؟» دەپ سۇرادى. ءالى ءىشىپ ۇلگەرمەگەنىمدى ايتتىم. «ىشپەڭىز، اناۋ بايقاپ قالسا، وتىرىك ىشكەن بولىڭىز، بىراق بارلىق دارىلەردى مىنا ايەلگە اكەپ بەرىڭىز» دەدى. ءسويتىپ باسىمدى تەكسەرۋگە الىپ باردى. «ميىڭنىڭ جارتىسىنا قان بارمايدى دەگەندەرى وتىرىك، باسىڭىز ساپ-ساۋ، تەك ازداپ قان قىسىمىڭىز بار ەكەن. ەندى بۇل جەردەن تەزىرەك كەتىڭىز، مەن سىزگە بۇدان ارتىق جاردەم بەرە المايمىن» دەدى. سول كىسىنىڭ ارقاسىندا مەن امان قالدىم، ايتپەسە ولار مەنى قۇرتاتىن ەدى. «جەلتوقسان ەپوپەياسى» اتتى كىتابىمدا وسىنىڭ ءبارى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن جازىلعان...» («اقجۇنىس.كز» – 12.ءحىى.2012.)
«ءبىزدى بيلىك قازاقستاندىق ۇلتقا كىرگىزبەكشى بولدى عوي. ءبارىن شەشىپ قويدى، ەل بىرلىگى دوكتريناسىن جاريالاپ جىبەردى. تەك حالىقتار اسسامبلەياسىنىڭ قول كوتەرۋى عانا قالعان. سول كەزدە مەن اشتىق جاريالاماقشى بولدىم. مەنى ءتورت مىڭ ادام قولداپ، اشتىق جاريالاماقشى بولدى. بۇكىل ەل كوتەرىلىپ كەتەتىن بولعان سوڭ، بيلىك امالسىزدان ءبىر ماملەگە كەلدى. قازاقستاندىق ۇلت نەگىزىن امەريكادان الادى. وندا قازاق ۇلتى، قازاق تىلىندەگى مەكتەپتەر بولمايدى. سەن دە، گازەتىڭ دە جۇمىس ىستەمەيتىن بولار ەدى. بيلىك قورىققانىنان عانا توقتادى. ايتپەسە، مەنى ءولتىرۋدىڭ دە جوسپارىن جاساپ قويعان ەدى. ءسويتىپ، بيلىك كەشىرىم سۇراۋعا ءماجبۇر بولدى.» («ءىنجۋ.كز» – 24.ءى.2014.)
ەندى ءبىزدىڭ ءسوز – ازعانا ۇستەمە. البەتتە، كىم، قالاي ۇيىمداستىرسا دا، ۇلتتىڭ رۋحاني كوسەمىنە قارسى باعىتتالعان قاستاندىقتىڭ ءبىر ءتۇيىن، ەكى تارام ماقساتى بولۋعا مۇمكىن: ءبىرجولا كوزىن جويۋ، نەمەسە اقىل، ەستەن ايىرىپ، الدە زاعيپ قىلىپ، قاتاردان شىعارۋ. جانە بۇل – ءبىر رەتكى، ۋاقىتشا عانا پيعىل ەمەس. كەز كەلگەن كۇنى ىسكە قوسىلۋى مۇمكىن سۇمدىق. ماسەلەن، وسىدان ازعانا بۇرىن، 2014 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنىڭ باسىندا بۇتكىل قازاق ءباسپاسوزىن دۇرلىكتىرىپ، جالپى جۇرتىمىز تۇرشىككەن توتەنشە وقيعا. شاحانوۆقا قاستاندىق جاسالماق ەكەن! الدەبىر تەرەڭ تۇرمەدە جاتقان، قىلمىس الەمىمەن تىعىز بايلانىسى بار ەرجۇرەك ازامات ارقىلى، بالكىم، اتاپ جازىلماسا دا، اڭدالىپ قالعان، الدەنەندەي اقنيەت كريمينالدى توپتىڭ پاحانى ارقىلى ناقتى حابار الىنادى. قاسكوي، قارانيەت كۇشتەر ۇلتتىڭ ۇلى تۇلعاسىنىڭ كوزىن قۇرتۋ تۋرالى قاتقىل شەشىم قابىلداپتى. دۇنيە استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، ون ەكى بولماسا دا، توعىز، ون بالدىق جەر سىلكىنىسىنە پاراپار ءزىلزالا ايقاي كوتەرىلدى. رەسپۋبليكا شەگىندەگى، ءتىپتى، شالعاي شىعىس تۇركستان جەرىندەگى باق اتاۋلى بارابان سوعىپ، شىڭ قاعىپ جاتتى. وتكەندەگى جەلتوقسان، كەشەگى جەر داۋىنا تەتەلەس، بالكىم، ولاردان دا قۋاتتى كوتەرىلىس شىعۋى ىقتيمال ەدى. الايدا، بەس كۇن وتپەي، بارلىق باسىلىمداردا بۇل – جالعان، جاڭساق اقپارات ەكەندىگى تۋرالى ماعلۇمداما جاسالدى. الدىڭعى، قاۋىپ-قاتەر دابىلدى ماقالا، حابار اتاۋلى، تيەسىلى اشۋ-ىزا پىكىرلەرمەن قوسا، ارينە، جوعارىدان تۇسكەن نۇسقاۋ بويىنشا، تۇگەلدەي ينتەرنەت بەتىنەن ءوشىرىلدى. تەك سونداي سۇمدىقتىڭ مۇمكىن ەمەستىگى تۋرالى تەرىستەمە ماقالالار عانا ساقتالىپ قالىپتى. ەشكىم ەشقانداي قاستاندىق ويلاستىرعان جوق! مۇنىڭ ءبارى – حالقىمىزدىڭ ۇلت كوسەمىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىنىڭ كورىنىسى ەكەن. نەمەسە، الدەبىرەۋلەر قاراڭعى ۇيدەن وندا جوق قارا مىسىقتى ىزدەگەن، ارانداتۋ، الدە وزدەرىنىڭ اتىن شىعارۋ ءۇشىن. مىنە، ءداپ سولاي. بىراق مەن سول كەزدە دە، وسى، شاحاڭ ەكەۋمىزگە ورتاق ەڭبەكتى قۇراستىرۋ ۇستىندە دە، ەشقانداي كۇمان كەلتىرمەدىم. قاستاندىق ويلاستىرىلعان. انىق. الايدا، اشكەرە بولىپ قالعان سوڭ، جۇزەگە اسپاي... كەرى ءبىر كۇندەرگە شەگەرىلگەن. قاتەر سەيىلدى، ايتكەنمەن، ءتۇتىن ءبىرجولا تارقاپ كەتكەن جوق. ياعني، ساۋىسقاننان بەتەر ساقتىق كەرەك، ەكى شوقىپ، ءۇش قارا!..
«مەنىڭ الەمدىك دەڭگەيدە ابىرويىم ۇلكەن. ال ءوز ەلىمدە ۇلتتى، ءتىلدى قورعايمىن دەپ، حالىق جاۋى بولىپ وتىرمىن.» («جاستار ءۇنى» جۋرنالى – 2013, «ارھار.كز» – 16.ءىى.2016, تاعى بىرنەشە سايتتا.)
بىراق قانداي زۇلمات كۇتىپ تۇرسا دا، شاحاڭنىڭ ومىرلىك ۇستانىمى وزگەرمەيدى، العان بەتىنەن قايتپاق ەمەس.
مەملەكەتتىك ءتىل
«...وداقتىق دەڭگەيدە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ كەڭەس وداعى قۇرامىنداعى بارلىق رەسپۋبليكالاردىڭ، اۆتونوميالىق رەسپۋبليكالاردىڭ تىلدەرىنە دە مەملەكەتتىك مارتەبە بەرۋ ماسەلەسىن كوتەرگەن ەدىم.
مىنە، سول كەزدە قىزىل الاڭدا باسقا رەسپۋبليكالاردان كەلگەن قاراپايىم حالىق وكىلدەرى: «ءبىز مۇحتار شاحانوۆقا مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىن كوتەرگەنى ءۇشىن العىس ايتامىز!» – دەپ پلاكات كوتەرىپ تۇردى.» («اڭىز ادام» – №12, 2012.)
«مەن كەزىندە بارلىق وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ تىلدەرىنە مەملەكەتتىك ءتىل مارەتەبەسىن بەرۋ ماسەلەسىن كوتەرگەم. كەيىن راسۋل عامزاتوۆپەن جولىعىپ، وسى ماسەلەنى كوتەرۋگە ونى كوندىردىك. كەيىن وزبەك، قىرعىز ت.ب. تىلدەر مەملەكەتتىك مارتەبە الدى. ال قازاقستاندا ەكى ءتىل مارتەبە الىپ كەتتى. سول كەزدە مەن قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك ءتىلدى بەرمەۋگە قارسى شىقپاعانىمدا وسى كۇندە قازاقتىڭ ءتىلى كولەڭكەدە قالار ەدى. ءسويتىپ، حالقىمىزدىڭ 75-80 پايىزى ورىس بولىپ كەتكەن بولار ەدى.» («ازاتتىق.ورگ» – 11.ءVىى.2012.)
«شىعارماشىلىق ونەرىمدە دە، ماقالالارىم مەن سويلەگەن سوزدەرىمدە دە گۋمانيستىك باعىتىمنان اينىعان ادام ەمەسپىن. كەزىندە ۇلت، ءتىل اياسىنداعى پروبلەمالىق ويلارىمدى ورىستىڭ بەتكە تۇتار تۇلعالارى، ۇلى عالىم، نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اندرەي ساحاروۆ، رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بوريس ەلتسين، ورىستىڭ كلاسسيك اقىندارى ەۆگەني ەۆتۋشەنكو دا، اندرەي ۆوزنەسەنسكي دە قولداعان.» («زونا.كز» – 20.ءحىى.2010.)
«كەزىندە شىڭعىس ايتماتوۆ ەكەۋىمىز تۇركيادا تىكەلەي ەفيردە سويلەگەنبىز. سول تىكەلەي ەفيردە رەسەيدىڭ قازىرگى ۇستانىپ وتىرعان ساياساتىن قاتاڭ سىنادىم. رەسەيدىڭ قاراماعىنداعى اۆتونوميالى رەسپۋبليكالار بار عوي، سولارعا قاراستى باسقا تىلدەگى مەكتەپتەردىڭ بارلىعىن جاۋىپ، تەك ورىس تىلىندە ساباق وتەتىن جۇيەنى ەنگىزىپ وتىر. وسىعان بايلانىستى ويلارىمدى ايتتىم. ءپۋتيننىڭ ساياساتىن تەرىسكە شىعاردىم. رەسەيدىڭ تۇركياداعى ەلشىسى مەنىڭ سوزدەرىمدى تۇگەل جازىپ الىپتى دا پۋتينگە جىبەرىپتى. رەسەيدىڭ سول ساياساتىن قىتاي قولداپ، باتىل تۇردە وزدەرىندەگى از ۇلتتاردىڭ تىلدەرىن دەرلىك جويۋعا كوشتى. بۇل بۇۇ مەن يۋنەسكو زاڭدارىنا تىكەلەي قايشى. وسىعان بايلانىستى مەن بۇۇ-عا دا، يۋنەسكو-عا دا حات جولدادىم.» («ءىنجۋ.كز» – 24.ءى.2014.)
«مۇحا، – دەدى شىكەڭ [ايتماتوۆ] سالدەن سوڭ. – وسى سەنىڭ تۇركيادا، تەلەديدار ارقىلى ەكەۋمىزبەن بولعان تىكەلەي ەفيردە ايتقانىڭ جانە وتكەندە ماعان ءۇزىندىسىن وقىپ بەرگەن ء"وز انا تىلىندە سويلەمەۋ مەن ويلاماۋدىڭ زالالى" اتتى جازعانىڭ ەلەۋلى وي سالدى... ەڭ وكىنىشتىسى، وسىنداي جۇيەلى ويلاردىڭ ورتا ازيا ادەبيەت، عىلىم قايراتكەرلەرىنىڭ نەمەسە ءوز كلاسسيكتەرىڭ مۇحتار اۋەزوۆتىڭ، ءسابيت مۇحانوۆتىڭ، عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ اۋزىمەن ايتىلعاندا جۇرت ەرتە ويانار ەدى. ەندى، تىم كەش بولسا دا سەن قوزعاپ وتىرسىڭ. سەن كوتەرىپ وتىرعان ماسەلە، جاسىراتىنى جوق، ول كەزدە ەشكىمنىڭ ميىنا كەلگەن ەمەس. بىرنەشە مەملەكەتتىڭ الدىڭعى قاتارلى وكىلدەرى قۋاتتاعان "تامىرسىزدانۋ قاۋپىنىڭ تۇجىرىمداماسى" اتتى جىرمەن جازىلعان تراكتاتىڭدى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بوپ مەن قۋاتتامادىم با؟ سول تۋىندىڭ نەگىزىندە اڭگىمە بولعاندا، بەرليندە ءبىر توپ نەمىس عالىمدارى قاتىسقان جيىندا فريدريح حيتتسەر سەنى «الەمدەگى ساناۋلى دارا تۇلعالاردىڭ ءبىرى» دەپ دالەلدەپ باقتى. ارينە، ونداي ماقتاۋدىڭ تالايىن ەستىپ ءجۇرسىڭ جانە وعان ەلىكپەيتىنىڭ دە بەلگىلى.» («زونا.كز» – 10.ءىح.2010.)
«جوعارعى كەڭەستىڭ قوعامدىق نەگىزدەگى توراعاسى، اكادەميك قيلىباي مەدەۋبەكوۆ تۇسكەن ۇسىنىسقا ساي... قازاق، ورىس تىلدەرىنە بىردەي مەملەكەتتىك مارتەبە بەرىلۋىن داۋىسقا سالىپ ەدى، ءوتتى دە كەتتى. دەپۋتاتتار دۇركىرەتە قول سوقتى... زاڭ قابىلدانىپ كەتتى.» («اڭىز ادام» – №12, 2012.)
«1989 جىلى 22 قاراشادا قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ وتىرىسىندا ءتىل ماسەلەسى قارالدى... ەگەر مەن باسقالار سياقتى سول كەزدە ۇندەمەي وتىرا بەرگەنىمدە، وسى كۇندە قازاقتىڭ ءتىلى قوسىمشا ءتىل رەتىندە قالىپ، ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولىپ كەتەتىن ەدى. جانە وسى كەزدەن دە، قازاقتىڭ شامامەن 75–80 پايىزى ورىستانىپ كەتەتىن ەدى. مىنە، سودان بەرى 22 جىل ءوتتى...» («نۋر.كز» – 18.ح.2011.)
«ۇلت، ءتىل مۇددەسى مۇزعا وتىرسا، سول اقىن، جازۋشىلارىڭىزدىڭ ەرتەڭ كىمگە كەرەگى بار؟ ەگەر مەن 1989 جىلى قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىندە ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن الىپ كەتكەن تۇستا، سول قالامگەرلەر سياقتى ءۇنسىز وتىرا بەرگەنىمدە، ياعني، قازاق ءتىلىنىڭ جەكە-دارا مەملەكەتتىك ءتىل اتانۋىنا بيلىككە اشىق تۇردە قارسى شىقپاعانىمدا، بۇگىنگى تاڭدا قازاق حالقىنىڭ 80-85 پايىزى ورىس بوپ كەتكەن بولار ەدى. ال 1994 جىلى جانە 2009 جىلى «قازاقستاندىق ۇلتتى» توقتاتپاعانىمدا، بۇگىنگى تاڭدا قانداي كۇي كەشەر ەدىڭىزدەر؟» («قازاقۇنى.كز» – 25.V.2012; «گۋ-گۋ.كز» – 18.ءVى.2012.)
«باسقا اقىندار سياقتى جاتىپ الىپ، ولەڭ جازۋدى مەن دە بىلەمىن. ولاي ەتۋ ماعان ىڭعايلى عوي. مەن دە ءتاپ-ءتاۋىر اقىن بولاتىن ەدىم، بار كۇش-جىگەرىمدى ولەڭگە جىبەرگەنىمدە. بىراق ۇلتتى قايتەمىز؟ ەگەر مەن بولماسام، قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى باسقاشا بولعان بولار ەدى عوي. 1989 جىلى مەملەكەتتىك ءتىل ورىس ءتىلى بولادى دەگەندە اتتانداپ، ەكى قولىمدى كوتەرىپ، قارسى شىقپاعانىمدا نە بولاتىن ەدىڭدەر...» («ءىنجۋ.كز» – 24.ءى.2014.)
قاراپايىم، ۇلى ادام
«مەن بايلىققا قۇل بولمادىم. ايتپەسە، ەلىمىز ءوز ەگەمەندىگىن الار الدىندا، دەموكراتيا باسىندا تۇرعان ساناۋلى ادام رەتىندە، نەمەسە بيلىك باسىنداعىلارعا ءوز ىقپالىمدى پايدالانىپ، «مىنا زاۋىتىڭدى، فابريكاڭدى بەر» دەسەم، كىم ماعان قارسى تۇرار ەدى؟ ءتىپتى، «مىنانىڭ اۋزىن جابايىق» دەپ سۇراعانىمدى قۋانا-قۋانا ۇسىنار ەدى... قۇدايعا شۇكىر، قولىم دا، جانىم دا تازا. جەكە بيزنەسىم جوق. ەڭ ۇلكەن باقىتىم دا، باعىم دا – بايلىققا پىسقىرىپ قاراماعاندىعىم. اقىندىعىمدى پەندەلىككە مۇلدە ارالاستىرمادىم. جالپى، مەن بايلىقتان عانا ەمەس، اتاق-ابىرويلاردان دا باس تارتتىم. كەزىندە ماعان «حالىق قاھارمانى» اتاعىن بەرمەكشى بولدى. المادىم. سەبەبى، وتان – ەڭ ۇلكەن انامىز. اركىم ءوز اناسىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن قۇرمەت دامەتپەۋى ءتيىس... ال، وزگە شەت مەملەكەتتەر بەرىپ جاتسا، الامىن. كۇنى بۇگىنگە دەيىن مەنى 25-كە جۋىق مەملەكەت وزدەرىنىڭ ءتۇرلى سىيلىقتارىمەن ماراپاتتادى. ەگەر سولاردىڭ ءبارىن وزگەلەردەي جارقىراتىپ تاعىپ شىعاتىن بولسام، مىنا كيىپ وتىرعان كوستيۋمىمنىڭ الدى تۇگىلى ارقاسىندا دا ورىن قالماس ەدى. مەن ءوز جولىممەن، ءوز ۇستانعان باعىتىممەن كەلەمىن...
مۇقاعالي ولگەن سوڭ عانا قۇرمەت بيىگىنە كوتەرىلدى. بالكىم، مەنى دە سونداي ابىروي كۇتىپ تۇرماسىنا كىم كەپىل؟» («اتىراۋ» گازەتى – «اتىراۋ.كز» – 25.ح.2014.)
جۋرناليست: «قازىرگى تاڭداعى ءوزىڭىز قاتارلاس اقىن جازۋشىلاردىڭ، قوعام جانە مادەنيەت قايراتكەرلەرىنىڭ كوبىسى مەملەكەتتىك سىيلىق، ماراپات الۋ ءۇشىن جانتالاسىپ جاتادى. ال، ءسىز كەرىسىنشە مەملەكەتتىك سىيلىقتان، حالىق قاھارماندىعىنان ءوز ەركىڭىزبەن باس تارتتىڭىز. بۇلاي جاساۋىڭىزعا نە سەبەپ بولدى؟
م.شاحانوۆ: مەنىڭ ءوز ۇستانىمىم بار. ادام وتانىنا، ءوز اناسىنا جاساعان قىزمەتى ءۇشىن جىلۋ دامەتپەۋگە ءتيىس. وتان دا ءوزىنىڭ دارالانعان ۇلدارىن ماراپاتتاپ وتىرۋى كەرەك. بىراق، ول وتە ادىلەتتى بولۋى شارت. بۇل كۇندەرى ءبىزدىڭ كەز-كەلگەن «زاڭداستىرىلعان ۇرىلارىمىزدىڭ» 2-3 وردەن-مەدالدارى بار. مىنە، مەن سولاردىڭ قاتارىندا جۇرگىم كەلمەيدى. ال شەتەلدەردىڭ 20-دان استام سىيلىقتارىن الدىم. كوپتەگەن ەلدەردىڭ قۇرمەتتى دوكتورىمىن، پروفەسسورىمىن. اتالمىش سىيلىقتاردى الۋ سەبەبىم، ولار ءبىزدىڭ ەلىمىزگە ابىروي قوسادى.» («ادەبيەت پورتالى» – 28.XI.2013.)
«مەن ەشقاشان شىندىعىمدى جوعالتقان ەمەسپىن...
كۇنىنە ماعان 20-30 ادام كەلەدى. سولاردىڭ باسىم بولىگى قارجى سۇراپ كەلەدى. كەيدە ايلىعىمدى جىرىپ، سولارعا جاردەم بەرىپ جاتامىن. مەن دۇنيە-مۇلىككە قۇلشىنباعان اداممىن. ەگەر مەن بايلىقتى ماقسات تۇتسام، قوعامداعى ۇلكەن بايلاردىڭ ءبىرى بولىپ وتىرار ەدىم...
مەن "جالىن" جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورىمىن، 150 مىڭ تەڭگە ايلىق الامىن. ودان باسقا تابىسىم جوق. كەيدە شىققان كىتابىمنان پايدا تۇسەدى. ونىڭ ءوزىن ەلدىك، ۇلتتىق مۇددەلەرگە پايدالانامىن...» («ازاتتىق.ورگ» – 16.ءVىى.2012.)
«مەن وسى 70 جىلدىقتى وتكىزبەي-اق قويسام، ادامداردىڭ مازاسىن الماي-اق قويسام دەگەن ويعا تىرەلگەنمىن. بىراق كەيبىر دوس-جاراندارىم «سىزگە دۇرىس نيەت تانىتپاعان ادام ۇلتقا، تىلگە دە دۇرىس نيەت تانىتپايدى، قايتا وسى مەرەيتوي ارقىلى كىمنىڭ كىم ەكەنىن ءبىلىپ الۋعا مۇمكىندىك بار» دەگەن سوڭ، امالسىزدان كەلىسىم بەردىم.
كەيبىرەۋلەر 50–60–70 جىلدىعىن وتكىزگەندە، بيلىكتەن ماراپات كۇتەدى. كۇتپەيتىن جالعىز مەن عانا. مەنىڭ ەرتەدەن قالىپتاسقان ءوز ۇستانىمىم بار – وتان-انامىزعا جاساعان قىزمەتىمىز، ەڭبەگىمىز ءۇشىن ودان قۇرمەت، ماداق كۇتپەگەن ابزال... ءيا، ماعان حالىق قاھارمانى اتاعىن بەرمەكشى بولدى. بىراق مەن جۇيەلى تۇردە باس تارتتىم. ءوز ۇستانىمىما ءوزىم قارسى شىعا المايمىن عوي.» («قازاقۇنى.كز» – 25.V.2012; «گۋ-گۋ.كز» – 18.ءVى.2012.)
– «قۇز باسىنداعى اڭشىنىڭ زارىنا» جازعان العىسوزىمدە دە، باسپاسوزگە بەرگەن سۇحباتتارىمدا دا، تەلەارنالار ارقىلى ايتىلعان پىكىرلەرىمدە دە سەنى ناعىز حالىق باتىرى رەتىندە باعالادىم، – [دەيدى شىكەڭ – ادامزاتتىڭ ايتماتوۆى].
– مەنىڭ ىسىمدە ەشقانداي باتىرلىق جوق!.. مەن بار بولعانى ازاماتتىق بورىشىمدى عانا ورىندادىم... ال باتىرلىق اتاققا كەلسەك، ءوزىڭىز بىلەسىز، مەن قازاقستان مەملەكەتى اتىنان بەرىلەتىن بارلىق ماراپاتتاردان، ىشىندە «حالىق قاھارمانى» دا بار، باس تارتقان اداممىن. بۇل ارادا ۇستانعان جەكە تۇجىرىمىم مىناۋ: وتان – ءبىزدىڭ ەڭ ۇلكەن انامىز. اركىم ءوز اناسىنا ەتكەن قىزمەتى ءۇشىن جىلۋ، قۇرمەت دامەتپەۋى كەرەك...
– بۇل ارادا سەن بارىمىزگە ۇلگى-ونەگە كورسەتىپ وتىرسىڭ. اتتەڭ ءبىز وڭباي كەشىكتىك… – دەپ شىكەڭ باسىن قاسىدى.» («زونا.كز» – 20.ءىح.2010.)
كەرەمەتتىڭ كىلتى
حوش. ءبىراز جەرگە باردىق. وسىمەن سابىر ايلايىق. ويتكەنى، شاحاڭ ءوزى اتاپ ايتقان جانە كۇمانسىز 100 مىڭنىڭ ۇشىعىنا جەتۋ مۇمكىن ەمەس. ءتىپتى، بىرەر مىڭىن ءتىزىپ بەرسەك تە ەكى-ءۇش تومدىق كىتاپ بولىپ شىعار ەدى. وعان شاما كەلمە ءيدى. امال جوق، ات باسىن ىركەمىز.
الايدا، ءبىز عانا ەمەس، وقىرمان جۇرتىمىزدىڭ كوڭىلىندە دە قانشاما ساۋال قالۋى مۇمكىن. اراسىندا ازدى-كوپتى كۇمان. ماسەلەن، يۋنەسكو ماعان دەيىن دە، كەيىن دە ەشبىر ۇلى اقىننىڭ شىعارماسىن تالقىلاماپتى دەگەن ءسوز. ءبىز اقيقاتىنا كۋالىك كەلتىرەمىز. سول عالامات اقىن، نوبەليانت، لاۋرەات اعىلشىن-نەمىس-فرانتسۋز-امەريكاننىڭ ەشقايسىنىڭ ولجاس سياقتى، مارتەبەلى كەڭسەدەگى كورشىلەس ءۇش-ءتورت كىسىنىڭ باسىن قوسىپ، شاي بەرەتىندەي دوسى بولعان جوق جانە بولمايدى دا. وسى عانا ەمەس. نەسىن جاسىرامىز، باز-بازىندا ءبىزدىڭ دە داعدارىپ قالعان كەزدەرىمىز بار. ماسەلەن، ۇلى اقىننىڭ ءوزىنىڭ تۋعان اكەسى شاحان اقساقالدىڭ، سىڭايىنا قاراعاندا، شىڭعىس حان تاريحىن ءراشيد-ءاد-دين مەن ءجۋۆايني تومدارىنان وقىپ-بىلگەنىنە كۇمان ايتۋعا بولار ەدى، ايتكەنمەن، ىقتيمال جاعداي: اباي عارابى «مىڭ ءبىر ءتۇن» مەن ءدىني تراكتات اتاۋلىنى تۇپنۇسقادان وقىعان، شاكەرىم وسمان-تۇركي عانا ەمەس، پارسى لۇعاتىن دا جەتىك ءبىلىپ، ءحافيزدى تارجىمالاعان، ال تۇستىكتەن شىققان تۇرماعامبەت «شاح-نامانى» اۋداردى، ابدەن مۇمكىن. الايدا، بولاشاق ۇلى قايراتكەر تۋعان 1942, 2 يۋل كۇنى، اۋەلگى باسىلىمدارىندا «اباي جولى» ەمەس، «اباي» اتالعان ەپوپەيانىڭ العاشقى كىتابى ءالى جارىققا جەتپەگەن، ءتولباسى داناسى ءبىرشاما كەيىن، قاي كۇنى باسپادان ءوتىپ، قالاي تارالعانى تۋرالى ناقتى دەرەك، ەستەلىكتەر بار. بۇل ارادا، بىرىككەن مەملەكەتتىك باسپانىڭ باس رەداكتورى بەيسەنباي كەنجەباەۆ تا وڭتۇستىك قازاقستاندا تۋىپ-ءوسىپ ەدى عوي، بالكىم، توقتاۋ سالىنعان كىتاپتىڭ لاتىن ءارىپتى قولجازباسىن تيپوگرافيادا ءتۇن جامىلىپ، تەرىمشىگە جاسىرىن وقىپ، تاڭباعا ءتۇسىرتىپ وتىرعان قۋاندىق شاڭعىتباەۆ ارقىلى ءبىلىمدار قارتقا ەكسپەرتيزاعا جىبەرتىپ الۋى دا مۇمكىن دەگەن تۇسپال دالەلسىز كورىنۋگە عاجاپ ەمەس، «شاقالاقتىڭ» مەتىركەسىن اتاۋلى رومان جەتكەننەن سوڭ، ەكى-ءۇش، ءتورت-بەس اي، جارتى جىلدان كەيىن تىركەتۋى دە ىقتيمال عوي. تەك ءبىر عانا مۇمكىن ەمەستى ايتايىق. وندا دا كوڭىل ءۇشىن. ەسكى دوس، بۇگىندە كوزى جوق قادىر اقىنعا قاتىستى كەپ. شاحاڭنىڭ دەرەكتى قۇجاتى بولسا، ناقتى دالەلمەن ايتسىن. ايتا المايدى. ءبىز بۇل ماسەلەگە ءالى دە ورالىپ سوعاتىن بولامىز. ال قالعان ءجۇز تاراۋ حيكايات... تاعى ءبىرازىنا، تەرىستەمە ەمەس، تۇسىنىكتەمە بەرەر ەدىك. الايدا، قۋىرداقتىڭ ۇلكەنى – بولاشاق ۇلەسىندە. وسى، ءبىز ءۇشىن كوپشىلىگى بەيمالىم جاتقان، تالانتقا تابىنۋشى جالپاق جۇرتىمىزعا نەگىزگى تۇرعىلارى ماعلۇم بولعانىمەن، بۇعان دەيىن ءبىر شاتىر استىنا جيناقتالماعان ءجۇز تاراۋ تولعام – تاريحشىلار مەن ادەبيەتشى، پسيحولوگ پەن فيلوسوف، ساياساتكەر مەن ارقيلى ساراپشى – تاعى قانشاما عىلىم-ءبىلىم وكىلدەرىنىڭ ارنايى زەرتتەۋىنە سۇرانىپ تۇر. ءبىرازىن ءوزىمىز دە تۇگەندەپ شىعار ەدىك، اقىر سوڭىندا ۇشىراسقان وزگەشە ءبىر تاريحي اقپاردان سوڭ دۇنيەدەن باز كەشىپ، ءتىل-اۋزىمىز بايلانىپ، جوعارىداعى ساناما، ىرىكتى لەپەس تۇرىپتى، اتالمىش ءجۇز، الدە ەكى ءجۇز مىڭ جادىگەر تۇگەلىمەن شىنايى اقيقات ەكەنىنە دەن قويدىق.
مىنە، وسى، شاحاڭنىڭ ءوز اۋزىنان ايتىلعان، شەشۋشى ءھام ەڭ اقىرعى، ءتۇيىندى دايەكتەمە.
«بالالىق شاعىم قاسقاسۋ وزەنىنىڭ بويىندا ءوتتى»، – دەيدى شاحاڭ. مۇنى بىلەمىز. ەندىگىسى – مۇلدە جاڭا، وزگەشە عانا ەمەس، عالامات دەرەك:
«...ساباققا كەتىپ بارا جاتسام، قاسقاسۋ وزەنى ءوز-وزىنەن دولدانىپ، تاسىپ، گۇرىلدەپ جاتىر ەكەن. وسى كورىنىستى تاماشالاپ تۇرعان ەدىم، اساۋ تولقىن ءبىر ۇلكەن بالىقتى سارت ەتكىزىپ، جاعاعا لاقتىرىپ تاستادى. بىلەكتەي بالىقتى شاپ بەرىپ ۇستاي الدىم. تىپىرلاپ، اۋا قارمانىپ، جانۇشىرىپ جاتىر. وسى ارەكەتىنە قاراپ، بەيشارانى اياپ كەتتىم دە، سۋعا قايتا قويا بەردىم. ءبىراز جەرگە دەيىن ءجۇزىپ بارىپ، كەرى بۇرىلىپ، مەنىڭ الدىما اينالىپ كەلىپ، ماعان باسىن تىكتەپ قاراپ تۇردى دا قويدى. تۋرا ەرەكشە ريزالىعىن ءبىلدىرىپ، العىس ايتىپ جاتقان سياقتى كورىندى. سول وقيعانى اناما ايتقانىمدا «ءاربىر جاقسى ءىسىڭنىڭ جاڭعىرىعى بولادى» دەپ ەدى...» («باق.كز» – 21.ءحىى.2012; «تونۇكۇك.كز» – 21.ءحىى.2012)
«بالا كەزدەن ەسىمدە قالعان تاعى ءبىر وقيعا: 10-11 جاستامىن، قاسقاسۋ وزەنى گۇرىلدەپ اعىپ جاتادى. بىردە وزەن ەرنەۋىنەن اسىپ، جاعادا بالىق قالىپ قويدى. شاپ بەرىپ ۇستاپ الدىم دا، وزەنگە قايتا جىبەرە سالدىم... الگى بالىق ەكى-ءۇش مەترگە ءجۇزىپ بارىپ، قايتىپ كەلدى دە، ماعان ۇزا-ا-اق قاراپ تۇردى. تۋرا العىس ايتىپ تۇرعانداي سەزىلدى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن سول بالىقتىڭ بەينەسى ەسىمنەن كەتپەيدى.» («اقجۇنىس.كز» – 2.ءVىى.2014.)
وسى ارادا ءبىر گاپ بار. جاي عانا گاپ ەمەس، سىرلى، سيقىرلى، عاجايىپ كىلتيپان. قاراپايىم ۇلى ادام وزىنە ءتان كىشپەيىل كوڭىل، اق-ادال نيەتىمەن، الدەنەنى بۇگىپ قالعان. ەكى ۇزىكتى دە قايىرا وقىڭىز. ءيا! بۇل – جاي عانا بالىق ەمەس، التىن بالىق بولاتىن. كادىمگى، ورىس جۇرتىنىڭ ءداپ وسىنداي ۇلى اقىنى پۋشكيننىڭ التىن بالىعى! ەسىڭىزگە ءتۇستى مە؟ ءاپ-بالەم! اقىرى ءبىزدىڭ دە نەسىبەمىزگە بۇيىرىپتى.
قاتتى تولقىندا جاعاعا شىعىپ قالعان. تىپىرلاپ، اۋا قارمانىپ، جان-ۇشىرىپ جاتىر. ءبىزدىڭ بالا، بالا بولسا دا پالە، شاپ بەرىپ ۇستاي الادى. بىلەكتەي التىن بالىق. قالاي قىزىقپاسسىڭ. سول كەزدە التىن بالىققا ءتىل ءبىتىپ، سويلەي جونەلدى:
«وتپۋستي، تى، مالچيك، مەنيا ۆ قاسقاسۋ،
دوروگوي زا سەبيا دام وتكۋپ:
وتكۋپليۋ، چەم تولكو پوجەلاەش!..»
ورىسشا ايتقان. كەيىندە وسى حالىقارالىق تىلدە ولەڭمەن ەكى روماندى قاتارىنان جازعان بالا – بولاشاق ۇلى اقىن تۋمىسىنان-اق ورىسشاعا جەتىك. الايدا، بۇل بالىق نەگە مەملەكەتتىك تىلدە سويلەمەي تۇر؟ بالا شاحاڭ شارت اشۋلانادى. تاعى دا، كەيىنىرەك، الايدا الگى اتاقتى رومانداردان كوپ بۇرىن، «ءار ادىمىن ەركىن، باتىل باساتىن، – ايتقانىنان قايتپايتۇعىن، قايسار جاس اقىن» كەزىندە وزىمەن ورىسشا سويلەسپەك بولعان باۋىرجان مومىشۇلىن جەرگە قاراتىپ: «كەشىر، مۇحتار... يتتىگىمە دەس بەرمە، – بەدەلىمدى بەس تيىن قىپ، سۇراپ تۇرمىن كەشىرىم، – كەشىر مەنى، اينالايىن، ەندى مۇلدە وزگەرەم، – قازاقپەنەن تەك قازاقشا سويلەسۋگە ءسوز بەرەم!..» – دەگىزىپ، پۇشايمان قىلعان شاحاڭ، التىن بولسا دا، ءوزىنىڭ قولىنداعى كىرىپتار تۇتقىن الدەبىر ورىسباي بالىقتىڭ كوڭىلىنە قاراسىن با، جەرگە ءبىر-اق ۇرعىسى كەلىپ تۇرادى دا: «قازاقتىڭ وزەنىندە ەركىن ءجۇزىپ جۇرسەڭ دە، ءالى كۇنگە قازاقشا ۇيرەنبەگەنىڭ قالاي؟» – دەپتى زىلمەن. سوندا التىن بالىق ەندى قىرىق جىلدان سوڭ، وسى شاحاڭنىڭ ارقاسىندا كۇشىنە كىرەتىن مەملەكەتتىك تىلدە سايراپ قويا بەرەدى: «كازاحشا بيلەم! – دەپتى. – مەن بايكاماي... التىن بالا، مەنى جيبەر، نە سۋراسان دا ورىندالادى!» التىن بالا شاحاڭنىڭ جۇرەگى ەلجىرەپ كەتەدى. ءوزىنىڭ ومىرلىك ۇستانىمى بويىنشا عانا قازاقشا سويلەپ تۇرعانىن، شىن مانىسىندە پوليگلوت ەكەنىن كورسەتۋ ءۇشىن، ەندى ورىسشاعا كوشىپتى. ولەڭمەن تاقپاقتاي شەگەلەپ:
«بوگ س توبويۋ، زولوتايا رىبكا،
تۆوەگو وتكۋپا نە نادو;
ستۋپاي سەبە ۆ بۋرنىي قاسقاسۋ-مورە،
گۋلياي تام سەبە نا پروستورە!» –
دەپ، التىن بالىقتى سۋعا قايتادان قويا بەرەدى. شولپ ەتىپ تۇسكەن التىن بالىق قۋانىپ، جۇزە جونەلەدى دە، تىم ۇزاماي، كەرى اينالىپ كەلەدى. باسىن سۋدان شىعارىپ، بالا شاحاڭا تىكتەپ قاراپ تۇرىپ، ماناعى ءوتىنىش ءسوزىن تاعى ايتىپتى. بۇل جولى باستان-اياق قازاقشا جانە ەشقانداي مۇكىسى جوق:
«تىرشىلىكتە جاقىنىم،
مەيىربان، ءمارت، اقىلدىم،
نە سۇرايسىڭ، باتىرىم؟
بايلىق، بيلىك جولىڭدا،
ۇزاق عۇمىر سوڭىندا،
سەن ىربيباي ەمەسسىڭ،
مەن جىربيباي ەمەسپىن، –
ءبارى مەنىڭ قولىمدا،
ويلاساڭشى اقىرىن؟! »
ءتىل اشۋى – ءدىل اشۋى، مانا ءوزى دە اسىعىستىق جاساپتى، ەندى التىن بالىقتىڭ كوڭىلىن تاپپاي بولمادى. سىيلاستىق ءۇشىن التەكەڭنىڭ انا ءتىلى – ورىس تىلىندە نىقتاپ، تاپ-تۇپ ايتقان ەكەن:
«ۆەليكيم بىت جەلايۋ،
ليۋبليۋ قازاق حالقىنىڭ چەست،
يا منوگو وبەششايۋ –
يسپولنيۋ لي؟ بوگ ۆەست!..»
سونىمەن قاتار، بولاشاق مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن بارىنەن جوعارى قوياتىن شاحاڭ، وسى، ەكسپرومتپەن تۋعان عاجايىپ شۋماقتى قولما-قول قازاقشاعا توڭكەرىپ، جەرىنە جەتكىزە تولعايدى:
«ۇلى ادام بولعىم كەلەدى،
قازاق ارىن سۇيەمىن،
كەلەر دەپ قولدان سەنەمىن، –
بولام با؟ قۇداي بىلەدى!..»
«تىلەگىڭ قابىلداندى، – دەپتى التىن بالىق. قازاق حالقىنىڭ جەر الەمگە تانىلعان ۇلى اقىنى بولاسىڭ! قايتپاس قايسار، ۇلى قايراتكەرى جانە بولاسىڭ! ايتقان ءسوز، العان ۋادەڭنىڭ ءبارى دە ورىندالادى! وعان قۇدايدان بۇرىن مىنا مەن – التىن بالىق كۋالىك بەرەم!»
مىنە، ماسەلە قايدا! شىندىعىندا، بارلىعى دا باستان-اياق ءداپ سولاي بولىپ شىقتى.
ەندەشە، بۇل عالامات شاحاڭنىڭ اقىندىعى تۇگىلى، اقىلىنا، قايراتكەرلىگى تۇرىپتى، قازاقتىعىنا كۇمان كەلتىرىپ جۇرگەن مىنا ءبىزدىڭ بىلىگىمىزدىڭ قۇنى كوك تيىن. اڭداماپپىز، الاڭعاسارلىق ەمەس، اۋسارلىق جەتەگىندە قانشاما ارتىق ءسوز ايتىپپىز... وتكەن ىستە امال جوق، ەندى قايتتىك؟
از-ماز ويلاندىق. باس قاتىراتىنداي قيىن شارۋا ەمەس ەكەن. ءفاني تىرشىلىكتە ازدى-كوپتى جاڭىلىسپاعان كىم بار. قاتە – كىنارات دەسەك، ونى مويىنداماۋ – كۇنا. ءبىز دە تۇزەلەمىز. باياعى، بۇدان سەگىز جىل بۇرىنعى «ايقىن» گازەتىنىڭ ماملەگەر ساۋالناماسى بار عوي. بيىلعى ناۋرىز ءوتىپ كەتتى، كەلەسى ناۋرىزعا دەيىن تالاي زامان. الداعى مامىر، ماۋسىم دا سونشاما جايلى، جايدارى مەزگىل. قالتقىسىز تاتۋلىق قولىمىزدى سوزامىز. كەشەگى بەيىمبەت ايتقان «بەر، مىرقىمباي، قولىڭدى!» دەپ ءوزىمسىنىپ ەمەس. ماحامبەت تولعاعان: «تاۋدان مۇنارتىپ ۇشقان تارلانىم! – ساعان ۇسىنسام قولىم جەتەر مە، – ارىزىم ايتسام وتەر مە...» – دەپ، شىنايى تولقىنىس، ارتىقشا قۇرمەت، جانە كۇمان مەن سەنىم ارالىعىندا. بۇرناعى كارى ەۋروپا – شالعاي شەت ەل دە ەمەس، جەر الەمنىڭ ارعى بەتى – جاڭا دۇنيەدەن. اتلانت مۇحيتىنان وزىپ، ەۋرازيا قۇرىلىعىن كوكتەي وتكەن بىتىمگەر الاقانىمىز الماتىعا جەتپەي، الاتاۋدىڭ بيىگىندە قار مەن مۇزعا قاقتىعىپ قالسا، شاحاڭ ەكەۋىمىزدىڭ ورتاق دوسىمىز تولەن ءبىرجولا جالعاستىرىپ جىبەرۋى حاق.
ءلابباي. وسىمەن، بار ويىن ءتامام. اقىرى – قاتال شىندىققا ۇلاسۋعا ءتيىس. بۇل دۇنيەدە شەكسىز ەشتەڭە جوق.
28.ءىV, – 5.V.2016,
امەريكا قۇراما شتاتتارىنان
