Ótken jeksenbi kúngi «Habar 24» telearnasyna bergen suhbatynda el Prezıdenti Q.Toqaev saıası korpýsta kadrlyq defııt bar ekeni týrasynda aıtty.
Endeshe qysqasha ǵana jazbamdy osy máseleniń tóńireginde órbitsem be deımin. Rasynda, bizdiń saıası korpýsta azamattyq qoǵam qundylyqtaryn jan-tánimen túsinetin parasatty sheneýiniktiń joqtyǵy(defııti) shyndap baıqaldy ǵoı.
Muny aıryqsha aıtyp otyrǵanym, qańtarda elimizdiń ár tóńireginde teńizdeı tolqyǵan halyqqa memlekettik bir kadrdyń kelip, óz sózin ótkizip, toqtam jasaı almaǵany – osy oıymyzdyń baılamy. Ádette jaı kúnderi qýdaı suńǵyldaıtyn bıliktiń Bekbolat Tileýhan syndy «oratorlary» atalǵan alańǵa kelip, bir aýyz sóz aıtpaq turmaq, ágárákı, kelgen jaǵdaıda qara basynyń aman-saý qaıtpaǵynyń ózi úlken máselege aınalatyn edi.
Qysqasy, keshegi qańtar oqıǵasy halyqtan saıası bıliktiń qanshalyqty jyraqtap ketkenin naqty kórsetip berdi. Endi osy defııtti joıýdyń aıla-sharǵysy bar ma? Bar. Buǵan deıin halyqtyń yqylasyna bólenip, kóńilinen shyqqan, kerek deseńiz sol úshin shetqaqpaı bolǵan, elge ózindik bet-bedeli bar ishtegi ám jyraqta júrgen saıası tulǵalar men qaıratkerlerdi syrtqa teppeı, barynsha qyzmetke tartý kerek dep esepteımin. Dál qazir «Jańa Qazaqstan» quramyz dep jantalasyp-aq jatyrmyz.
Osy sý jańa reformada múmkindiginshe kóne tásilder men eski kadrlardyń bolmaǵany jón. Árıne, buǵan qatysty aıtar usynysymyz shash etekten. Sonyń ózim eń qajet dep tanyǵan beseýin ǵana syǵymdap, nazarlaryńyzǵa usynsam ba deımin.
1. Otandyq telearnalarǵa jappaı ózgeris kerek. Tórdegi teledıdardy qaraýdy qoıǵanymyz qashan... Sentımental baǵdarlamalar úshin tólenip jatqan qaıran qyrýar aqsha. Endi óz oıymdy kúlbiltelemeı, birden ortaǵa salaıyn. Dál qazir «Habar» men «Qazaqstan» arnasyn tamasha dıktor men jaqsy jýrnalıst basqaryp otyrǵan shyǵar, biraq eshqandaı TULǴA basqaryp otyrǵan joq. Qaıyra aıtaıyn, kez kelgen basshylyqta el kózaıymyna aınalǵan rýhanı iri tulǵalar otyrýǵa tıis. Áıgili Álıhannyń «Eldiń turmysyn, tilin, minezin bilmegen kisi kósh basyn alyp júre almaıdy» dep otyrǵany da osy.
BASShYNYŃ TANYMY QANDAI BOLSA, ONYŃ ÓNIMI DE SONDAI BOLYP, OL JAPPAI EKRAN ARQYLY EL SANASYNA SALTANAT QURADY.
Bizde bul jaǵynan da úlken defııt bar. Bul sharýany ornyna keltiretin bir kadr bolsa, ol teleındýstrııada ózderin áldeqashan dáleldep qoıǵan Ǵalym Dosken men Ǵalym Boqash ispetti tulǵalar der edim. Taǵy da qaıtalap aıtýǵa májbúrmin. Basshylyqta sheneýniktiń shen-shekpeni men avtorıteti emes, tulǵanyń rýhanı aqyl-oıy alǵa shyǵýǵa tıis.
2. Til máselesi. Til týraly derbes zańnan bólek onyń ǵylymı ádisnamasy men tehnıkalandyrý tásili jolǵa qoıylýy shart. Tildi tehnıkalandyrýdyń eń basty sharty áýeli 2 GIS(tý gıstiń) qazaqsha nusqasyn jasaýdan bastalady. Memlekettik mehanızm múmkindiginshe qazaq tilin zamanaýı aqparat pen qarajat kózine aınaldyǵanda ǵana, ol jastardyń súıip sóıleıtin negizgi tiline aınalady. Árıne, til týraly talqylaıtyn áńgime kóp. Bir sózben túıindep aıtqanda, Qanaǵat Júkeshevtiń buǵan deıin kóz maıyn taýysyp zerdelegen «Til fılosofııasy» konepııasyn ǵylymı aınalymǵa túsirýdiń naqty mezeti týdy.
3. Din máselesi. Dinge de jańa reforma kerek. Zamanaýı turǵydan kez kelgen sharıǵat qaǵıdasyna sý jańa ınterpretaııa bermese, myna eski tásilmen mýftııat esh alysqa bara almaıdy. Bul jerde eń astyn syzyp aıtatyn dúnıe – dindegi destrýktıvti toptar máselesi. Onyń ishinde sáláftar jamaǵatyn memleket tolyǵymen aýyzdyqtamasa bolmaıdy. Bul jaǵynan kásibı teologtar Zikirııa Jandarbek pen Dosaı Kenjetaı shamasy jetkenshe bir kisideı-aq shyryldap baqty. Z.Jandarbek kótergen elimizdegi sáláftyq toptardyń syrttan qyrýar qarajat alý máselesine qatysty bılik tarapynan eshqandaı da jaýap berilgen joq. Atalǵan osy toptyń ishinde bolyp, keıin óz úıirin tapqan adam retinde aıtaıyn, bular – bastaryna temir telpek kıgen qultemir jandar. Raıonal aqyldan jyraq bul shirkinderdiń murnyna demokratııa sharttary men azamattyq qoǵam qundylyqtarynyń ıisi de barmaıdy. Endi ekijúzdiligine(ózderiniń tilimen aıtsaq munafyqtyǵyna) kelsek, quryq boılamaıdy. Bular – kez kelgen sıtýaııaǵa baılanysty saıası kózqarasyn jedel ózgerte beretin «hameleondar». Qazir de joǵary jaqqa sańylaý tabýǵa qaderı-hálinshe talaptanyp-aq jatyr. Aıtpady demeńizder, el prezıdenti osy topqa jedel qatań tosqaýyl qoımasa, ózi de eks-prezıdenttiń aıaǵyn qushýy ǵajap emes.
4. Burynda aıtqanmyn, taǵy da qaıtalaımyn. Ádil saılaý máselesin óz qalpyna keltirmese bolmaıdy. Atalǵan ashyq saılaý básekesiniń negizinde saıası ózgeristi jan-dúnıesimen qalaǵan, kerek deseńiz, sol úshin qýdalanǵan naǵyz demokrattar parlamentte otyrýǵa tıis(Olar eń áýeli azamattyq qoǵam men azattyq ıdeıasynyń tól avtorlary ǵoı). Men bul jaǵynan kelgende pikirlerin udaıy ashyq aıtatyn Darhan Ábdik pen Qasym Amanjol, Bolat Múrsálim men Janbolat Mamaı, Maks Boqaev pen Sanjar Boqaev syndy azamattardyń parlamentke kelýin durys dep sanaımyn.
5. Halyqty múmkindiginshe kez kelgen ahýalǵa álemdik mádenıet konteksinde qaraı alatyndaı deńgeıge kóterý kerek.
ÓITKENI ÁLEMDIK MÁDENIETTEN ǴANA ADAMZATTYQ ÓLShEM TÝADY. Ol úshin aǵartý jumystary tolasyz júrgizilýge tıis.
Aıtalyq, «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasynyń negizinde ana tilimizde tárjimalanǵan áıgili 100 kitaptyń kóbi batys elderinde shamamen 1960-70 jyldarynda jaryqqa shyqqan. Dál qazir taza qaza tildi oqyrmannyń bul eńbekterdegi aqparmen 62 jyldan keıin tanysýynyń ózi obal ǵoı. Ózińiz oılap kórińizshi, 1960 jyldardyń ózinde osyndaı oılaý rakýrsyna kóterilgen sana men deńgeıden Ilon Mask pen Stıv Djobs ispetti fenomenderdiń shyqpaýy múmkin emes qoı.
NE NÁRSENIŃ BOLSYN JELILIK SABAQTASTYǴY BOLADY DESEK, ÚLKEN TANYM MEN IRI PAIYM, ÓZINE DEIINGI OI QABATTARYNYŃ ÚSTINDE ǴANA PATShALYQ QURADY.
Endeshe eldiń krıtıkalyq oılaý aýqymyn arttyryp, kókjıegin keńeıtetin eńbekter men týyndylar memleket tarapynan udaıy qoldaý taýyp, ol bir sátke de bolsyn toqtamaýǵa tıis.
Sebebi biz mádenıetti, saýatty halyqpen ǵana salaýatty memleket qura alamyz.
P.S. Ázirge aıtaıyn degenim, negizi osylar-tuǵyn. Budan keıin de memlekettiń bet alysyn jiti baqylap, syn-eskertpelerimizben óz usynystarymyz bolsa, der kezinde jazyp otyratyn bolamyz...
Yqylas OJAIULY
