وتكەن جەكسەنبى كۇنگى «حابار 24» تەلەارناسىنا بەرگەن سۇحباتىندا ەل پرەزيدەنتى ق.توقاەۆ ساياسي كورپۋستا كادرلىق دەفيتسيت بار ەكەنى تۋراسىندا ايتتى.
ەندەشە قىسقاشا عانا جازبامدى وسى ماسەلەنىڭ توڭىرەگىندە وربىتسەم بە دەيمىن. راسىندا، ءبىزدىڭ ساياسي كورپۋستا ازاماتتىق قوعام قۇندىلىقتارىن جان-تانىمەن تۇسىنەتىن پاراساتتى شەنەۋىنىكتىڭ جوقتىعى(دەفيتسيتى) شىنداپ بايقالدى عوي.
مۇنى ايرىقشا ايتىپ وتىرعانىم، قاڭتاردا ەلىمىزدىڭ ءار توڭىرەگىندە تەڭىزدەي تولقىعان حالىققا مەملەكەتتىك ءبىر كادردىڭ كەلىپ، ءوز ءسوزىن وتكىزىپ، توقتام جاساي الماعانى – وسى ويىمىزدىڭ بايلامى. ادەتتە جاي كۇندەرى قۋداي سۇڭعىلدايتىن بيلىكتىڭ بەكبولات تىلەۋحان سىندى «وراتورلارى» اتالعان الاڭعا كەلىپ، ءبىر اۋىز ءسوز ايتپاق تۇرماق، اگاراكي، كەلگەن جاعدايدا قارا باسىنىڭ امان-ساۋ قايتپاعىنىڭ ءوزى ۇلكەن ماسەلەگە اينالاتىن ەدى.
قىسقاسى، كەشەگى قاڭتار وقيعاسى حالىقتان ساياسي بيلىكتىڭ قانشالىقتى جىراقتاپ كەتكەنىن ناقتى كورسەتىپ بەردى. ەندى وسى دەفيتسيتتى جويۋدىڭ ايلا-شارعىسى بار ما؟ بار. بۇعان دەيىن حالىقتىڭ ىقىلاسىنا بولەنىپ، كوڭىلىنەن شىققان، كەرەك دەسەڭىز سول ءۇشىن شەتقاقپاي بولعان، ەلگە وزىندىك بەت-بەدەلى بار ىشتەگى ءام جىراقتا جۇرگەن ساياسي تۇلعالار مەن قايراتكەرلەردى سىرتقا تەپپەي، بارىنشا قىزمەتكە تارتۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ءدال قازىر «جاڭا قازاقستان» قۇرامىز دەپ جانتالاسىپ-اق جاتىرمىز.
وسى سۋ جاڭا رەفورمادا مۇمكىندىگىنشە كونە تاسىلدەر مەن ەسكى كادرلاردىڭ بولماعانى ءجون. ارينە، بۇعان قاتىستى ايتار ۇسىنىسىمىز شاش ەتەكتەن. سونىڭ ءوزىم ەڭ قاجەت دەپ تانىعان بەسەۋىن عانا سىعىمداپ، نازارلارىڭىزعا ۇسىنسام با دەيمىن.
1. وتاندىق تەلەارنالارعا جاپپاي وزگەرىس كەرەك. توردەگى تەلەديداردى قاراۋدى قويعانىمىز قاشان... سەنتيمەنتال باعدارلامالار ءۇشىن تولەنىپ جاتقان قايران قىرۋار اقشا. ەندى ءوز ويىمدى كۇلبىلتەلەمەي، بىردەن ورتاعا سالايىن. ءدال قازىر «حابار» مەن «قازاقستان» ارناسىن تاماشا ديكتور مەن جاقسى جۋرناليست باسقارىپ وتىرعان شىعار، بىراق ەشقانداي تۇلعا باسقارىپ وتىرعان جوق. قايىرا ايتايىن، كەز كەلگەن باسشىلىقتا ەل كوزايىمىنا اينالعان رۋحاني ءىرى تۇلعالار وتىرۋعا ءتيىس. ايگىلى ءاليحاننىڭ «ەلدىڭ تۇرمىسىن، ءتىلىن، مىنەزىن بىلمەگەن كىسى كوش باسىن الىپ جۇرە المايدى» دەپ وتىرعانى دا وسى.
باسشىنىڭ تانىمى قانداي بولسا، ونىڭ ءونىمى دە سونداي بولىپ، ول جاپپاي ەكران ارقىلى ەل ساناسىنا سالتانات قۇرادى.
بىزدە بۇل جاعىنان دا ۇلكەن دەفيتسيت بار. بۇل شارۋانى ورنىنا كەلتىرەتىن ءبىر كادر بولسا، ول تەلەيندۋستريادا وزدەرىن الدەقاشان دالەلدەپ قويعان عالىم دوسكەن مەن عالىم بوقاش ىسپەتتى تۇلعالار دەر ەدىم. تاعى دا قايتالاپ ايتۋعا ءماجبۇرمىن. باسشىلىقتا شەنەۋنىكتىڭ شەن-شەكپەنى مەن اۆتوريتەتى ەمەس، تۇلعانىڭ رۋحاني اقىل-ويى العا شىعۋعا ءتيىس.
2. ءتىل ماسەلەسى. ءتىل تۋرالى دەربەس زاڭنان بولەك ونىڭ عىلىمي ءادىسناماسى مەن تەحنيكالاندىرۋ ءتاسىلى جولعا قويىلۋى شارت. ءتىلدى تەحنيكالاندىرۋدىڭ ەڭ باستى شارتى اۋەلى 2 گيس(تۋ گيستىڭ) قازاقشا نۇسقاسىن جاساۋدان باستالادى. مەملەكەتتىك مەحانيزم مۇمكىندىگىنشە قازاق ءتىلىن زاماناۋي اقپارات پەن قاراجات كوزىنە اينالدىعاندا عانا، ول جاستاردىڭ ءسۇيىپ سويلەيتىن نەگىزگى تىلىنە اينالادى. ارينە، ءتىل تۋرالى تالقىلايتىن اڭگىمە كوپ. ءبىر سوزبەن تۇيىندەپ ايتقاندا، قاناعات جۇكەشەۆتىڭ بۇعان دەيىن كوز مايىن تاۋىسىپ زەردەلەگەن «ءتىل فيلوسوفياسى» كونتسەپتسياسىن عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىرۋدىڭ ناقتى مەزەتى تۋدى.
3. ءدىن ماسەلەسى. دىنگە دە جاڭا رەفورما كەرەك. زاماناۋي تۇرعىدان كەز كەلگەن شاريعات قاعيداسىنا سۋ جاڭا ينتەرپرەتاتسيا بەرمەسە، مىنا ەسكى تاسىلمەن مۋفتيات ەش الىسقا بارا المايدى. بۇل جەردە ەڭ استىن سىزىپ ايتاتىن دۇنيە – دىندەگى دەسترۋكتيۆتى توپتار ماسەلەسى. ونىڭ ىشىندە ءسالافتار جاماعاتىن مەملەكەت تولىعىمەن اۋىزدىقتاماسا بولمايدى. بۇل جاعىنان كاسىبي تەولوگتار زىكىريا جانداربەك پەن دوساي كەنجەتاي شاماسى جەتكەنشە ءبىر كىسىدەي-اق شىرىلداپ باقتى. ز.جانداربەك كوتەرگەن ەلىمىزدەگى سالافتىق توپتاردىڭ سىرتتان قىرۋار قاراجات الۋ ماسەلەسىنە قاتىستى بيلىك تاراپىنان ەشقانداي دا جاۋاپ بەرىلگەن جوق. اتالعان وسى توپتىڭ ىشىندە بولىپ، كەيىن ءوز ءۇيىرىن تاپقان ادام رەتىندە ايتايىن، بۇلار – باستارىنا تەمىر تەلپەك كيگەن قۇلتەمىر جاندار. راتسيونال اقىلدان جىراق بۇل شىركىندەردىڭ مۇرنىنا دەموكراتيا شارتتارى مەن ازاماتتىق قوعام قۇندىلىقتارىنىڭ ءيىسى دە بارمايدى. ەندى ەكىجۇزدىلىگىنە(وزدەرىنىڭ تىلىمەن ايتساق مۇنافىقتىعىنا) كەلسەك، قۇرىق بويلامايدى. بۇلار – كەز كەلگەن سيتۋاتسياعا بايلانىستى ساياسي كوزقاراسىن جەدەل وزگەرتە بەرەتىن «حامەلەوندار». قازىر دە جوعارى جاققا ساڭىلاۋ تابۋعا قادەري-حالىنشە تالاپتانىپ-اق جاتىر. ايتپادى دەمەڭىزدەر، ەل پرەزيدەنتى وسى توپقا جەدەل قاتاڭ توسقاۋىل قويماسا، ءوزى دە ەكس-پرەزيدەنتتىڭ اياعىن قۇشۋى عاجاپ ەمەس.
4. بۇرىندا ايتقانمىن، تاعى دا قايتالايمىن. ءادىل سايلاۋ ماسەلەسىن ءوز قالپىنا كەلتىرمەسە بولمايدى. اتالعان اشىق سايلاۋ باسەكەسىنىڭ نەگىزىندە ساياسي وزگەرىستى جان-دۇنيەسىمەن قالاعان، كەرەك دەسەڭىز، سول ءۇشىن قۋدالانعان ناعىز دەموكراتتار پارلامەنتتە وتىرۋعا ءتيىس(ولار ەڭ اۋەلى ازاماتتىق قوعام مەن ازاتتىق يدەياسىنىڭ ءتول اۆتورلارى عوي). مەن بۇل جاعىنان كەلگەندە پىكىرلەرىن ۇدايى اشىق ايتاتىن دارحان ابدىك پەن قاسىم امانجول، بولات ءمۇرسالىم مەن جانبولات ماماي، ماكس بوقاەۆ پەن سانجار بوقاەۆ سىندى ازاماتتاردىڭ پارلامەنتكە كەلۋىن دۇرىس دەپ سانايمىن.
5. حالىقتى مۇمكىندىگىنشە كەز كەلگەن احۋالعا الەمدىك مادەنيەت كونتەكسىندە قاراي الاتىنداي دەڭگەيگە كوتەرۋ كەرەك.
ويتكەنى الەمدىك مادەنيەتتەن عانا ادامزاتتىق ولشەم تۋادى. ول ءۇشىن اعارتۋ جۇمىستارى تولاسىز جۇرگىزىلۋگە ءتيىس.
ايتالىق، «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنىڭ نەگىزىندە انا تىلىمىزدە تارجىمالانعان ايگىلى 100 كىتاپتىڭ كوبى باتىس ەلدەرىندە شامامەن 1960-70 جىلدارىندا جارىققا شىققان. ءدال قازىر تازا قازا ءتىلدى وقىرماننىڭ بۇل ەڭبەكتەردەگى اقپارمەن 62 جىلدان كەيىن تانىسۋىنىڭ ءوزى وبال عوي. ءوزىڭىز ويلاپ كورىڭىزشى، 1960 جىلداردىڭ وزىندە وسىنداي ويلاۋ راكۋرسىنا كوتەرىلگەن سانا مەن دەڭگەيدەن يلون ماسك پەن ستيۆ دجوبس ىسپەتتى فەنومەندەردىڭ شىقپاۋى مۇمكىن ەمەس قوي.
نە نارسەنىڭ بولسىن جەلىلىك ساباقتاستىعى بولادى دەسەك، ۇلكەن تانىم مەن ءىرى پايىم، وزىنە دەيىنگى وي قاباتتارىنىڭ ۇستىندە عانا پاتشالىق قۇرادى.
ەندەشە ەلدىڭ كريتيكالىق ويلاۋ اۋقىمىن ارتتىرىپ، كوكجيەگىن كەڭەيتەتىن ەڭبەكتەر مەن تۋىندىلار مەملەكەت تاراپىنان ۇدايى قولداۋ تاۋىپ، ول ءبىر ساتكە دە بولسىن توقتاماۋعا ءتيىس.
سەبەبى ءبىز مادەنيەتتى، ساۋاتتى حالىقپەن عانا سالاۋاتتى مەملەكەت قۇرا الامىز.
P.S. ازىرگە ايتايىن دەگەنىم، نەگىزى وسىلار-تۇعىن. بۇدان كەيىن دە مەملەكەتتىڭ بەت الىسىن ءجىتى باقىلاپ، سىن-ەسكەرتپەلەرىمىزبەن ءوز ۇسىنىستارىمىز بولسا، دەر كەزىندە جازىپ وتىراتىن بولامىز...
ىقىلاس وجايۇلى
