Kóshpeli ómir saltyna oraı qazaq halqynyń negizgi baspanasy kıiz úı bolǵany belgili. Ol birneshe bólikten turady: ýyq, kerege jəne shańyraq. Qabyrǵasy keregeden quralady. Qanat degenimiz – ózinshe bir blok, keregelerdiń qurastyrmasy. Qanat dep atalatyny – qustyń qanaty sekildi jaıylady. Al keregeniń kórinisi latynnyń S qarpiniń sozylǵan túrine uqsaıdy. Ýyq – kerege men shańyraqty qosyp turýshy bólik. Negizgi bóligi – shańyraq. Kıiz úıdiń basqa bólikterin birtutas etip qosyp, biriktirip turǵan da osy shańyraq. Onyń memlekettik rəmizderimiz qatarynan tabylýy da osydan.
Qabyrǵasy dóńgelengen, buryshy joq bul baspanany qoldaný ońaı. Taǵy bir ereksheligi, kez kelgen kólikke tıeýge, sonyń ishinde ógizge de artyp júrýge jeńil bolǵan. Negizgi qańqasy (súıegi dep te ataıdy) taldan jasalǵan. Japqyshtary – túndik, úzik, týyrlyq. Olar tek qoı júninen jasalǵan. Basqa da əshekeıli baýlar qoıdyń júninen jasalǵan. Kıiz úı jasaý ońaı jumys emes. Súıegine jaramdy taldardy arnaıy ózen boıynan, toǵaıdan tańdap alady. Odan keıin qabyǵyn arshyp, ıip, ərbir bólshegin qolmen óńdep, sodan keıin ǵana syrlaıdy. Kıiz úı ejelden osylaı jasalady.
QAJETTILIK NEGE TÓMENDEDI?
Qazan tóńkerisinen keıin qazaq halqy kóshpeli turmystan otyryqshylyqqa kóshe bastady. Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin aýyl sharýashylyǵy kúrt tómendep, sodan alpysynshy jyldary ǵana qarqyndy damı bastady. Eńbekshiler sany da, mal sany da arta tústi.
Hrýev sol jyldary «jer ıgerý» məselesimen oblystar men aýdandardy aralaýǵa shyǵady. Sonda eski kıiz úılerdi kórip, kóńili tolmaıdy. Onyń ornyna jańadan jyljymaly zamanaýı úılerdi jasaýǵa buıryq beredi. Osy negizde túrli úı nusqalary kórmege usynylady. Sodan soń kórmede usynylǵan jańa úılerdi eńbekshilerge qoldanysqa beredi. Alaıda qarapaıym sharýalar bul úılerdi jaratpaıdy. Olardyń sapasy kıiz úıge qaraǵanda tómendeý bolady. Soǵan qaramastan, osydan keıin kıiz úıdi jyl-jymaly úıler almastyra almady.
KIIZ ÚI JASAITYN ALǴAShQY FABRIKA
1975 jyly Moldan Əlderbaıuly Qazaq Respýblıkasynyń Orman, aǵash daıyndaý jəne óńdeý ónerkəsibi mınıstri bolyp taǵaıyndalady. Qazaq halqynyń ómirimen tyǵyz baılanysty eki dúnıeniń biri – kıiz úı, al ekinshisi dombyra bolsa, Moldan aǵanyń osy ekeýine de tikeleı qatysy bar. Moldan Əlderbaıuly basqarǵan jyldary mınıstrlik aýyz toltyryp aıtatyn jetistikterge qol jetkizedi. Kóp jyl boıy sheshimin tappaı júrgen məseleniń biri – malshylardy kıiz úımen qamtamasyz etý edi. Moldan Əlderbaıuly osy məseleni qolǵa alady. Bul jumysty Moldan Əlderbaevqa tapsyryp qana qoımaı, mindetteme de qoıady. Birinshiden, qýaty 20-25 myń kıiz úı shyǵarýǵa jetetin óndiris salý tapsyrylady. Ekinshiden, Aýyl sharýashylyq mınıstrliginiń talaby boıynsha, kıiz úıdiń súıegin tek taldan jasaý kerek bolady. Alaıda tek taldy paıdalansa, jumyskerler sý boıyn jaǵalap júrýi kerek. Tal óndirýdiń ózine kóptegen jyl kerek. Aqyrynda kıiz úıdi taldan jasaý tıimsiz degen sheshimge keledi. Uzaq oılana kele, Moldan aǵa: «Adam bir nərseniń sheshimin tapqysy kelse, qansha qıyn məsele bolsa da, ony tappaı qoımaıdy», – dep, bul túıindi sheshýge bel býady. Məseleni ınjenerler arasynda talqylaıdy. Sonda Moldan aǵaǵa bir oı keledi: «Osy shańǵyny neden jasaıdy? Qalaı jasaıdy? Ol aǵash emes pe? Ózi tózimdi, sonymen qatar maıysqaq. Formasy da túzý emes». Otyrǵandardyń bəri bul ıdeıany qoldaıdy. Aqyry «ýyq, kerege jasaý tehnologııasynyń negizin shańǵy jasaý tehnologııasynan bastaýymyz kerek» degen sheshimge keledi.
Al shańǵy aqqaıyńnan jonyp alatyn shponnan jasaldy. Kıiz úıdi de osy shponnan jasamaqqa bekinedi. Bul sheshim alǵa qoıylǵan maqsattardyń negizi ispettes bolady. Osylaısha Úshtóbede jylyna 20 myńǵa deıin kıiz úı shyǵaratyn óndiris jolǵa qoıylyp, qarqynmen júre bastaıdy. Keıinnen Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi kıiz úı óndirisin 10-14 myńǵa azaıtýdy uıǵarady. Odan artyq qajet emestigin aıtady. «Ózderiń emes pe, 25 myń suraǵan? Biz ony jasaımyz, barlyq múmkindik bar», – deıdi Moldan aǵa. Sóıtse mınıstrlik kıiz úıdi əri ketse eki-úsh jylǵa ǵana shydaıdy dep josparlaǵan eken. Alaıda sol kezdegi kıiz úıler kem degende on jylǵa deıin shydamdy boldy. Jer silkinisine ushyrap, baspanasyz qalǵandarǵa kómek retinde 2-3 myń kıiz úıden jiberýge múmkindik bolǵan. Tipti osy kıiz úıler Təjikstan, Ózbekstan, Armenııaǵa da jóneltilgen eken.
1976 jyly Mınıstrler Keńesinde Mədenıet mınıstri Jeksenbek Erkimbekov mədenıet salasynyń damýyna baılanysty dombyra jasaýdy qolǵa alý məselesin kóteredi. Alqa məjilisinde jıhaz fabrıkasynda dombyra jasaıtyn jeke eh ashylyp, Osakarovkadaǵy ehty keńeıtý týraly sheshim qabyldandy. Osylaısha Úkimettiń dombyra jasaý tapsyrmasy júzege asty. Almaty jıhaz fabrıkasyndaǵy dombyra jasaıtyn eh jylyna 40 myń, Osakarovkadaǵy eh 60 myńǵa deıin dombyra jasaý múmkindigine ıe boldy.
1986 jyly Mınıstrler Keńesiniń məjilisinde Moldan Əlderbaıuly besjyldyq qorytyndysy týraly baıandama jasaıdy. Sonda tóraǵalyq etip otyrǵan Nursultan Əbishuly Nazarbaev: «Qaı mınıstrlik osyndaı kórsetkishterimen maqtana alady? Mınıstr Əlderbaevqa alǵys aıtamyz», – dep rızashylyǵyn bildiredi. Moldan Əlderbaıuly kıiz úı jasaý tehnologııasyn «Dom bez ýglov» atty eńbeginde tolyq jazady. Zeınetkerlikke shyqqannan keıin «Kazahskıı les: mıf ılı realnost?» atty kitaby jaryq kóredi. Al Moldan Əlderbaıulynyń qujattary Almaty qalasy Ortalyq memlekettik muraǵatyna 2009 jyly qabyldanǵan. Ony Moldan aǵaózi ótkizgen. Aty ańyzǵa aınalǵan mınıstr arhıvte №459 qor qurýshysy ekenin de bile júrgenimiz jón.
Əsem ARZÝBEKOVA,
SDÝ stýdenti
«Ulan» gazeti, №12
20 naýryz 2018 jyl
