كوشپەلى ءومىر سالتىنا وراي قازاق حالقىنىڭ نەگىزگى باسپاناسى كيىز ءۇي بولعانى بەلگىلى. ول بىرنەشە بولىكتەن تۇرادى: ۋىق، كەرەگە جəنە شاڭىراق. قابىرعاسى كەرەگەدەن قۇرالادى. قانات دەگەنىمىز – وزىنشە ءبىر بلوك، كەرەگەلەردىڭ قۇراستىرماسى. قانات دەپ اتالاتىنى – قۇستىڭ قاناتى سەكىلدى جايىلادى. ال كەرەگەنىڭ كورىنىسى لاتىننىڭ S قارپىنىڭ سوزىلعان تۇرىنە ۇقسايدى. ۋىق – كەرەگە مەن شاڭىراقتى قوسىپ تۇرۋشى بولىك. نەگىزگى بولىگى – شاڭىراق. كيىز ءۇيدىڭ باسقا بولىكتەرىن ءبىرتۇتاس ەتىپ قوسىپ، بىرىكتىرىپ تۇرعان دا وسى شاڭىراق. ونىڭ مەملەكەتتىك رəمىزدەرىمىز قاتارىنان تابىلۋى دا وسىدان.
قابىرعاسى دوڭگەلەنگەن، بۇرىشى جوق بۇل باسپانانى قولدانۋ وڭاي. تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى، كەز كەلگەن كولىككە تيەۋگە، سونىڭ ىشىندە وگىزگە دە ارتىپ جۇرۋگە جەڭىل بولعان. نەگىزگى قاڭقاسى (سۇيەگى دەپ تە اتايدى) تالدان جاسالعان. جاپقىشتارى – تۇندىك، ۇزىك، تۋىرلىق. ولار تەك قوي جۇنىنەن جاسالعان. باسقا دا əشەكەيلى باۋلار قويدىڭ جۇنىنەن جاسالعان. كيىز ءۇي جاساۋ وڭاي جۇمىس ەمەس. سۇيەگىنە جارامدى تالداردى ارنايى وزەن بويىنان، توعايدان تاڭداپ الادى. ودان كەيىن قابىعىن ارشىپ، ءيىپ، ءəربىر بولشەگىن قولمەن وڭدەپ، سودان كەيىن عانا سىرلايدى. كيىز ءۇي ەجەلدەن وسىلاي جاسالادى.
قاجەتتىلىك نەگە تومەندەدى؟
قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن قازاق حالقى كوشپەلى تۇرمىستان وتىرىقشىلىققا كوشە باستادى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن اۋىل شارۋاشىلىعى كۇرت تومەندەپ، سودان الپىسىنشى جىلدارى عانا قارقىندى دامي باستادى. ەڭبەكشىلەر سانى دا، مال سانى دا ارتا ءتۇستى.
حرۋششەۆ سول جىلدارى «جەر يگەرۋ» مəسەلەسىمەن وبلىستار مەن اۋدانداردى ارالاۋعا شىعادى. سوندا ەسكى كيىز ۇيلەردى كورىپ، كوڭىلى تولمايدى. ونىڭ ورنىنا جاڭادان جىلجىمالى زاماناۋي ۇيلەردى جاساۋعا بۇيرىق بەرەدى. وسى نەگىزدە ءتۇرلى ءۇي نۇسقالارى كورمەگە ۇسىنىلادى. سودان سوڭ كورمەدە ۇسىنىلعان جاڭا ۇيلەردى ەڭبەكشىلەرگە قولدانىسقا بەرەدى. الايدا قاراپايىم شارۋالار بۇل ۇيلەردى جاراتپايدى. ولاردىڭ ساپاسى كيىز ۇيگە قاراعاندا تومەندەۋ بولادى. سوعان قاراماستان، وسىدان كەيىن كيىز ءۇيدى جىل-جىمالى ۇيلەر الماستىرا المادى.
كيىز ءۇي جاسايتىن العاشقى فابريكا
1975 جىلى مولدان Əلدەربايۇلى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ورمان، اعاش دايىنداۋ جəنە وڭدەۋ ونەركəسىبى ءمينيسترى بولىپ تاعايىندالادى. قازاق حالقىنىڭ ومىرىمەن تىعىز بايلانىستى ەكى دۇنيەنىڭ ءبىرى – كيىز ءۇي، ال ەكىنشىسى دومبىرا بولسا، مولدان اعانىڭ وسى ەكەۋىنە دە تىكەلەي قاتىسى بار. مولدان Əلدەربايۇلى باسقارعان جىلدارى مينيسترلىك اۋىز تولتىرىپ ايتاتىن جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزەدى. كوپ جىل بويى شەشىمىن تاپپاي جۇرگەن مəسەلەنىڭ ءبىرى – مالشىلاردى كيىز ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ ەدى. مولدان Əلدەربايۇلى وسى مəسەلەنى قولعا الادى. بۇل جۇمىستى مولدان Əلدەرباەۆقا تاپسىرىپ قانا قويماي، مىندەتتەمە دە قويادى. بىرىنشىدەن، قۋاتى 20-25 مىڭ كيىز ءۇي شىعارۋعا جەتەتىن ءوندىرىس سالۋ تاپسىرىلادى. ەكىنشىدەن، اۋىل شارۋاشىلىق مينيسترلىگىنىڭ تالابى بويىنشا، كيىز ءۇيدىڭ سۇيەگىن تەك تالدان جاساۋ كەرەك بولادى. الايدا تەك تالدى پايدالانسا، جۇمىسكەرلەر سۋ بويىن جاعالاپ ءجۇرۋى كەرەك. تال ءوندىرۋدىڭ وزىنە كوپتەگەن جىل كەرەك. اقىرىندا كيىز ءۇيدى تالدان جاساۋ ءتيىمسىز دەگەن شەشىمگە كەلەدى. ۇزاق ويلانا كەلە، مولدان اعا: «ادام ءبىر نəرسەنىڭ شەشىمىن تاپقىسى كەلسە، قانشا قيىن مəسەلە بولسا دا، ونى تاپپاي قويمايدى»، – دەپ، بۇل ءتۇيىندى شەشۋگە بەل بۋادى. مəسەلەنى ينجەنەرلەر اراسىندا تالقىلايدى. سوندا مولدان اعاعا ءبىر وي كەلەدى: «وسى شاڭعىنى نەدەن جاسايدى؟ قالاي جاسايدى؟ ول اعاش ەمەس پە؟ ءوزى ءتوزىمدى، سونىمەن قاتار مايىسقاق. فورماسى دا ءتۇزۋ ەمەس». وتىرعانداردىڭ ءبəرى بۇل يدەيانى قولدايدى. اقىرى «ۋىق، كەرەگە جاساۋ تەحنولوگياسىنىڭ نەگىزىن شاڭعى جاساۋ تەحنولوگياسىنان باستاۋىمىز كەرەك» دەگەن شەشىمگە كەلەدى.
ال شاڭعى اققايىڭنان جونىپ الاتىن شپوننان جاسالدى. كيىز ءۇيدى دە وسى شپوننان جاساماققا بەكىنەدى. بۇل شەشىم العا قويىلعان ماقساتتاردىڭ نەگىزى ىسپەتتەس بولادى. وسىلايشا ۇشتوبەدە جىلىنا 20 مىڭعا دەيىن كيىز ءۇي شىعاراتىن ءوندىرىس جولعا قويىلىپ، قارقىنمەن جۇرە باستايدى. كەيىننەن اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى كيىز ءۇي ءوندىرىسىن 10-14 مىڭعا ازايتۋدى ۇيعارادى. ودان ارتىق قاجەت ەمەستىگىن ايتادى. «وزدەرىڭ ەمەس پە، 25 مىڭ سۇراعان؟ ءبىز ونى جاسايمىز، بارلىق مۇمكىندىك بار»، – دەيدى مولدان اعا. سويتسە مينيسترلىك كيىز ءۇيدى ءəرى كەتسە ەكى-ءۇش جىلعا عانا شىدايدى دەپ جوسپارلاعان ەكەن. الايدا سول كەزدەگى كيىز ۇيلەر كەم دەگەندە ون جىلعا دەيىن شىدامدى بولدى. جەر سىلكىنىسىنە ۇشىراپ، باسپاناسىز قالعاندارعا كومەك رەتىندە 2-3 مىڭ كيىز ۇيدەن جىبەرۋگە مۇمكىندىك بولعان. ءتىپتى وسى كيىز ۇيلەر تəجىكستان، وزبەكستان، ارمەنياعا دا جونەلتىلگەن ەكەن.
1976 جىلى مينيسترلەر كەڭەسىندە مəدەنيەت ءمينيسترى جەكسەنبەك ەركىمبەكوۆ مəدەنيەت سالاسىنىڭ دامۋىنا بايلانىستى دومبىرا جاساۋدى قولعا الۋ مəسەلەسىن كوتەرەدى. القا مəجىلىسىندە جيھاز فابريكاسىندا دومبىرا جاسايتىن جەكە تسەح اشىلىپ، وساكاروۆكاداعى تسەحتى كەڭەيتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. وسىلايشا ۇكىمەتتىڭ دومبىرا جاساۋ تاپسىرماسى جۇزەگە استى. الماتى جيھاز فابريكاسىنداعى دومبىرا جاسايتىن تسەح جىلىنا 40 مىڭ، وساكاروۆكاداعى تسەح 60 مىڭعا دەيىن دومبىرا جاساۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدى.
1986 جىلى مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ مəجىلىسىندە مولدان Əلدەربايۇلى بەسجىلدىق قورىتىندىسى تۋرالى بايانداما جاسايدى. سوندا توراعالىق ەتىپ وتىرعان نۇرسۇلتان ءƏبىشۇلى نازارباەۆ: «قاي مينيسترلىك وسىنداي كورسەتكىشتەرىمەن ماقتانا الادى؟ مينيستر Əلدەرباەۆقا العىس ايتامىز»، – دەپ ريزاشىلىعىن بىلدىرەدى. مولدان Əلدەربايۇلى كيىز ءۇي جاساۋ تەحنولوگياسىن «دوم بەز ۋگلوۆ» اتتى ەڭبەگىندە تولىق جازادى. زەينەتكەرلىككە شىققاننان كەيىن «كازاحسكي لەس: ميف يلي رەالنوست؟» اتتى كىتابى جارىق كورەدى. ال مولدان Əلدەربايۇلىنىڭ قۇجاتتارى الماتى قالاسى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىنا 2009 جىلى قابىلدانعان. ونى مولدان اعاوزى وتكىزگەن. اتى اڭىزعا اينالعان مينيستر ارحيۆتە №459 قور قۇرۋشىسى ەكەنىن دە بىلە جۇرگەنىمىز ءجون.
Əسەم ارزۋبەكوۆا،
سدۋ ستۋدەنتى
«ۇلان» گازەتى، №12
20 ناۋرىز 2018 جىل
