Osy jyldar ishinde IýNESKO-nyń Adamzattyń materıaldyq emes mádenı muralary tizimine engen ulyq mereke 2010 jyly BUU Bas Assambleıasynyń qararymen Naýryz – Halyqaralyq kúni dep tanyldy. Shyǵystyń ortaq merekesi retinde moıyndalǵan jyl basy tamyry bir, tarıhy ortaq, taǵdyry uqsas túgel túrkini tabystyrǵan bereke-birliktiń qutty bastaýyna aınaldy. Áz-meıram bıyl da jaqsylyqtarmen bastaldy. Araǵa toǵyz jyl salyp Astanada bas qosqan Ortalyq Azııa memleketteriniń basshylary shýaqty merekege oraı birlesken málimdeme jasady. Onda: «Óziniń myńjyldyq tarıhynda Naýryz meıramy tabıǵattyń jáne qoǵamnyń qaıta túleýi men jańarýynyń, adamzat balasynyń rýhanı tazarýy men ózin-ózi damytýynyń nyshanyna aınaldy.
Osy shýaqty da qasterli mereke amandyqty, birlikti, baýyrlastyq pen ózara qoldaýdy tanytyp, bizdiń elderimizdi biriktiretin barlyq mádenı-tarıhı qundylyqtardy dáripteıdi. Bul – ortaq ata-babamyzdan qalǵan uly mura. Biz ony saqtaýymyz jáne damytýymyz qajet. Osy meıram qarsańynda búkil óńirimizdiń qaýipsizdigin, turaqtylyǵy men ornyqty damýyn qamtamasyz etý maqsatymen óńirlik yntymaqtastyqqa, ózara qoldaýǵa, ózekti máselelerdi birlesip sheshýge nıet bildirýimizdiń zor sımvoldyq máni bar» dep Naýryzdyń mán-mańyzy aıryqsha atap ótildi.
Rasynda, kún men tún teńeletin, tirshilik ataýly shattyqqa keneletin Naýryz este joq yqylym zamannan beri úzilmeı jalǵasyp kele jatqan jańa jylymyz, tól merekemiz. Onyń túrkilik tamyry tym tereńde jatyr. Kóne túrikter alǵashqy adam kóktem kúni jaratylǵan dep sengen eken. Kóktemniń túbiri kóktiń aspan jáne táńiri sózderimen sınonım ekeni belgili. Sondyqtan jer men sýdy kıe tutyp, kókke taǵzym etip, turmysy tirshilikpen tyǵyz baılanysqan, tabıǵatpen etene egiz ósken kóshpeli el jer-jahan jańaryp, jańǵyrǵan sátti Ulystyń uly kúnine balaǵan syńaıly. Bul oraıda kıeli kóshin juldyzdarǵa qarap belgilegen baǵzy babalardyń kún men túnniń teńeler kúnin dál boljap bilgenine tańǵalýdyń reti joq.
Raýaıattar «Nuh paıǵambardyń kemesinen qaraıǵan jerge alǵash náýrizek ushqan eken, sonda naýryz gúli – báısheshek gúldep turypty» dep, naýryzdy topan sýmen baılanystyrady. Sondyqtan qazaq «keme qalǵan» dep kıe tutatyn Qazyǵurtty kúlli túrkiniń at baılar qazyq jurtqa teńeýi beker emes. Al Ábý Raıhan ál-Bırýnı túrik jurtynyń naýryzdy «jańa kún» dep toılaıtynyn aıtady. Fazlýllah Rashıd-ad-dın ataqty «Jamı at-taýarıh» atty jylnamalar jınaǵanda bul kúndi Ergeneqonmen baılanystyrady. Baıyrǵy zamannan jetken ańyzǵa júginsek, shapqynshylyqqa túsip, jurty opat bolǵan El hannyń urpaǵy bıik asýlardan ótip, jan-jaǵy qamal sııaqty zańǵar taýlarmen qorshalǵan sýly, nýly ǵajap alqap tabady. Erkeneqon dep ataǵan sol qonysta 400 jyl ǵumyr keship, ósip-ónedi, kóbeıedi, myńǵyrǵan maldary bolady. Aqyry quzdardyń qýysyna syımaǵan olar Otanyna jetý úshin kórik basyp, ot qoıyp, temirmen taýdy balqytyp, jol taýyp shatqaldan shyǵypty. Kók bóriniń jol kórsetýimen jańa qonysqa jetken jaýynger jurt Ulystyń uly kúnin toılapty.
Osylaısha jańa kún retinde Naýryzdy toılaý kezinde túrk qaǵandary kórik basyp, balǵa uryp, tós soǵatyn joralǵy jaqsy yrymǵa, ıgi dástúrge aınalypty. Jylnama osylaı baıandaı kele búı deıdi: «Shyńǵys hannyń shejiresi solarǵa (Dýban Baıan men Alan Qýaǵa) baryp tireledi. Osy sebepten (adamdar) ol taý týraly jáne temirdiń balqytylýy men temir ustalyǵy jaıly esten shyǵarmaıdy. Shyńǵys han áýletinde jańa jyl basy bop esepteler túni kórikter, oshaqtar men kómirdi daıyndap, olar biraz temirdi balqytady da, tóske qoıyp balǵamen uryp sozdyryp, sol arqyly shúkirshilik bildiredi». Áıgili Ábilǵazy bahadúr han da «Túrik shejiresi» degen eńbeginde osy baıanǵa den qoıady. «Ańyz túbi – aqıqat» degen. Ǵasyrlar ótip, túrki jurty san synaqta sansyrasa da bul salt sanadan óshpepti, jadydan kóshpepti. Ulttyq kod degenimiz – mine, osy bolsa kerek. Búginde qazaqtar Uly dala tósindegi Otpan taýǵa ot jaǵady, Ázerbaıjanda jıylǵan jurt alaýdan attaıdy, Anadolyda kórik basyp, tóske balǵa soǵady. Máńgilik el muratyn jadyda jańǵyrtatyn osy dástúrdi biz de Naýryzdy toılaý barysynda eskerip, balǵamen tós soǵýdy qaıta jandandyrsaq – Ulystyń uly kúni túrlene túser edi. Osylaısha báısheshek pen náýrizektiń, ot pen kóriktiń, balǵa men tóstiń áz-Naýryzdyń sımvolyna aınalary sózsiz.
Qadirli oqyrman! El tarıhynyń eleýli sátterin tasqa basyp, tanymda zerdeleıtin «Egemen Qazaqstan» gazeti Ulystyń uly kúni qarsańynda, óziniń ǵasyrlyq toıynyń aldynda Aqparat jáne kommýnıkaııalar mınıstrliginiń qoldaýymen jańa formatta qattalyp, kúndelikti 16 bet bolyp shyǵa bastady.
Zamannyń talaby, oqyrmannyń talǵamyna sáıkes gazettiń mazmundyq sıpaty da salmaqtana tústi. Bul – tarıhı jańa kezeńniń jarqyn belesi. Oń ózgerister oraıyn tapqan ońtaıly sátte gazet ataýynyń latyn álipbıimen qaıta jaryqqa shyǵýy – ol rýhanı negizimizge qaıta bet burýdaǵy naqty nátıjeli isterdiń biri dep esepteımiz. Elbasymyzdyń el gazetinde jaryq kórgen «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» maqalasynda atap kórsetkendeı, latyn álipbıine kóshýimiz, qazaq tiliniń bolashaǵy úshin jasalǵan tarıhı qadam. Endeshe, qurmetti oqyrman, bosaǵamyzdan berekemizdi arttyryp attaǵan ıt jyly árdaıym ıgilikti isterge baspaldaq bola bergeı! Ulys oń bolsyn, jyl jaqsylyǵymen kelsin, aǵaıyn!
Darhan Qydyráli
egemen.kz
