وسى جىلدار ىشىندە يۋنەسكو-نىڭ ادامزاتتىڭ ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرالارى تىزىمىنە ەنگەن ۇلىق مەرەكە 2010 جىلى بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ قارارىمەن ناۋرىز – حالىقارالىق كۇنى دەپ تانىلدى. شىعىستىڭ ورتاق مەرەكەسى رەتىندە مويىندالعان جىل باسى تامىرى ءبىر، تاريحى ورتاق، تاعدىرى ۇقساس تۇگەل تۇركىنى تابىستىرعان بەرەكە-بىرلىكتىڭ قۇتتى باستاۋىنا اينالدى. ءاز-مەيرام بيىل دا جاقسىلىقتارمەن باستالدى. اراعا توعىز جىل سالىپ استانادا باس قوسقان ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ باسشىلارى شۋاقتى مەرەكەگە وراي بىرلەسكەن مالىمدەمە جاسادى. وندا: «ءوزىنىڭ مىڭجىلدىق تاريحىندا ناۋرىز مەيرامى تابيعاتتىڭ جانە قوعامنىڭ قايتا تۇلەۋى مەن جاڭارۋىنىڭ، ادامزات بالاسىنىڭ رۋحاني تازارۋى مەن ءوزىن-ءوزى دامىتۋىنىڭ نىشانىنا اينالدى.
وسى شۋاقتى دا قاستەرلى مەرەكە اماندىقتى، بىرلىكتى، باۋىرلاستىق پەن ءوزارا قولداۋدى تانىتىپ، ءبىزدىڭ ەلدەرىمىزدى بىرىكتىرەتىن بارلىق مادەني-تاريحي قۇندىلىقتاردى دارىپتەيدى. بۇل – ورتاق اتا-بابامىزدان قالعان ۇلى مۇرا. ءبىز ونى ساقتاۋىمىز جانە دامىتۋىمىز قاجەت. وسى مەيرام قارساڭىندا بۇكىل ءوڭىرىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىن، تۇراقتىلىعى مەن ورنىقتى دامۋىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىمەن وڭىرلىك ىنتىماقتاستىققا، ءوزارا قولداۋعا، وزەكتى ماسەلەلەردى بىرلەسىپ شەشۋگە نيەت ءبىلدىرۋىمىزدىڭ زور سيمۆولدىق ءمانى بار» دەپ ناۋرىزدىڭ ءمان-ماڭىزى ايرىقشا اتاپ ءوتىلدى.
راسىندا، كۇن مەن ءتۇن تەڭەلەتىن، تىرشىلىك اتاۋلى شاتتىققا كەنەلەتىن ناۋرىز ەستە جوق ىقىلىم زاماننان بەرى ۇزىلمەي جالعاسىپ كەلە جاتقان جاڭا جىلىمىز، ءتول مەرەكەمىز. ونىڭ تۇركىلىك تامىرى تىم تەرەڭدە جاتىر. كونە تۇرىكتەر العاشقى ادام كوكتەم كۇنى جاراتىلعان دەپ سەنگەن ەكەن. كوكتەمنىڭ ءتۇبىرى كوكتىڭ اسپان جانە ءتاڭىرى سوزدەرىمەن سينونيم ەكەنى بەلگىلى. سوندىقتان جەر مەن سۋدى كيە تۇتىپ، كوككە تاعزىم ەتىپ، تۇرمىسى تىرشىلىكپەن تىعىز بايلانىسقان، تابيعاتپەن ەتەنە ەگىز وسكەن كوشپەلى ەل جەر-جاھان جاڭارىپ، جاڭعىرعان ءساتتى ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىنە بالاعان سىڭايلى. بۇل ورايدا كيەلى كوشىن جۇلدىزدارعا قاراپ بەلگىلەگەن باعزى بابالاردىڭ كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلەر كۇنىن ءدال بولجاپ بىلگەنىنە تاڭعالۋدىڭ رەتى جوق.
راۋاياتتار «نۇح پايعامباردىڭ كەمەسىنەن قارايعان جەرگە العاش ناۋرىزەك ۇشقان ەكەن، سوندا ناۋرىز گۇلى – بايشەشەك گۇلدەپ تۇرىپتى» دەپ، ناۋرىزدى توپان سۋمەن بايلانىستىرادى. سوندىقتان قازاق «كەمە قالعان» دەپ كيە تۇتاتىن قازىعۇرتتى كۇللى تۇركىنىڭ ات بايلار قازىق جۇرتقا تەڭەۋى بەكەر ەمەس. ال ءابۋ رايحان ءال-بيرۋني تۇرىك جۇرتىنىڭ ناۋرىزدى «جاڭا كۇن» دەپ تويلايتىنىن ايتادى. فازلۋللاح راشيد-اد-دين اتاقتى «جامي ات-تاۋاريح» اتتى جىلنامالار جيناعاندا بۇل كۇندى ەرگەنەقونمەن بايلانىستىرادى. بايىرعى زاماننان جەتكەن اڭىزعا جۇگىنسەك، شاپقىنشىلىققا ءتۇسىپ، جۇرتى وپات بولعان ەل حاننىڭ ۇرپاعى بيىك اسۋلاردان ءوتىپ، جان-جاعى قامال سياقتى زاڭعار تاۋلارمەن قورشالعان سۋلى، نۋلى عاجاپ القاپ تابادى. ەركەنەقون دەپ اتاعان سول قونىستا 400 جىل عۇمىر كەشىپ، ءوسىپ-ونەدى، كوبەيەدى، مىڭعىرعان مالدارى بولادى. اقىرى قۇزداردىڭ قۋىسىنا سىيماعان ولار وتانىنا جەتۋ ءۇشىن كورىك باسىپ، وت قويىپ، تەمىرمەن تاۋدى بالقىتىپ، جول تاۋىپ شاتقالدان شىعىپتى. كوك ءبورىنىڭ جول كورسەتۋىمەن جاڭا قونىسقا جەتكەن جاۋىنگەر جۇرت ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىن تويلاپتى.
وسىلايشا جاڭا كۇن رەتىندە ناۋرىزدى تويلاۋ كەزىندە تۇرك قاعاندارى كورىك باسىپ، بالعا ۇرىپ، ءتوس سوعاتىن جورالعى جاقسى ىرىمعا، يگى داستۇرگە اينالىپتى. جىلناما وسىلاي بايانداي كەلە ءبۇي دەيدى: «شىڭعىس حاننىڭ شەجىرەسى سولارعا (دۋبان بايان مەن الان قۋاعا) بارىپ تىرەلەدى. وسى سەبەپتەن (ادامدار) ول تاۋ تۋرالى جانە تەمىردىڭ بالقىتىلۋى مەن تەمىر ۇستالىعى جايلى ەستەن شىعارمايدى. شىڭعىس حان اۋلەتىندە جاڭا جىل باسى بوپ ەسەپتەلەر ءتۇنى كورىكتەر، وشاقتار مەن كومىردى دايىنداپ، ولار ءبىراز تەمىردى بالقىتادى دا، توسكە قويىپ بالعامەن ۇرىپ سوزدىرىپ، سول ارقىلى شۇكىرشىلىك بىلدىرەدى». ايگىلى ابىلعازى ءباحادۇر حان دا «تۇرىك شەجىرەسى» دەگەن ەڭبەگىندە وسى بايانعا دەن قويادى. «اڭىز ءتۇبى – اقيقات» دەگەن. عاسىرلار ءوتىپ، تۇركى جۇرتى سان سىناقتا سانسىراسا دا بۇل سالت سانادان وشپەپتى، جادىدان كوشپەپتى. ۇلتتىق كود دەگەنىمىز – مىنە، وسى بولسا كەرەك. بۇگىندە قازاقتار ۇلى دالا توسىندەگى وتپان تاۋعا وت جاعادى، ازەربايجاندا جيىلعان جۇرت الاۋدان اتتايدى، انادولىدا كورىك باسىپ، توسكە بالعا سوعادى. ماڭگىلىك ەل مۇراتىن جادىدا جاڭعىرتاتىن وسى ءداستۇردى ءبىز دە ناۋرىزدى تويلاۋ بارىسىندا ەسكەرىپ، بالعامەن ءتوس سوعۋدى قايتا جانداندىرساق – ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى تۇرلەنە تۇسەر ەدى. وسىلايشا بايشەشەك پەن ناۋرىزەكتىڭ، وت پەن كورىكتىڭ، بالعا مەن ءتوستىڭ ءاز-ناۋرىزدىڭ سيمۆولىنا اينالارى ءسوزسىز.
قادىرلى وقىرمان! ەل تاريحىنىڭ ەلەۋلى ساتتەرىن تاسقا باسىپ، تانىمدا زەردەلەيتىن «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى قارساڭىندا، ءوزىنىڭ عاسىرلىق تويىنىڭ الدىندا اقپارات جانە كوممۋنيكاتسيالار مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەن جاڭا فورماتتا قاتتالىپ، كۇندەلىكتى 16 بەت بولىپ شىعا باستادى.
زاماننىڭ تالابى، وقىرماننىڭ تالعامىنا سايكەس گازەتتىڭ مازمۇندىق سيپاتى دا سالماقتانا ءتۇستى. بۇل – تاريحي جاڭا كەزەڭنىڭ جارقىن بەلەسى. وڭ وزگەرىستەر ورايىن تاپقان وڭتايلى ساتتە گازەت اتاۋىنىڭ لاتىن ءالىپبيىمەن قايتا جارىققا شىعۋى – ول رۋحاني نەگىزىمىزگە قايتا بەت بۇرۋداعى ناقتى ءناتيجەلى ىستەردىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەيمىز. ەلباسىمىزدىڭ ەل گازەتىندە جارىق كورگەن «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىندا اتاپ كورسەتكەندەي، لاتىن الىپبيىنە كوشۋىمىز، قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن جاسالعان تاريحي قادام. ەندەشە، قۇرمەتتى وقىرمان، بوساعامىزدان بەرەكەمىزدى ارتتىرىپ اتتاعان يت جىلى ءاردايىم يگىلىكتى ىستەرگە باسپالداق بولا بەرگەي! ۇلىس وڭ بولسىن، جىل جاقسىلىعىمەن كەلسىن، اعايىن!
دارحان قىدىرالى
egemen.kz
