Ómirge adamnyń kelýi – úlken qubylys. Bul jańalyqtyń jańalyǵy, oqıǵanyń oqıǵasy.
Adam ǵumyry. Ol qalaı bastalady? Qandaı kezeńderden turady? Osyǵan nazar aýdaryp kórelik.
Qasıetti atanyń nildeı tegi domalap anaǵa tabystalǵanda ol jerde jańa dúnıeniń esigin ashyp alýan tússhe sıpattalýy múmkin shýaqty sharǵa aıaq basady. Muny barsha halyq qadirleýi kerek. Bul bolashaq adamnyń nur órkeni. Bul tek ananyń «Jatyr» («Qanas» dep te atalady) dep atalǵan Aýmaly aımaǵyna jaıǵasqan soń lezde «Qaǵan» dep atala bastaıdy. Qazaq, mine, osy kúnnen alǵy qyryq kúnge deıingi onyń damý barysyna «Qaǵan» dep at qoıǵan. Keıin de Táńirim jarylqap ómirge keler tusynda onyń jaryq dúnıege jaryp shyǵatyn naı perdesi de osy sebepti «Qaǵanaq» atalyp ketedi.
Kelesi ishtegi balanyń qalyptasý músini. Músindený. Buny qazaq «Ulpan» dep ataǵan.
Ananyń altyn qursaǵynda mamyrlaýdy arman etken Ulpan «Tama» kezeńine kirdi. Bul asyl anasynyń balany kótergenine úshinshi aıy. Ananyń kúndelikti qoregi Táńiri buıyryp birshama mol bozjýa nár Ulpanǵa tolassyz tama berýinen osylaı atady ǵoı qazaq.
Shýaqty bir aı ótti. Tama endi dóńgelene úlkeıgisi keldi. Bul ýaqytyn qazaq «Kúre» dep atapty. Tórtinshi aıy. Anyǵynda, bul qudiretti tektiń Qaǵan, Ulpan, Tama, Kúre atanǵan kezeńderi bir úlken qalypta «Mezet» dep birtutas atalypty.
Kóp ótpeı kúreniń alaqanyna kıeli nysandar júgirip ol qozǵalady, óz pishinimen áreket ete bastaıdy. Bul shaqta onyń aıaq-qoly uzara, jazylyp kep anasyn tanydy-aý aqyry, erkelik etpekshi, bul hıkmetti aıy – «Dúrmán» atalyndy. Dúrmán – uly murat.
Ózine tıesili oımaqtaı jaılaýda qyp-qysqa aspan alaqandaı, jer tebingideı jaılaýda aýnap-qýnap kún ótkizgen Dúrmán bir kúni kıeli jarlyqqa saı erekshe nıǵmetterdi ustaı bastaıdy. Bul tyńdaǵysh kúnderi.
Ol tynysh ta qıly kúnderdiń bekettik ortasynda únsiz kezep júredi. Túrli altyn shýaqtarǵa sap etip quıylyp ta júrgen shyǵar. Bul jetinshi aıda ony qazaq «Shomen» dep tańbalady.
Ol jaqta syrly kúńgir taýdyń jalyndy tamyzy júr. Jińishke talshybyqtaı buralǵan ómir. Bul kezeń qazaqta «Quban» dep atalǵan.
Bulyńǵyr pendelerge ǵana aıan jer betinde qalqyp turǵan jaryq dúnıe ony kógiljim álem bolyp shaqyrdy. Ol álem bizdiń bir bólmeniń ǵana ishindegideı kishkentaı hám sulý álem edi. Ony ol keń dep tańǵaldy, qushaǵyn ashqan kógiljirge uzaq qyzyǵa qarap, keıde tanymal qońyr alashqany (qabyrǵany) qıyrlaı kelip súıkene ádemi bop otyrady. Qazaq ony «Buzym» atandyrdy.
Ol jańa ómirdiń jarshysy, appaq sáýlelerdi ýystap kep anasy turǵan Aǵaırań álemge jan-pármenimen kirmekshi. Mine, anada tolǵaq bastaldy. Balanyń jaryq dúnıede anamen, ákemen kezdesýge degen áreketti úmiti «Tolǵaq» delinedi. Al óziniń tolǵaq týdyrǵan qımyly bar, ushqyr keıiptegi toǵyzynshy aıdyń sońǵy 5-6 kúnindegi qymbat ataýy «Taǵaq». Mine, qazaq ony osylaı tanyp otyr. Jaryq dúnıemen bet kórisýge sheıin ol «Taǵaq» deline bermekshi.
Keı analarymyz buzymnyń der shaǵyn eskermeı ketti, ondaǵysy túıeniń albýryndy etin tiske qajap, qursaqqa júptep ózgeshe bir salqyndaý kúnderdi Buzymǵa kórsetti. Bul kún-aılar «Tarǵalań» dep atalady. Al bulaısha Buzymdy jáne ózin der ýaqta saqtandyrmaı 12 aı boıy kóterip botalaıtyn túıe etinen degen juǵystyǵynan Buzym da áli quryp, aqyry taǵy 3 aı shabyttana, shalqı ósetin shaqqa ıe bop bir aýnap túsedi. Qazaq taıpalary uǵymynda 12 aı kótergen bala «Kórpesh» dep atanypty.
Baldyrǵan shaq
(Balalyq shaq): 1-6 jas.
Taǵaq ómirge keldi. «Iń-á!» dep shyrqyrap jylady. Ol lezde jer betindegi jańa uly qaýym atynan «Qyzylshaqa», «Shaqalaq», «Shaǵalaq» atanyp ketedi.
Bul Shaǵalaq endi qyrqynan shyǵyp, qaryn shashy alynǵansha «Náreste» jáne «Shaǵa» atalýda.
Osydan keıin 1 jasta: ortaq ataýy «Bopa», «Typyl», «Táıtáı», «Aqbaýyr» edi. «Bóbek (ul bala)» – «Bópe (qyz bala)».
Balanyń eki jastan alty jasqa deıingi ǵumyrlyq jyldary túgeldeı «Sábı» atanady.
«Sábı» álemindegi tańbalary:
2 jasta. Ul-qyz parqy aıqyndap «Tapyl (ul bala)» – «Búldirshin jáne Apyl (bul ekeýi qyz bala úshin)».
3 jasta. Ortaq aty: «Baldyrǵan». Ul bala: «Balaýsa, Jortpashaq». Qyz bala: «Bópenaı», «Jáýdir».
4 jasta. Ortaq aty: «Baldyrǵan». Ul bala: «Balaýsa, Nuraı, Qumı, Saǵyr», qyz bala «Bópenaı», «Quralaı».
5 jasta. Ortaq aty: «Balǵyn, Baljumyr». Ul bala: «Saǵyr», qyz bala: «Bópenaı, Quralaı, Úkiláı».
6 jasta. Qozy jasy degen sıpattama ataý bastalady (6-10jas aralyǵy). Ortaq ataýy – «Jetkinshek, Balǵyn, Baljumyr». Ul aty: «Bala, Balaqaı, Oıyn balasy, Óspirim, Saǵyr». Qyz bala: «Aıyń, Gúlbıke, Qyzǵaldaq, Qyzanaq, Úkiláı, Quralaı, Qubı, Maısa».
Óren shaq: 7-17 jas.
Óren jyldar 7-10 jas.
7 jasta. Ortaq ataýy – «Jetkinshek, Balǵyn, Óren, Baljumyr». Ul bala: «Bala, Balaqaı, Oıyn balasy, Óspirim, Qulala, Erkebúlán». Qyz bala: «Gúlbıke, Qyzǵaldaq, Qyzanaq, Úkiláı, Quralaı, Qubı, Maısa».
8 jasta. Ortaq ataýy – «Jetkinshek, Óren». Ul bala: «Oıyn balasy, Qulala, Erkebúlán». Qyz bala: «Kórkemtáı».
9 jasta. Ortaq ataýy – «Jetkinshek, Óren». Ul bala: «Oıyn balasy, Qulala, Erkebúlán». Qyz bala: «Kórkemtáı, Aına».
10 jasta. Qoı jasy degen sıpattama ataý bastalady (10-20 jas aralyǵy). Ortaq ataýy – «Jetkinshek, Óren». Ul bala: «Oıyn balasy, Erkebúlán, Qarǵa, Aıraýyq (osy attas qus aty da bar)». Qyz bala: «Aına» .
Óndir jyldar 11-14 jas.
11 jasta. Ortaq ataýy – «Jetkinshek, Óndir». Ul bala: «Oıyn balasy, Erkebúlán, Naýda, Qarǵa, Aıraýyq, Shańboz». Qyz bala: «Aına».
12 jasta. Ortaq ataýy – «Jetkinshek, Óndir». Ul bala: «Oıyn balasy, Erkebúlán, Naýda, Qarǵa, Aıraýyq, Shańboz, Qumaı». Qyz bala: «Sandý, Búrlen» .
13 jas: Birinshi múshel jas (erjete bastaý músheli). Birinshi músheldegi ul – «Záýlimshe», qyz – «Rańqaı» dep atalady.
14 jasta. Ortaq aty: «Qyrshyn, Óndir». Ul bala: «Eresek bala, Jasóspirim, Bozbas, Qumaı, Bóre, Syǵyr» . Qyz bala: «Qyzsha, Qyzalaq, Qaraq, Baıan, Búrlen» .
Dardaı jyldar 15-17 jas.
15 jasta. Ortaq aty: «Qyrshyn». Ul bala: «Eresek bala, Jasóspirim, Bozbas, Qumaı, Bóre, Syǵyr». Qyz bala: «Qyzsha, Qyzalaq, Qaraq, Baıan, Búrlen, Kúnbıke».
16 jasta. Ortaq aty: «Qyrshyn». Ul bala: «Bóre, Bozbala, Dondyqsha». Qyz bala: «Qaraq, Baıan, Búrlen, Kúnbıke, Boıjetken, Sáýlim, Otaý ıesi (quda túsken bolsa Syrǵaly qyz delinedi)».
17 jasta. Ul bala: «Bóre, Bozdaq, Bozbala». Qyz bala: «Baıan, Kúnbıke, Boıjetken, Sáýlim, Qyrmyzy, Bekzatym, Otaý ıesi (quda túsken bolsa Syrǵaly qyz delinedi)» .
Jastyq shaq: 18-45 jas.
Bozbala-Boıjetken jyldar 18-22 jas.
18 jasta. Ul aty: «Bozbala, Bozdaq, Jalan». Qyz aty: «Boıjetken, Kúnbıke, Bekzatym, Hangúl, Aıtolym, Otaý ıesi (quda túsken bolsa Syrǵaly qyz delinedi)».
19 jasta. Ul aty: «Jalan, Bozdaq, Alǵynshy». Qyz aty: «Aqsáýlesh, Bebeı, Dalaby, Otaý ıesi (quda túsken bolsa Syrǵaly qyz delinedi)».
20 jasta. Jylqy jasy degen sıpattama ataý bastalady (20-30 jas aralyǵy). Jigit aty: «Bozdaq, Jas jigit, Jalan, Kóltóstik». Qyz aty: «Kúnikeı, Bebeı, Dalaby. Otaý ıesi (quda túsken bolsa Syrǵaly qyz delinedi, úılense – Kelinshek)».
Azamat jyldar 23-30 jas.
25 jas: Ekinshi múshel jas (jas dáýren kezeńi ári jigittik jas músheli). Ekinshi músheldegi jigit – «Bozym, Naýan, Beren, Kóltóstik, Jalan, Jas jigit», qyz – «Aqmaljyn, Qarsha, Bebeı, Kelinshek (úılengen)» dep atalady.
30 jasta. Orda buzar jas degen sıpattama ataý bastalady (30-40 jas aralyǵy). Jigit aty «Bozym, Beren, Shombulan, Báýe, Dúr jigit». Kelinshek aty: «Kelinshek, Bıke, Abanaı (turmysqa shyqpasa – Káriqyz)» .
Jigit aǵasy jyldar 31-45 jas.
35 jasta. Jigit aty: «Shombulan, Báýe, Dúr jigit, Túńkeı». Kelinshek aty: «Kelinshek, Bıke, Shuǵa, Qaıyń, Abanaı (turmysqa shyqpasa – Káriqyz)».
37 jas: úshinshi múshel jas (aqyl toqtatý músheli). Úshinshi músheldegi jigit – «Tóket, Shombulan, Báýe, Túńkeı», kelinshek – «Kelinshek, Bıke, Abanaı, Qatynnur» dep atalady.
40 jasta. Qylysh jas, patsha jas, qyrqyljyń, qamal alar jas degen sıpattama ataýlar bastalady (40-50jas aralyǵy). Er aty: «Túńkeı, Qııaqaı, Buzbilek, Ertúlegi, Otaǵasy, Aǵa jas, Kóke». Áıel aty: «Táte, Dáde, Áıel (Qatyn), Tutan, Quna».
Shaý shaǵy: 45-65 jas.
Arys jyldar 45-50 jas.
45 jasta. Er aty: «Qııaqaı, dógelek». Áıel aty: «Ólshán, Quna, Sarkidir».
49 jas: tórtinshi múshel jas (orta jas músheli). Tórtinshi músheldegi er- «Jalama, Bólshen, Dógelek, Qııaqaı». Áıel- «Ólshán, Quna, Sarkidir» dep atalady.
Bolǵan kez dep atalatyn jyldar 50-55 jas.
50 jasta. Atalyq jas degen sıpattama ataýlar bastalady (50-60 jas aralyǵy). Er aty: «El aǵasy, Er jasy, Saqa, Shora, Óje, Besme, Sóre, Báıaǵa». Áıel aty: «Túde, Merýana, Sartis».
Ótpeli kezeń delingen jyldar 55-65 jas.
55 jasta. Er aty: «Shaýqan, Egde, Báıaǵa, Saqa, Shora, Besme,Óje, Sóre». Áıel aty: «Túde, Merýana».
60 jasta. Paıǵambar jasy, alpys asqary, alpys asýy, asqaraly alys shaq degen sıpattama ataýlar bastalady (60-70jas aralyǵy). Shal aty: «Shal, Qarasaqal, Qaıyr, Marǵasqa, Qapton, Ata». Kempir aty: «Qarakempir, Apa, Áje, Búlen, Bolaq, Abaǵaı, Aqsamaı».
61 jas: besinshi múshel jas (Orqashar jas músheli jáne Orta jas músheli, Aınalma múshel) . Besinshi músheldegi shal- «Shal, Kósemshe, Marǵasqa, Qaıyr, Bopan, Qapton». Kempir – «Abaǵaı, Aqsamaı, Banasha» dep atalady.
Qarttyq shaq: 65-×× jas.
Qartaıǵan jáne ár taıǵan ýaqtaǵy jyldar 65-72 jas.
65 jasta. Shal aty: «Shal, Qarasaqal, Qaıyr, Marǵasqa, Bopan, Ata». Kempir aty: «Qarakempir, Apa, Áje, Búlen, Abaǵaı, Aqsamaı, Naıqa».
70 jasta. Jetpistiń jelkesi, jetpistiń jetpis jelkeni qorshalaǵan jas degen sıpattama ataýlar bastalady (70-80 jas aralyǵy). Shal aty: «Aqsaqal, Muzaý, Bóge». Kempir aty: «Aqburym, Shynal, Kempir, Naıqa».
Qarlyq jyldar 73-100 jas (2).
73 jas: Altynshy múshel jas (qarttyq jas músheli). Altynshy músheldegi shal – «Shal, Buzkóbe, Muzaý, Bóge». Kempir – «Shońaına, Shynál» dep atalady.
75 jasta. Shal aty: «Súńgi, Muzaý, Bóge». Kempir aty: «Shama, Kúláıi».
80 jasta. Seksenniń seńgir jasy degen sıpattama ataýlar bastalady (70-80 jas aralyǵy). Ortaq aty: «Qart, Qarııa». Shal aty: «Aqúrpek Shal, Gúzaqa, Ajban, Tańdýy, Batagóı». Kempir aty: «Aqúrpek ana, Maıa, Kúláıi, Naısha».
85 jas: jetinshi múshel jas (kárilik músheli). Jetinshi músheldegi qart- «Qumshyq, Batagóı, Tańdýy, Gúzaqa, Ajban». Kempir – «Maıa, Mına, Aba, Naısha». Ortaq attary – «Kárıa» dep atalady.
90 jasta. Toqsannyń tozǵanaq óńdi jasy, toqsan sýdyń aqyldasýy degen sıpattama ataýlar bastalady (90-100jas aralyǵy).
Ortaq attary: «Quz kárıa». Qart aty: «Selkildek shal, Babash, Babyraq». Kempir aty: «Selkildek kempir, Memen, Aba».
95 jasta. Ortaq attary: «Aqaba». Qart aty: «Toǵys, Babyraq, Babash». Kempir aty: «Taıan, Memen».
97 jas: segizinshi múshel jas (qaljyraý músheli nemese aqúıek músheli). Segizinshi músheldegi qart – «Saqaldaq, Babyraq, Babash». Kempir – «Alyńsa, Memen». Ortaq attary – «Kárıa» dep atalady.
100 jasta (júz jyl – bir ǵasyr, bir dáýir). Ǵasyr ıesi, ǵasyrdyń qurby jasy, júzdiń júdájátshil jasy, dáýir ıesi, júzdiń bydyrqaıly jasy degen sıpattama ataýlar bastalady (100-110jas aralyǵy). Qart aty: «Baba, Tyraý». Kempir aty: «Keıýana, Duba, Manar, Mamaly».
Bul jasqa kelip biraq bala kórmegen kempir – «Qyzmamaly» delinedi.
109 jas: toǵyzynshy múshel jas (shópshek súıý músheli) . Toǵyzynshy músheldegi qart – «Tyrdý, Baba». Kempir – «Duba, Manar, Keıýana, Mamaly» dep atalady.
110-120 jasta. Qart aty: «Shary». Kempir aty: «Aqjapyraq, Máýe».
121 jas: onynshy múshel jas (nemene súıý músheli) . Onynshy músheldegi qart – «Jampoz». Kempir – «Alnar» dep atalady.
120-130 jasta. (júz jıyrma jyl _ bir zamana). Ortaq aty: «Qymyz jas» . Qart aty: «Nebyr, Mápe, Tóm». Kempir aty: «Samýana, Ýyzjasy».
Ortaq ataýlar:
130-140 jasqa kelýshi adam: «Súme».
140-150jasqa kelýshi adam: «Mý».
Budan da zor jasaǵan asyl tuıaqtardyń jasyn saıqyn jurt: «Maıqy jasy» degen.
Topyraqty ólimde:
Náreste (shetinegen esepteledi), 2-5 jasqa deıingi Baldyrǵan jasyna deıingi sábıler (ǵaıyptyń qusy ushypty delinedi).
Basqa marqumdarǵa qaıtys bolypty, dúnıeden ozypty, o dúnıelik (baqılyq) bolypty, ómirden ozypty degen qazaqta bar alpys-jetpis túrli joqtaý saryndy sózdermen jetkizilip otyrǵan, ózgeshe sebepterden dúnıe salǵan kisilerdi ólipti deıtin edi. Eger, qart, qarııalar qaıtys bolsa dúnıe saldy der.
Qazaq taıpalaryndaǵy kóp áıel alǵan salttyń da óz ataýlary bar.
Eki áıel alýshy: Moqy.
Úsh áıel alýshy: Qureke.
Tórt áıel alýshy: Qaılan.
Bes áıel alýshy: Quraıshy.
Al bul myrzalardyń alǵan Bekzattarynyń rettik atalaýy da kóp maǵynany bildirgen:
Birinshi áıeli: Báıbishe, Úlken hanym.
Ekinshi áıeli: Toqal, Kúnýana (úlken toqal), hanym.
Úshinshi áıeli: Naqsúıer (ortanshy toqal), hanym.
Tórtinshi áıeli: Ashbula, Aqsúıer (kishi toqal), hanym.
Besinshi áıeli: Aqqoltyq, hanym.
Kókbóri MÚBARAK
anatili.kazgazeta.kz
