مەملەكەت باسشىسى اتىراۋ وبلىسىنىڭ جۇرتشىلىعىمەن كەزدەسۋدە اقساقالدار كەڭەسىنىڭ جۇمىسىن جانداندىرۋ جايلى ايتىپ، تاپسىرما بەرگەن ەكەن.
«قازاق قاي زاماندا دا ۇلكەنىن سىيلاعان، اقساقالداردىڭ اتالى سوزىنە توقتاعانىن ەسكە سالا وتىرىپ، «اۋزى دۋالى قارتتارىمىز ءاردايىم ەلدىڭ ۇيىتقىسى بولعان. «قارياسى بار ەلدىڭ قازىناسى بار» دەگەن ءسوز سودان قالعان. ءبىز حالقىمىزدىڭ يگى داستۇرلەرى مەن قازىرگى زاماننىڭ تالاپتارىن ۇيلەستىرە بىلگەنىمىز ابزال. وسى ورايدا، مەن اقساقالدار كەڭەسىنىڭ جۇمىسىن جانداندىرۋ كەرەك دەپ سانايمىن. شىن مانىندە، ەل ىشىندە جاستارعا اقىل-كەڭەسىن ايتىپ، دۇرىس جول سىلتەيتىن داناگوي قاريالارىمىز از ەمەس. اقساقالدارىمىز وسكەلەڭ ۇرپاقتى تاربيەلەۋگە، ەل بىرلىگىن ساقتاۋعا اتسالىسىپ، ورتاق ىسكە زور ۇلەس قوسارى انىق. اقساقالدار كەڭەسى بارلىق ايماقتا بىردەي بەلسەندى ەمەس»،-دەگەن ەكەن پرەزيدەنت. وسى رەتتە اقساقالدار كەڭەسىنىڭ جۇمىسىن جۇيەلەپ، جانداندىرۋ جايلى ايتا كەلە، «بالكىم، كەڭەستەردى اسسامبلەيانىڭ جانىنا توپتاستىرۋ دۇرىس بولار ەدى. ولاردىڭ بەدەلىن كوتەرىپ، مارتەبەسىن ارتتىرۋ قاجەت. بۇدان ەش ۇتىلمايمىز»،-دەپتى.
راس، ۇلكەنگە قۇرمەت، كىشىگە ىزەت ءبىلدىرۋ – قازاقتىڭ ىقىلىم زاماننان بەرى بۇلجىتپاي، قايماعىن بۇزباي ساقتاپ كەلە جاتقان اتا ءداستۇرى، تانىمى. حالقىمىز قازىنالى قارتىن «جازىپ قويعان حاتىنا تەڭەگەن». ءسوزدىڭ ماعىناسىن ۇققان جانعا كيەلى دە، قاسيەتتى، تەرەڭ ۇعىم. ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا بارلىق جاسى ۇلكەن، قارتايعان ەر ازاماتتاردىڭ ءبارى، كىم ەكەنىنە، قانداي تەكتەن شىققانىنا قاراماي، ەرەكشە سىي-قۇرمەتكە بولەنگەن.
سەن دەمەك قيىن ەمەس پە،
بۇرىنعى تۋعان ۇلكەنگە؟،-دەپ كەيىنگى ۇرپاققا قاشاندا «ءسىز»، «ءبىز» دەپ سىيلاسىپ ءجۇرۋدى وسيەت ەتكەن ەكەن دانا بابالارىمىز.
قارتتىققا قاتىستى مىنانداي ءبىر اڭىز بار. «ءبىر كۇنى حان جاسى 60-تان اسقان قاريالاردى كۇتىپ-باعۋعا كەتەتىن قارجىنى ۇنەمدەۋ ماقساتىندا ولاردى ولتىرۋگە جارلىق شىعارادى. اكەسىن ولتىرۋگە قيماعان بالاسىن كورىپ، شال مىرس ەتىپ «ءدال جيىرما جىل بۇرىن ءدال وسى جەردە مەن دە اكەمدى ءولتىرىپ ەدىم. باسىما كەلدى دەپ كۇلەدى. مۇنى ەستىگەن جىگىت اكەسىن ساندىققا سالىپ، باعادى.
ءبىر كۇنى جورىققا اتتانار كەزدە ساندىقتاعى اكەسىن بىرگە الىپ جۇرۋىنە تۋرا كەلەدى. جولدا شارشاعان جاۋىنگەرلەر ءبىر داريانىڭ جاعاسىنا كەلىپ توقتادى. سوندا ءمولدىر سۋ استىندا جاتقان گاۋحار تاسقا حاننىڭ كوزى تۇسەدى. ونى الىپ شىعۋ ءۇشىن تەرەڭ داريانىڭ تۇبىنە سۇڭگىگەن ساربازداردىڭ بىردە ءبىر قايتپايدى. سوندا اكەسى سىرتتا نە بولىپ جاتقانىن سۇرايدى. بالاسى بولعان جايدى، ءوزىنىڭ كەزەگى دە كەلىپ قالعانىن ايتادى.
سوندا اكەسى داريانىڭ جاعاسىندا اعاش بار ما دەيدى؟ بالاسى «يا» دەيدى. سوندا شال بالاسىنا: «داريانىڭ تۇبىنەن ەمەس، اعاشتىڭ باسىنداعى قۇستىڭ ۇياسىنان گاۋحار تاستى تاباسىڭ» دەيدى. بالاسى ءدال سولاي ىستەپ، گاۋحار تاستى اكەپ بەرەدى. حان جىگىتتەن گاۋحار تاستىڭ اعاش باسىنداعى ۇيادا جاتقانىن قايدان بىلگەنىن، نەگە ەرتە ايتپاعانىن سۇرايدى. جىگىت امالسىز ساندىققا تىعىپ باعىپ جۇرگەن جاسى الپىستان اسقان اكەسىنىڭ كەڭەسىمەن تاپقاننىن ايتادى. حان ريزا بولىپ، قاريالاردى ءولتىرۋ تۋرالى جارلىقتىڭ كۇشى جويىلعانىن جاريالايدى. سودان بەرى حالىق اراسىندا «الپىسقا كەلگەننەن اقىل سۇرا» دەگەن ناقىل ءسوز قالعان ەكەن.
ءار ۇلتتىڭ وزىندىك بولمىسى، ەرەكشەلىگى بولادى. قازاق حالقىنىڭ ەل بيلەۋ داستۇرىندەگى قالىڭ بۇقارا مەن بيلىكتىڭ اراقاتىناسىنا كوپىر قىزمەتىن اتقارعان ينستيتۋت –ول اقساقالدار كەڭەسى بولعان. تاريحقا كوز سالساق، قاي كەزەڭدە دە قازاقتىڭ قازىنالى قاريالارى ەلدى بىرلىككە، ىنتىماققا جانە ادال ەڭبەككە جەتەلەگەن. ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاماي، ادىلدىكتىڭ تۋىن جىقپاي، تۋعانىنا تارتپاي، كەز كەلگەن داۋدى ءادىل شەشىپ، اۋىلداعى تەنتەكتەردى تەزگە سالىپ، ونەگەسىمەن كوپكە ۇلگى، جاسقا ءتالىم-تاربيە بەرگەن. ۇلتىمىزدىڭ ۇلاعاتتى سالت-داستۇرلەرىن ءومىر مەكتەبى رەتىندە دامىتىپ، كەلەر ۇرپاقتىڭ كەمەل دەڭگەيگە جەتۋىنە تىكەلەي اتسالىسقان. جاستار قارياعا قاراپ بوي تۇزەگەن. اقساقالىنا قاراپ ەلى وسكەن، جاس ۇرپاق كورگەنىنە قاراي وي تۇيگەن. اقساقالدار كەڭەسى ەل ىشىندە ورىن العان ماسەلەلەردى تالقىدان وتكىزىپ، كەسىم شىعارعان نەمەسە ءبىر شەشىمگە كەلىپ جوعارى ينستانتسيالار – «بيلەر كەڭەسى»، «حان كەڭەسىنە ۇسىنعان. سوندىقتان دا جاس ۇرپاق «اۋىلدا كونە – كوز قارياڭ بولسا، جازىپ قويعان حاتتان كەم ەمەس، اۋىلدا توبەڭ بولسا، ەرتتەپ قويعان جۇيرىك اتتان كەم ەمەس» دەگەن تاربيەلىك ءمانى زور ۇعىمدى جاستايىنان ساناسىنا ءسىڭىرىپ وسكەن.
قادىرلى اتا-اجەلەرىمىز قاي زاماندا دا ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدىڭ، سالت-ءداستۇرىمىزدىڭ، ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ شىراقشىلارى بولاتىن. بۇرىن ۇرپاق بويىنا قازاقىلىق بولمىستى، ۇلتتىق سالت-ءداستۇردى ءسىڭىرۋدى اتا-اجەلەرگە تاپسىرسا، بۇگىندە بۇل كوزقاراس تۇبەگەيلى وزگەرگەن. قازاق ۇلتى وسىدان كوپ ۇتىلدى.
بۇگىنگى قوعام رۋحاني تاربيەگە ءزارۋ قوعام. ۇرپاعىن ەرتىپ ءجۇرىپ، ەلدىك پەن ازاماتتىققا تاربيەلەگەن اتانىڭ تاعىلىم مەكتەبى، نەمەرەسىن جىرىمەن الديلەپ، ەس بىلگەندە ەرتەگى-جىرلارىمەن سۋسىنداتاتىن اجەنىڭ تاربيە مەكتەبى جوعالىپ بارادى. كوپ قازاقتىڭ وتباسىندا اتا-اجە تاربيەسى دەگەن ۇعىم ءوشىپ، ۇرپاق جالعاستىعى ءۇزىلىپ قالدى.
قازىرگى جاھاندانۋ əلەمدىك سيپاتتا دامىپ، بۇكىل ادامزات قوعامىندا تۇبەگەيلى بۇرىن-سوندى بولماعان وزگەرىستەر مەن جاڭعىرۋلار əكەلۋدە. جاھاندانۋدىڭ ەكونوميكالىق، ساياسي كورسەتكىشتەرىمەن قاتار، مəدەني كورسەتكىشتەرى دە بار. باتىستىق مəدەنيەت نەگىزىندە پايدا بولعانمەن، ول مəدەنيەتتىڭ ءمəنى مەن فورماسى جاعىنان امەريكاندىق بولىپ قالۋدا. وسىنداي جاعدايدا، كەيبىر عالىمدار جاھاندانۋدىڭ əر ءتۇرلى بالامالىق تۇرعىدان تاريحي-مəدەني نەگىزدەرى بولۋى كەرەك، جاھاندانۋ جەرگىلىكتى، ايماقتىق مəدەنيەتتىڭ ەرەكشەلىگىن ەسكەرۋ نەگىزىندە دامۋ كەرەك دەگەن دە ويلار ءجيى ايتىلۋدا.
جاھاندانۋدان بۇل الەمدىك پروتسەسس، قازاق قوعامى دا قارقىندى تۇردە ءجۇرىپ جاتقان جاھاندانۋ ءۇردىسىنىڭ ىقپالىنان ءوزى قالاماسا دا، وقشاۋ بولا المايدى. جاھاندانۋدىڭ قاۋىپتى تۇسىنان ارىلۋ ءۇشىن، ءاربىر ۇلت، ءاربىر ەتنوس، ءاربىر مەملەكەت ءوزىنىڭ بولمىسىنا بەيىمدەپ سىڭىرە الۋ كەرەك. تەك باتىس وركەنيەتىنەن الاتىنىمىز دا بار، ىسىرىپ تاستايتىن تۇستارىمىز دا بار ەكەنىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. باتىستىڭ تەحنولوگيالىق جەتىستىكتەرىن، ەكونوميكالىق ءوندىرىستى ۇيىمداستىرۋ تاجىريبەلەرى مەن عىلىمي-تەحنيكالىق مادەنيەتىن الساق، باتىس وركەنيەتىنە شامادان تىس ەلىكتەۋشىلىك، بۇل - جاقسىلىقتىڭ نىشانى ەمەس.
ەل ەرتەڭى – بۇگىنگى جاس ۇرپاعىمىز. ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز - باتىستىڭ پايداسىن الىپ، زيانىن بويىنا جولاتپاي، ۇلتتىق بولمىسى بەرىك، رۋحى بيىك، تاريحي تامىرى تەرەڭ ۇرپاق تاربيەلەۋ. وسى ورايدا، جاھاندانۋ زامانىندا جاستارعا ەتنومادەني ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋدىڭ، ولاردى ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن ەتنومادەني داستۇرلەر تۇرعىسىنان قالىپتاستىرۋدىڭ ماڭىزى زور ەكەنىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ارينە، دامىعان ەلدەرگە ۇقساعىمىز كەلەدى، بىراق «جاقسىسىنان ۇيرەنىپ، جامانىنان جيرەنەتىن» تۇستارىن دا ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ۇلتىمىز جاھاندانۋ زامانىندا جۇتىلىپ كەتپەۋ ءۇشىن، ۇلت بولىپ قالۋى ءۇشىن قازاق ءوز بولمىسىنان اجىراماۋى كەرەك.
باتىر بابامىز باۋىرجان مومىشۇلى ءبىر سوزىندە: «بىرىنشىدەن، بەسىك جىرىن ايتاتىن كەلىندەردىڭ ازايىپ بارا جاتقانىنان قورقامىن، ەكىنشىدەن، نەمەرەلەرىنە ەرتەگى ايتىپ بەرە المايتىن اجەلەردىڭ كوبەيىپ بارا جاتقانىنان قورقامىن، ۇشىنشىدەن، ءداستۇردى سىيلامايتىن بالالاردىڭ ءوسىپ كەلە جاتقانىنان قورقامىن. ويتكەنى بەسىك جىرىن ەستىپ، ەرتەگى تىڭداپ، ءداستۇردى بويىنا ءسىڭىرىپ وسپەگەن بالانىڭ كوكىرەك كوزى كور بولا ما دەپ قورقامىن…» دەگەن ەكەن. وسىنداي رۋحاني كوكىرەك كوزى كور ۇرپاق بولماۋى ءۇشىن، كوپتى كورگەن اتا-اجەنىڭ ونەگەلى تاربيەسىنىڭ ءمانى زور.
قازاق – باسىنان قانداي ناۋبەت وتسە دە، زامان بولسا دا ۇرپاعىنا ۇلاعاتتى تاربيە بەرە العان حالىق. ۇلاعاتتى، ونەگەلى ۇرپاق تاربيەلەگەن ۇلت. قاشاندا ەلدىڭ ىنتىماعى مەن تۇتاستىعىن، بىرلىگى مەن ەلدىكتى تەرەڭنەن ويلاعان ابىزدار ۇلتتىڭ ۇيىتقىسى بولعان. قازىرگى زاماندا دا مۇنداي قازىنا قاريالارىمىز بارشىلىق.
پرەزيدەنتىمىزدىڭ ايتىپ وتىرعان اقساقالدار ينستيتۋتىن جاڭعىرتىپ، بەدەلىن كوتەرۋ – وتە دۇرىس شەشىم. اقساقالدار كەڭەسى – ۇلتىمىزعا ءتان ينستيتۋت. ويتكەنى اتا-بابالارىمىزدىڭ زامانىندا دا وسىنداي كەڭەستەر قۇرىلىپ، اقساقالدار قازاق قوعامىنداعى كەيبىر ماسەلەلەردى رەتتەپ وتىرعان. ءتىپتى قازاق حاندىعى كەزەڭىندە حاندار مەن باتىرلار اقساقالدارمەن اقىلداسىپ، پىكىرلەسكەنىن تاريحتان بىلەمىز. ياعني، قوعامدىق ماسەلەلەردى شەشۋدە اقساقالدار كەڭەسىنىڭ ءرولى كۇشتى بولعان دەسەك قاتەلەسپەيمىز.
ءوز ويىمدى قوسا كەتكىم كەلەدى. بىرىنشىدەن، «اقساقالدار كەڭەسىنىڭ» قۇرامىندا اقساقالدى اتالارىمىزبەن قاتار اق جاۋلىقتى اجەلەرىمىز دە بولعانى دۇرىس. اجە ونەگەسى – عاسىرلار بويى ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان ۇلى قۇندىلىق، تاربيەنىڭ قاينار كوزى.
ەكىنشىدەن، «قارتىن قازىناعا تەڭەگەن»، «قاريالارىن قۇرمەتتەگەن ەل ازبايدى» دەگەن تەرەڭ ۇستانىمداعى قازاقتىڭ «اقساقالدار كەڭەسى» اسسامبلەيانىڭ ەمەس، پرەزيدەنتتىڭ جانىندا بولۋى كەرەك. پرەزيدەنتتىڭ جانىندا «ايەلدەر ىستەرى جانە وتباسىلىق-دەموگرافيالىق ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا»، «ۇلتتىق قۇرىلتاي» بار ەكەنىن بىلەمىز، «اقساقالدار كەڭەسىنىڭ» وسى كەڭەستەردەن قاي جەرى كەم، ءتىپتى، قازاقى ۇعىممەن ويلاساق، ونىڭ ابىروي-بەدەلى ولاردان جوعارى تۇرۋ كەرەك ەمەس پە؟!
ۇلتىمىز قاشاندا اقساقالدىقتى ار مەن نامىستىڭ تۋى ەتىپ ۇستاپ، «قاريانىڭ ءسوزى – حالىقتىڭ ءسوزى» دەگەن. وسى ۇلى ءداستۇردى جاڭعىرتۋ، زامان اعىمىنا قاراي ونەگەلىك-تاربيەلىك ۇردىسكە اينالدىرۋ – حالقىمىزدىڭ يگى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى بولۋى قاجەت.
قازاق – قارتىنا قاراپ بوي تۇزەيتىن حالىق. قارتىن اقىل دارياسى، دانالىق قازىناسى رەتىندە قادىرلەگەن، ودان ۇلگى الىپ، سولاردى ونەگە كورەتىن ۇلت. قارياسىن قۇرمەتتەپ، قارا شاڭىراقتىڭ قۇتى مەن كيەسى دەپ ۇققان حالقىمىز ولارعا قاشاندا توردەن ورىن بەرىپ، الدىمەن ۇلكەندەرگە جول بەرگەن، باتاسىن الۋعا تىرىساتىن ەل. «اقساقالدار كەڭەسىنىڭ» بەدەلى ۇلتتىق دەڭگەيدە بولىپ، «ۇلتتىق قۇرىلتايدان دا»، «ايەلدەر كوميسسياسىنان دا» جوعارى بولىپ، اتالمىش ەكى كەڭەس اقساقالدارىمىز بەن اجەلەرىمىزدىڭ اقىلىنا جۇگىنىپ، جۇمىستارىن جۇرگىزگەندە عانا، مەملەكەت باسشىسى ويلاعانداي، ۇلت ءداستۇرى ۇلىقتالىپ، «اقساقالدار كەڭەسىنىڭ» جۇمىسى حالىقتىڭ بىرلىگى مەن ىنتىماعىنىڭ ساقتالۋى ءۇشىن قىزمەت ەتىپ، ۇلت يدەولوگياسىنا، ۇرپاق تاربيەسىنە ۇلەسىن قوسا الماق.
وسىعان دەيىن «اقساقالدار كەڭەسى، ابىز اقساقالدارىمىز» دەپ، بۇرىن «پارتيا مەن كومسومولدا بولعانىن» ۇمىتا الماي جۇرگەندەردى ايتقانىمىز، ەشكىمگە وتىرىك ەمەس. ولاردى حالىق اقساقال دەپ ەشقاشان قابىلدامادى. ەندى قۇرىلاتىن «اقساقالدار كەڭەسىنىڭ» قۇرامىندا ەل اراسىنا سىي-قۇرمەتكە يە، ايتارى بار، قاريالار بولۋى كەرەك.
قۇدايعا شۇكىر، قازىنالى اقساقالدار مەن اق جاۋلىقتى اسىل انالار، ەلىمىزدىڭ ءار وڭىرىنەن تابىلادى. ۇلاعاتتى ۇرپاق ءوسىرىپ، ونەگەلى ۇل-قىز تاربيەلەپ وتىرعان دانا قاريالار دا از ەمەس. قازاق قوعامىندا وردالى وي ايتىپ، ۇتقىر بايلام جاساعان تەك قالامگەر، ونەر قايراتكەرلەرى ەمەس. ابىرويلى، ايتارى بار، ەلىنىڭ قۇرمەتى مەن قوشامەتىنە بولەنگەن وسىنداي قارتتاردى قازاقتىڭ كەز كەلگەن وڭىرىنەن كەزىكتىرۋگە بولادى.
جاس ۇرپاعىمىزدىڭ اتا-بابا جولىنان تايماي، ۇلكەندەردىڭ ۇكىلەگەن ءۇمىتىن اقتاۋى ءۇشىن ولارعا ءومىر اتتى مەكتەپتىڭ ساتىسىنان وتكەن، كوپتى كورگەن، كورگەنىن كوكىرەگىنە تۇيگەن اقساقالدى اتالارىمىز بەن اق جاۋلىقتى اجەلەرىمىزدىڭ اقىل-كەڭەسى وتە قاجەت. سوندا عانا اعا بۋىن مەن كىشى بۋىن اراسىنداعى التىن كوپىر جالعانىپ، ۇرپاقارالىق ساباقتاستىق ساقتالىپ، قوعامداعى وتىز جىل بويى «كۇرەسىپ» كەلە جاتساق تا، ازايماي وتىرعان، كوپتەگەن ماسەلەلەردىڭ ءتۇيىنى شەشىلەر ەدى.
«اقساقالدار كەڭەسىنىڭ» قۇرامىندا ەرتەڭگى ۇرپاعىنىڭ قامىن ويلاعان، ۇلت رۋحانياتى جولىندا ءالى دە ايانباي قىزمەت ەتىپ جۇرگەن، كوكىرەك كوزى وياۋ، «ەلىم، جەرىم، ءتىلىم، ۇلتىم» دەيتىن، ادامي قاسيەتى مەن تۇلعالىق بولمىسى بيىك، دانا قاريالارىمىز بولۋى كەرەك دەپ توپشىلايمىن.
تۇرار ساتتارقىزى، ەتنولوگ-تاريحشى،
قر جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى
