"الەۋمەتتىك جەلىدە «جاستاردىڭ ىشىندە ماسىلدىق كوپ» دەپ ايتاتىن دانىشپاندار كوبەيىپ كەتتى. ول قايدان كەلگەن؟ ونىڭ سەبەبى نەدە؟ بارلىق ماسەلە قوعامنىڭ وزىندە. اعا بۋىن اقىلگويسىنبەي، الدىمەن جاستارعا جاعداي جاساۋى قاجەت. وقۋىن اياقتاپ، اسكەردەن كەلگەن جاستارعا مىندەتتى تۇردە 10 سوتىق جەر بەرىلىپ، جۇمىسپەن قامتىلۋى ءتيىس". بۇل پىكىردى بەلگىلى قوعام قايراتكەرى جانۇزاق اكىم Adyrna.kz پورتالىنا بەرگەن سۇحباتىندا ايتتى.
"ينتەللەكتۋالدىق ۇلتتىڭ جاۋى - ماسىلدىق. ال ينتەللەكتۋالدىق ۇلتتى زيالىلار قالىپتاستىرادى. زيالىلارى جوق ەل نە توبىر، نە حالىق، نە تۇرعىندار دەڭگەيىندە قالىپ قويادى. ۇلت بولىپ قالىپتاسپايدى. ۇلت دەگەنىمىز – تاريحى دا، تەگى دە، ءدىنى دە، قانى دا، جانى دا ورتاق، ءبىر تىلدە سويلەيتىن، ءبىر ماقسات ءۇشىن كۇرەسەتىن، رۋحى دا ءبىر قاۋىم ۇلت بولىپ قالىپتاسادى. ماسىلدىققا قارسى تۇرىپ، ينتەللەكتۋالدىق ۇلت قالىپتاستىرا بىلگەن جاپونيا، كانادا، سكانديناۆيا، شۆەيتساريا، فرانتسيا، يزرايل جانە ت.ب. ەلدەر بىزگە تاپتىرماس ۇلگى. مىسالى، الەمدەگى ەۆرەيلەردىڭ سانى قازاقپەن بىردەي. بىراق ولاردىڭ ىشىنەن ناعىز ينتەللەكتۋال 300-دەن استام نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتتارى شىققان. وكىنىشكە قاراي، ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن عالىم بولسىن، جازۋشى بولسىن، ت.ب. بىردە-ءبىر ادامدى سونداي دەڭگەيگە شىعارا الماي وتىرمىز. مىنە، ءبىزدىڭ باستى ايىرماشىلىعىمىز وسىدا. سوندىقتان ينتەللەكتۋالدىق ۇلت بولىپ قالىپتاسامىز دەسەك، بىزگە پسيحولوگيامىزداعى، مەنتاليتەتىمىزدەگى، مىنەزىمىزدەگى كوپ نارسەنى وزگەرتۋ قاجەت بولادى. «ەگەر بالاعا قانداي تاربيە بەرىپ جاتقانىڭدى كورسەم، ءجۇز ۇرپاقتان كەيىن ۇلتتىڭ قانداي بولاتىنىن ايتا الامىن»،- دەيدى شىعىس دانالىعى. "ەكىگە ەكى قوسسا ءتورت بولادى دەيدى عوي. سول سەكىلدى بۇل دا رۋحاني دۇنيەدە جازىلىپ قويعان فورمۋلالار. "مىسالى، جاپوندار «ەگەر اتا-انا بارلىق تاپقان-تايانعانىن بالاسىنا جۇمسايتىن بولسا، ول بالا اتا-اناسىنىڭ جەلكەسىنە ءمىڭىپ وتىراتىن ماسىل بولادى. ال سول بالانىڭ بالاسى، ياعني نەمەرەسى قايىرشى بولىپ كەتەدى» دەيدى. بۇل دا زاڭدىلىق",- دەيدى جانۇزاق اكىم.
قوعام قايراتكەرىنىڭ ايتۋىنشا، ينتەللەكتۋالدىق ۇلتتى قالىپتاستىرۋ بالا تاربيەسىنەن باستالادى.
"بىزدە قازاقتا «اتاڭنان بوتا قالماسىن، باتا قالسىن» دەپ ايتادى عوي. ءفوربستىڭ دەرەگى بويىنشا، باي ادامداردىڭ 90 پايىزدان استامى ءۇشىنشى ۇرپاقتان كەيىن ءبارى كەدەيلەنىپ قالادى ەكەن. اقشا دەگەن سونداي نارسە عوي. ال ءبىلىم، عىلىم جولىندا ۇرپاق بولاشاعى ءۇشىن اتقارىلعان يگى ىستەر ۇزاققا قالادى. فيندار «بالا مەكتەپكە، ۋنيۆەرسيتەتكە، جۇمىسقا ورنالاساردا وعان ەشكىم كومەكتەسپەۋى ءتيىس. ول ءوزى ۇمتىلۋى كەرەك» دەپ وسى زاڭدىلىقتى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق داستۇرىنە كىرگىزىپ قويعان. مىنە، ءدال وسى ۇلتتىق يدەيا ارقىلى بۇگىندە فيندار بۇۇ-عا كىرەتىن 200-گە جۋىق ەلدەردىڭ ىشىنەن وسىمەن التىنشى رەت الەمدەگى ەڭ باقىتتى حالىق اتاندى. ال بىزدە ءبارى كەرىسىنشە. «بالامنىڭ وقۋعا تۇسۋىنە كومەكتەسەمىن» دەپ پارا بەرەدى. ۇبت-نى ساتىپ الىپ، مەملەكەتتىك گرانتقا جارماساتىندار ءجيى كەزدەسىپ جاتادى. مىنە، وسىنداي جاعدايلاردان كەيىن قوعامدا ماسىلدار پايدا بولادى. اعىلشىندار «بالا تاربيەسى، ول دۇنيەگە كەلگەننەن ءجۇز جىل بۇرىن باستالادى» دەيدى. ياعني سول ۇلتتىڭ ءداستۇرى، مادەنيەتى، تۇرمىسىنا نەگىزدەلگەن تاربيەنى بويىنا ءسىڭىرىپ وسكەن بالا قازاق بولسا، قازاق بولادى. اعىلشىنداردىڭ ورتاسىندا وسسە، تازا اعىلشىن بولىپ شىعادى. ءبىزدىڭ قازاقتا «بالانى 15 جاسقا دەيىن قۇلىڭداي جۇمسا، 15 جاستان كەيىن دوسىڭداي سىيلاپ، اقىلداس» دەيدى. ياعني اقىل-ەسى كىرگەننەن كەيىن ونى سەن وزىڭمەن تەڭ سويلەسەتىن قۇرداسىم دەپ ساناۋىنا بولادى. ال وعان دەيىن بالاعا قاتال بولۋ كەرەك. مىسالى، اكەمىز مارقۇم ءبىزدى وسىرگەندە «جەتەلەگەن تازى تۇلكى الماس. ارقاشان وزدەرىڭ جەتىلىڭدەر» دەپ ايتاتىن...", - دەيدى جانۇزاق اكىم.
ماسىلدىقتان ارىلعىمىز كەلسە، جاستارعا جاعداي جاساۋىمىز قاجەت.
"الەۋمەتتىك جەلىدە «جاستاردىڭ ىشىندە ماسىلدىق كوپ» دەپ ايتاتىن دانىشپاندار كوبەيىپ كەتتى. ول قايدان كەلگەن؟ ونىڭ سەبەبى نەدە؟ بارلىق ماسەلە قوعامنىڭ وزىندە. اعا بۋىن اقىلگويسىنبەي، الدىمەن جاستارعا جاعداي جاساۋى قاجەت. بىزدە بۇرىن ورتا مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ، مىندەتتى بىردە 1-2 ماماندىق الىپ شىعاتىن ەدى. اۋىلدىق جەرلەردە ۋچيليششيلەر بولاتىن. كومباينشى، تراكتورشى، شوپىر، سلەسار، سۆارششيك جانە ت.ب. ءبارىن دايىندايتىن. قازىر بىرىدە جوق. مىنا شەتەلدىك كومپانيالارعا ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن ەكونوميست، زاڭگەرلەردەن گورى سۆارششيك، توكارلار كوپ كەرەك. ال بىزدە ولاردى دايىندامايدى. ءبارىن تەرىس جاساپ قويعانبىز. بار نارسەنى جوق قىلىپ، جوقتان بار جاساي المايدى. بىزدە «قازاقستان اليانسى» دەگەن ۇلكەن قاۋىمداستىق بار. 90-نان استام عالىم اكادەميكتەر كەلەسىدەي جوبا دايىنداپ شىقتىق. مەكتەپ بىتىرەتىن ۇل-قىزدار ەكى ماماندىق الىپ شىعۋى كەرەك. ەگەر اۋىلدى جەردە تۇرسا، اۋىلدىڭ تەحنيكاسىن ايدايتىن تراكتورشى، ەكىنشىسى شوپىر جانە ت.ب. جىگىتتەر اسكەرگە بارعاندا، اسكەر ءبىر جىل ەمەس ەكى جىل بولۋى كەرەك. قازىر «ەلدى قورعاۋ» دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزى تاباننىڭ استىندا قالدى. ول ابىرويلى مىندەت قوي. سول ەكى جىلدا جاستار مىندەتتى تىردە قوسىمشا ماماندىق الىپ شىعۋى كەرەك. سوسىن بۇرىنعى العان ەكى ماماندىعىن ءارى قاراي دامىتاتىن بولۋى ءتيىس. نەمەسە سول باعىتتا جۇمىس ىستەيتىندەي جاعداي جاسالۋى قاجەت. وقۋىن اياقتاپ، اسكەردەن كەلگەن جاستارعا مىندەتتى تۇردە 10 سوتىق جەر بەرىلۋى ءتيىس",- دەيدى قوعام قايراتكەرى.
جاستاردىڭ ماسىل بولۋى - قوعام بولاشاعىنىڭ جوقتىعى...
"قازاقستان اليانسى" قاۋىمداستىعى 2018 جىلى ۇكىمەتتەن تالاپ ەتىپ 2 ميلليون جاستاردى 2018-2025 جىلعا دەيىن تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا بيۋدجەتتەن قارجىلاندىردى. جاستار ۇيلەرىن الىپ جاتىر. ارينە، بۇل شەشىم ءبىزدى تولىق قاناعاتتاندىرىپ وتىرعان جوق. بىراق، ايتەۋىر شۇكىر. «جاستار ماسىل. ماسىلدىققا بەيىم» دەگەندى ءجيى ايتادى. اۋداندىق، قالالىق، وبلىستىق اكىمشىلىكتەر، ءتيىستى الەۋمەتتىك دەپارتامەنتتەر جاستاردى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتە الماي جاتىر. بىزدە حالىق سانى كوپ ەمەس قوي. سونىڭ وزىندە جۇمىسپەن قامتي الماي جاتادى. سەبەبى، بۇل ماسىلدىق بىزدە نەمەسە پسيحولوگيالىق تىلمەن ايتقاندا «ينفانتاليزم» بيلىكتەن باستالادى. 80 پايىز ەكونوميكانى شەتەلدىك كومپانيالارعا بەرىپ قويىپ، ەلدى دامىتامىز دەيمىز. ول وتارلانۋدىڭ ءبىر ءتۇرى. ەكونوميكالىق وتارلانۋ. جارايدى 1990 جىلدارى بەرىلدى مە، ەندى قايتارىپ الۋ كەرەك. كەم دەگەندە ءىرىلى-ۇساقتى كومپانيالاردىڭ 50 پايىزىن مەملەكەتكە قايتارۋ كەرەك. ەكونوميكانى ءوزى باسقارماعان ەل باسقاعا تاۋەلدى بولادى. نەمەسە وتار بولادى. ءبىز وسىلاي جارتىلاي وتاردىڭ جاعدايىنا ءماز بولىپ وتىرمىز. ماسىلدىق بىزدە جۇيەنىڭ بارلىق سالاسىنا كىرىپ كەتكەن. ونىڭ ىشىندەگى ەڭ قاۋىپتىسى - جاستاردىڭ ىشىندەگى ماسىلدىق. سەبەبى، ول مىنا بىزدەگى ءسۋيتسيدتىڭ نەگىزگى سەبەبى سول. ومىرگە دەگەن سەنىمنىڭ جوقتىعىنان ءوز-وزدەرىنە قول جۇمساپ جاتىر. جاستاردىڭ ماسىل بولۋى - قوعامنىڭ بولاشاعىنىڭ جوقتىعى. ماسىلدىقتان قۇتىلۋىمىز ءۇشىن كوپ نارسەنى قايتا قاراۋىمىز قاجەت. جاستارىمىز كوللەدج، ۋنيۆەرسيتەتتە زامانعا ساي، بۇگىنگى نارىققا قاجەت مىقتى-مىقتى ماماندىقتار الىپ شىقسا، ول ءوز-وزىنە سەنىمدى بولىپ، وتباسىن قۇرايتىن جاعدايعا جەتەدى نەمەسە كاسىپكەرلىكپەن اينالىساتىن دەڭگەيگە كوتەرىلەدى",- دەپ تۇيىندەدى ءسوزىن جانۇزاق اكىم.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
