ەگەر انا ءتىلىنىڭ مۇشكىل جاعدايى تۋرالى اسانقايعىعا سالىنا زارلاپ، جىلاپ-سىقتاۋ جونىنەن الەم چەمپيوناتى وتكىزىلەتىن بولسا، وندا ءبىزدىڭ قازەكەم، ءسوزسىز، ءبىرىنشى ورىن الار ەدى. جانە دە سول جۇلدەنى الىپ جاتىپ، مىندەتتى تۇردە ورىسشا «سپاسيبو» ايتار ەدى.
بۇل تۇجىرىمىمنىڭ بۇلتارتپاس دالەلدەرى مەن جارقىن كورىنىستەرىن تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى كۇندە قۇلاعىمىزبەن ەستىپ، كوزىمىزبەن كورىپ كەلە جاتىرمىز: مەملەكەت باسشىسى اۋىق-اۋىق مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن اسپانعا ءبىر كوتەرىپ تاستاپ، جۇرتتى سەرپىلتىپ ءھام ۇمىتتەندىرىپ قويادى دا، ارتىنان ءوز قاراماعىنداعىلارعا قويعان جاڭا تالاپتارى سيىرقۇيىمشاقتانىپ كەتە بارادى…
مىنە، كۇنى كەشە پرەزيدەنت قازاق تىلىنە قاتىستى تاعى دا ءبىر مىقتى، ساياسي ماڭىزى مەن استارى تەرەڭ پىكىر ايتىپ قالدى. اقورداداعى كەزدەسۋىنىڭ بىرىندە ايتقان ونىڭ ءتىل تۋرالى پىكىرى ەلدى ءدۇر سىلكىندىرىپ جىبەردى. كەيبىرەۋلەر ونىڭ بۇل سوزدەرىن ءتىل ماسەلەسىندەگى تۇبەگەيلى بەتبۇرىس، رۋحاني رەۆوليۋتسيا رەتىندە قابىلداپ، بورىكتەرىن اسپانعا لاقتىرىپ جاتتى.
ءبىر جاعىنان، وسىنىڭ ءوزى كۇلكىلى. تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 26 جىلدان استى. ءبىز بولساق ءالى دە بالا سياقتىمىز: ءتول ۇكىمەتتىڭ وتىرىسى مەملەكەتتىك تىلدە ءوتىپ جاتقانىنا قۋانىپ جاتىرمىز. نەتكەن اقكوڭىل دە اڭقاۋ ەدىك!
بىراق ەشتەن كەش جاقسى، بيلىككە دەگەن و باستا قالىپتاسقان سىنشىل كوزقاراسىما قاراماستان، پرەزيدەنتتىڭ ءدال وسى ءسوزىن، وسى جاريا ۇستانىمىن ءوز باسىم ىشكى ساياساتتاعى وڭ ءارى مىقتى وزگەرىس دەپ سانايمىن. ونىڭ سىرتقى ساياساتقا دا ءوز اسەرى بار ەكەنىن ۇعىنا بىلەيىك. ويتكەنى تىلگە قاتىستى (سونىڭ ىشىندە ورىس تىلىنە ءتيىپ كەتەتىن) مۇنداي تالاپ قازىرگى كۇردەلى گەوساياسي احۋال تۇسىندا ايتىلىپ جاتقانى دا پرەزيدەنت پوزيتسياسىنىڭ پارمەنى مەن سالماعىن ارتتىرىپ جىبەردى. «ورىس الەمىن» پوستسوۆەتتىك كەڭىستىكتە مۇمكىندىگىنشە ساقتاپ قالۋ، كەرەك بولسا، ونىڭ اۋقىمىن ودان ءارى كەڭەيتە ءتۇسۋدى ماقسات تۇتىپ، ءوز ساياساتىنىڭ ۇستىنى ەتىپ العان كرەملگە اقوردانىڭ ءدال وسى مالىمدەمەسى ۇناپ قالماعانى بەسەنەدەن بەلگىلى. بۇل جاعىن دا ءتۇسىنىپ، بيلىكتىڭ وسى نيەتىنە، ۇلتشىلدىق تۇرعىداعى جاريا سوزىنە قولداۋ كورسەتۋىمىز كەرەك.
پرەزيدەنتتىڭ ءسوزىن قۇپ الىپ، كەلەسى كۇنى ۇكىمەت ءوز وتىرىسىن تازا قازاقشا وتكىزۋگە تىرىسىپ باقتى. سوندا دا قىسقا كۇندە قىرىق ءولىپ، ۇياتقا ۇشىراعان مينيسترلەر مەن اكىمدەر تابىلىپ جاتتى. سونىمەن بىرگە وسىناۋ تالاپتى تەك قانا رەسمي جيىندار مەن حات الماسۋدى قازاقشالاندىرۋ دەپ ءتۇسىنۋ – تۇبەگەيلى قاتە. ول – تەك بيۋروكراتيالىق، كەلتە قايىرىلاتىن كەڭسەلىك ءتاسىل عانا. قالىپتاسقان تىلدىك جاعدايدى تۇبەگەيلى وزگەرتۋ ءۇشىن شەندىلەر ءوزارا، حالىقپەن جانە باسپاسوزبەن دە قازاقشا سويلەسۋى ءتيىس. بىراق قازاقشا مۇلدەم قاقپايتىن مينيسترلەر مەن دەپۋتاتتار ەندى نە ىستەيدى ەكەن؟ ىلەسپە اۋدارماعا جۇگىنىپ، قۇتىلىپ كەتەدى-اۋ دەپ وتىرمىن.
ءجا، بۇنىڭ ءبارى – ماسەلەنىڭ بارىمىزگە بەسەنەدەن بەلگىلى جالپى ساياسي جاعى. مەن بولسام، باسقا جاعىن ايتقىم كەلىپ وتىر.
ورىسشا بارلىق سايتتاردا پرەزيدەنتتىڭ ءسوزى: «دەياتەلنوست پارلامەنتا ي پراۆيتەلستۆا دولجنا وسۋششەستۆلياتسيا تولكو (!) نا گوسۋدارستۆەننوم يازىكە»، – دەپ بەرىلگەن ەدى. ءوز باسىم، باسقا – باسقا، ناق وسى ورىس تىلىندە پرەزيدەنت دايەكسوزىنىڭ ءدال وسىلاي بەرىلۋىن ۇلتتىق ساياساتتاعى مورالدىق جەڭىس دەپ قابىلداپ، ىشتەي «تاۋبە!» دەگەن بولاتىنمىن.
بىراق قۋانىشىم كوپكە سوزىلمادى.
ويتكەنى پرەزيدەنت ءسوزىنىڭ قازاقشا نۇسقاسى (اقوردانىڭ رەسمي سايتىندا): «پارلامەنت پەن ۇكىمەتتىڭ قىزمەتى مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزىلۋگە ءتيىس»، –دەپ بەرىلدى.
ياعني رەسمي كەڭسەلەردىڭ بوساعاسىندا ءپاس بوپ جۇرگەن مەملەكەتتىك ءتىلدى توردەن ءبىر-اق شىعارعان، قازاقستان جاعدايىندا ەرەكشە ساياسي ماڭىزى مەن سالماعى بار «تولكو»دەگەن ءسوز ەكى ورتادا ءىز-ءتۇزسىز جوعالىپ كەتتى. دالىرەك ايتساق، ونى بىرەۋلەر الىپ تاستادى.
ءوز باسىم مۇنداي جايتقا اسا تاڭعالعان دا جوقپىن. ويتكەنى بۇنداي جاعداي ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ تابيعاتىنا وتە-موتە ءتان قۇبىلىس: بىزدە قازاقتىلدى جانە باسقا ءتىلدى اۋديتورياعا ەكى ءتۇرلى مەسسەدج جونەلتىپ وتىرۋ ادەتكە اينالىپ كەتكەلى قاشان!
مۇنداي ءسوز ەكۆيليبريستيكاسىن مەن ءبىز ءالى دە ارىلا الماي كەلە جاتقان، ەسكى، سوۆەت داۋىرىنەن قالعان اۋرۋدىڭ سارقىنشاعى دەپ بىلەمىن. قيت ەتسە بولدى، ءورىستىلدى قاۋىمنىڭ، ونىڭ ارتىندا تۇرعان سولتۇستىك كورشىنىڭ قاباعىنا قارايمىز. «ولار نە ويلاپ قالادى ەكەن؟» دەپ ۋايىمدايمىز. الا تايداي ءبۇلىنىپ قالار دەپ، كرەمل جاققا ءالى دە جالتاقتايمىز. قۇددى ءبىر قۇبىلامىز مەككە ەمەس، ماسكەۋ سياقتى.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، پرەزيدەنتتىڭ ءبىر اۋىز ءسوزىن ەكى ءتۇرلى ەتىپ ەلگە تاراتىپ، ماسقارا بولدىق. ۇلتتىق مۇددە ءۇشىن كۇرەستە ءبىر قادام العا جىلجىپ، ەكى قادام ارتقا شەگىندىك.
ءجيى ايتىپ جۇرەتىن ءبىر ءسوزىمدى وسى جەردە قايتالاي كەتسەم، ارتىق كورمەڭىزدەر.
كەنجە قىزىم قازاق مەكتەبىندە وقيدى. ساباقتان الىپ كەتۋگە بارعانىمدا، مەكتەپ اۋلاسىندا باسقا ۇلت وكىلدەرىن كەزدەستىرىپ قالامىن. وسىندا وقيتىن بالالاردىڭ اتا-انالارى. «بالاڭىزدى نەگە قازاق مەكتەبىنە بەردىڭىز؟» – دەگەن ساۋالىما ولار: «ءوز باسىم سوۆەت داۋىرىندە ورىسشا وقىدىم، جاسىم كەلىپ قالدى، ەندىگى جەردە قازاقشا ۇيرەنىپ جەتىستىرۋىم نەعايبىل. بىراق قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قازاق تىلىندە. مەن ورتاق وتانىمىزدان ەشقايدا كوشپەيمىن. سوندىقتان دا مەنىڭ بالام ەرتەڭ ەشكىمنەن دە كەم بولماي، قازاق ەلىندە تولىققاندى ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن وسى مەكتەپكە بەردىم»، – دەپ جاتادى.
مىنە، باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ سانا-سەزىمىندەگى رەۆوليۋتسيا وسى. ال ءبىزدىڭ شەندىلەر ءالى دە بولسا وسى اسا ماڭىزدى پسيحولوگيالىق وزگەرىستى ۇعا الماي كەلەدى (الدە ۇققىسى جوق پا، بىلمەدىم). ياعني قازاق ءتىلىنىڭ ۋاقىت وتكەن سايىن وركەندەي تۇسەتىنىنە باسقا جۇرت سەنەدى دە، ءتيىستى قام-قارەكەت جاسايدى، ال ءبىزدىڭ اقپاقۇلاق مينيسترلەر مەن دەپۋتاتتار پرەزيدەنت ءبىر جەرىنەن تەۋىپ قالماسا، قوزعالعىسى جوق. نە دەگەن ماسقارا! نە دەگەن رۋحاني بەيشارالىق!
«باسقا ۇلتتاردىڭ قۇقى بۇزىلادى» دەپ بايبالام سالۋشىلارعا ايتار ءۋاج مىناداي بولۋى ءتيىس.
پرەزيدەنتتىڭ سوزىندە ءوز قىزمەتىن قازاقشا جۇرگىزۋ تالابى مينيسترلەر مەن دەپۋتاتتارعا قويىلىپ وتىر. ياعني ءوزىن ساياسي قىزمەتكە ارناعىسى كەلەتىن كەز كەلگەن ازامات ءتىل تۇرعىسىنان وسىنداي تالاپ قويىلاتىنىن ءبىلۋى ءتيىس. سوعان دايىن بولعانى ابزال. ءتىلدىڭ مايىن تامىزباساڭ دا، تالاپتان، تىرىسىپ باق. ونىڭ ءوزىن جۇرت جىلى قابىلدايدى، باتاسىن بەرەدى.
ونىڭ ۇستىنە شەندىلەردىڭ قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋگە دەگەن ىنتا-جىگەرى ارتا تۇسپەك، ويتكەنى ونداي جاعدايدا ءبىلىمى مەن ىسكەرلىگى تەڭ ەكى ۇمىتكەردىڭ ىشىنەن قازاقشا كوسىلىپ تۇراتىن كادر عانا توپ جارارى دا تۇسىنىكتى عوي. قازاقشا بىلسە، ءوز سالاسىنا قاتىستى اقپارات اياسى دا كەڭي تۇسەدى، قازاقى بوپ بارا جاتقان قوعاممەن ارالاسۋى دا جەڭىلدەيدى، سايلاۋعا تۇسە قالسا قولداۋشىلارى دا كوبەيەدى.
قازاق ءتىلىن وقىپ-ۇيرەنگىسى كەلمەسە، باسقا، جەكە شارۋامەن اينالىسسىن. مينيستر نە دەپۋتات بولماي-اق تا كۇن كورۋگە بولادى عوي.
ارينە، مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن وزىنە لايىقتى كونستيتۋتسيالىق دەڭگەيگە كوتەرۋ ءۇشىن اتقارىلار شارۋا شاش ەتەكتەن. ونى بارشامىز ايتىپ تا ءجۇرمىز. ونىڭ ىشىندە تەك شەنەۋنىكتەردى سىناپ-مىنەپ قانا قويماي، وسىناۋ ىسكە جالپىۇلتتىق سيپات بەرىپ، قوعامدى دا قاتىستىرۋ مىندەتى الدا تۇر. ماسەلەن، كۇنى كەشە اتاعى جەر جارىپ، دۇركىرەپ جۇرگەن «قازاق ءتىلى» قوعامى قايدا؟ نەگە ونىڭ جۇمىسىن جانداندىرمايمىز؟ قازاق ءتىلى ءۇشىن كۇرەس ء(ار نارسەنى ءوز اتىمەن اتاۋ كەرەك) قوعامدىق كۇرەس بولمايىنشا، ماسەلە ورنىنان جىلجىمايدى.
بيلىكتەگىلەردىڭ ءبارى ماڭگۇرت ەمەس، ول جاقتا دا ۇلتتىق مۇددە جولىندا كۇرەسۋگە دايىن ازاماتتار بار. بىراق قوعامنىڭ قىزۋ قولداۋىنسىز ولاردىڭ قولى قىسقا، مۇمكىندىكتەرى شەكتەۋلى.
ەڭ باستىسى، سانامىزعا ءسىڭىپ كەتكەن رۋحاني رەفلەكستەن، ءتىلى مەن ءدىلى بولەك باسقالاردىڭ قاباعىنا قاراۋ ادەتىنەن ات قۇيرىعىن كەسىسىپ، ءبىرجولاتا قۇتىلۋىمىز كەرەك. مەنىڭشە، قازاقتىڭ ءوزى دە، ونىڭ دوسى مەن دۇشپانى دا ونداي وزگەرىستى وركەنيەتتىك دامۋدىڭ ءبىر كورىنىسى دەپ قابىلداپ، ءتىل ساياساتىنداعى ءبىزدىڭ جاڭاشا قيمىل-ارەكەتىمىزدى قابىلداۋعا دايىن.
ءامىرجان قوسانوۆ، ساياساتتانۋشى
ارنايى «جاس الاش» ءۇشىن
