قازاقستاندى جانە بۇكىل ورتا ازيانى وياتقان 1916 جىلىندا بولعان ۇلت-ازاتتىق كوترىلىسىن كەزىندە مۇحتار اۋەزوۆ قيلى زامان دەپ اتاعان. حالقىمىزدىڭ باسىنان كەشكەن، ازاتتىقتىڭ جولىندا تاريحي بەلەس بولعان وسى قاندى وقيعانى ەل تار زامان دا دەۋشى ەدى. ءبىر جاعىنان بۇل تاريحي قۇبىلىستى ىرعىزدان باستاپ فەرعانا القابىنا دەيىن قازاق، قىرعىز، ۇيعىر، وزبەك، تاجىك قاتىسقان ءبىرتۇتاس كوتەرىلىس رەتىندە قاراستىرۋعا بولادى، سونىمەن قاتار ءار ءبىر ايماقتىڭ، كوتەرىلىس وشاعىنىڭ ءوز ەرەكشەلىكتەرى، ماڭىزدى وقيعالارى، شايقاستارى، جەڭىس-جەڭىلۋلەرى، كوسەمدەرى، باتىرلارى بولعان.
مىسالى، مۇحتار اۋەزوۆ قيلى زامان دەپ قارقاراداعى البان كوتەرىلىسى تۋرالى رومانىن جازدى. وعان قوسا، جەتىسۋداعى جايىلمىس بولىسى، قورداي، مەركى، اقسۋات، ىرعىز، باياناۋىلداعى وقيعالارىنىڭ ارقايسىسى ءبىر ەرلىك داستانى، بۇكىل ەلدىڭ قاسىرەتى. كورشىلەس قىرعىزستاندا 1916 جىلدى شوڭ ۇركىن دەپ، ۇلتتىڭ ەڭ قايعىلى كەزەڭى، ەڭ اۋىر قاسىرەتى دەپ سانايدى. وزبەك پەن تاجىك ەلدەرىنىڭ دە تاريحىندا 1916 جىل قايعىعا تولى وقيعا رەتىندە ءىز قالدىردى.
بىراق، قالاي بولسا دا تورعاي كوتەرىلىسىنىڭ دە، بۇكىل ورتا ازيالىق كوتەرىلىسىنىڭ دە سوڭعى شايقاسى، قيلى زامانعا نۇكتەنى قويعان وقيعا –
دوعال-ۇرپەك شايقاسى ەدى. اقپاننىڭ 22-ءسى مەن 24-ءىنىڭ اراسىندا دوعال-ۇرپەك شايقاسىنا 101 جىل تولدى. ابدىعاپپار جانبوسىنۇلى باستاعان، امانكەلدى قوستاعان كوتەرىلىس جارتى جىلعا سوزىلدى. تاتىر كولىنىڭ جانىندا بولعان شايقاستان باستاپ، تورعاي قورشاۋىمەن، قۇمكەشۋ شايقاسىمەن جالعاسقان كوتەرىلىس قىسقى دوعال-ۇرپەك شايقاسىمەن اياقتالدى. كوتەرىلىستىڭ جوعارى دەڭگەيدە ۇيىمداستىرىلعان جۇيەنى ايتۋ كەرەك. باسىندا ابىعاپپار،
وسپان، قاسىم حان بولىپ سايلاندى، كەيىن كوتەرىلىسشىلەرىنىڭ باسشىسى ابدىعاپپار ءامىر لاۋازىمىنا، ساربازداردىڭ قولباسشىسى امانكەلدى ساردار لاۋازىمىنا يە بولدى. دالانىڭ كوشپەندىلەردىڭ اسكەري دەموكراتياسىنا،
بۇرىننان كەلگەن اسكەري قول قۇرامىنىڭ سترۋكتۋراسىنا سۇيەنىپ، كەڭەس قۇرىلدى، ساربازداردى ونباسى، ەلۋباسى، ءجۇزباسى، مىڭباسىلار باسقارعان.
قول باسقارۋ عانا ەمەس، ەل باسقارۋ دا جۇيەسى ۇيىمداستىرىلعان ەدى.
تورعاي كوتەرىلىسىن باسىپ تاستاۋ ءۇشىن جازالاۋ شارالارىن باسقارعان گەنەرال-لەيتەنانت لاۆرەنتەۆ ەدى. اقپاننىڭ اياعىندا كوتەرىلىسشىلەرگە
قارسى پولكوۆنيك تۋرگەنەۆ باسقارعان 13-ءشى ورىنبور پولكى شىقتى. قۇرامىندا 6 اتتى جۇزدىك، ءبىر اتتى جانە ءبىر جاياۋ ۆزۆود، 4 زەڭبىرەك پەن 6 پۋلەمەت بولدى. ساربازداردىڭ سانى 20 مىڭعا جۋىق ەدى. ساربازدا ايبالتا، قىلىش، نايزامەن قارۋلانعان ەدى. 171-اق مەرگەن قولىندا مىلتىق ۇساتاعان.
جالىندى شايقاس قان جوساعا اينالعان. كەڭ دالا، سارى اياز، ومبى قار.
شايقاستا امانكەلدى قولباسشى رەتىندە تاكتيكانىڭ شەبەرلىگىن كورسەتتى،
كەيكى باتىر تاپقىرلىعىن، مەرگەندىگىن كورسەتتى، جاراقاتتاندى. ەرجۇرەك ساربازدار قىرىلسا-داعى بەرىلمەدى، جەڭىلمەدى، جازالاۋشى وترياد شىعىنعا ۇشىراپ، ماقساتىنا جەتپەي شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى.
جازالاۋشىلار قازا تاپقان سولداتتاردى شاناعا سالىپ تورعاي قالاسىنا
قايتتى. جوسپارى بويىنشا جازالاۋ وپەراتسياسى جاز شىققان سوڭ جالعاستىراتىن ەدى. بىراق اقپان توڭكەرىسى كوتەرىلىستىڭ اياقتاۋىنا سەبەپ بولدى. ارينە، تاريح تولقىنىنداعى بۇرالاڭ جول، ۇلت تاعدىرىنىڭ تايعاناعى
ءالى الدا ەدى. بىراق، باسقا وقيعالاردان بولەك تۇراتىن 1916 جىلىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى وسى دوعال-ۇرپەك شايقاسىمەن اياقتادى.
اسقار دايىربەك
