قازاق ءالىپبيى قالىپقا تۇسكەنمەن، قايتا قارار ارىپتەر بار…
قازاق ءتىلى ءالىپبيىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا نازارىنا
قازاقتىڭ لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن جاڭا ءالىپبيىن قابىلداۋ – جالپىحالىقتىق قولداۋعا يە بولىپ، جاپپاي تالقىلاۋ وزەگىنە اينالدى.
ەڭ ءبىرىنشى قازاقشا ءتول ارىپتەردى ديگرافپەن تاڭبالاعان ءالىپبي قوعامدا قاتتى قارسىلىققا ۇشىرادى. ەكىنشى رەت وزگەرتىلىپ، لاتىن گرافيكاسىنا ءوتۋ تۋرالى پرەزيدەنت جارلىعىمەن جاريالانعان اپوستروفتى نۇسقانىڭ دا، قولدانۋ بارىسىندا كەمشىلىكتەرى شىعىپ، ەل كوڭىلىنەن شىقپادى. ەندى، مىنە، ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەل تىلەگىن ەسكەرىپ، «قازاق ءتىلى ءالىپبيىن كيريلليتسادان لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 2017 جىلعى 26 قازانداعى №569 جارلىعىنا وزگەرىس ەنگىزدى. حالىقتىق تالقىلاۋ قالىپقا تۇسىرگەن قازاق ءالىپبيى ومىرگە جول تارتتى. اق جول تىلەيمىز! 2017 جىلى 26 قازاندا ەلباسى جارلىعى شىققاندا ەل قاتتى قۋاندى. «ەڭ باستىسى ساياسي شەشىم شىقتى! قازاقتىڭ جاڭا ءالىپبيى – لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن الىپبيگە ءوتۋ قابىلداندى. 1940 جىلى قازاق حالقىنان ءبىر اۋىز سۇراماي-اق بىر كۇندە قابىلدانعان كيريلليتسا بۇعاۋىنان 77 جىلدا ارەڭ بوسادىق. ۇلتتىق رۋحاني وتارسىزدانۋ لاتىن الىپبيىنە كوشۋمەن باستالادى!» – دەپ جازدىق ءبىز.
مەن ءوز باسىم لاتىن الىپبيىنە ءوتۋدى ونشاقتى جىلدان بەرى قولداپ، قۋاتتاپ كەلەمىن. 2013 جىلى19 اقپاندا جازعان «لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە قارسىلىق – ۇلت مۇددەسىنە قارسىلىق!» اتتى ماقالام ۇلكەن قوعامدىق پىكىر تۋعىزدى. جالىندى جاستاردان العىس، ارداقتى اعالارىمنان «قارعىس» العىزعان وسى ماقالادا ايتقان ويلارىمنىڭ بۇگىندە ىسكە اسىپ كەلە جاتقانىنا شۇكىرشىلىك ايتامىن. سودان بەرى قانشاما ماقالا جازىپ، قانشا جيىنداردا سويلەگەنىمىزدى ساناپ جۇرگەن جوقپىز. سوڭعىلارىن ايتار بولسام، العاشقى ديگرافتىق جوباعا قارسى شىققان بىرنەشە ماقالام جانە اپوستروفتى نۇسقانىڭ كەمشىلىكتەرىن كورسەتكەن «ەڭ باستىسى، لاتىن ءالىپبيى تۋرالى شەشىم قابىلداندى! ەندى الەۋمەت بولىپ، ارىپتەر الپەتىن تۇزەي بەرەمىز» اتتى 8 قاراشادا (2017 جىل) جاريالاعان ماقالالارىمدا ناقتى ۇسىنىستار جاسالعان بولاتىن
مۇندا ءبىز اپوستروفتىڭ اپروباتسيا كەزىندە كەدەرگى جاساعان ءۇش كەمشىلىگىن كورسەتە وتىرىپ، 9 ءارىپتىڭ ۇستىنە اكۋت قويعان نۇسقاسىن ۇسىنىپ ەدىك، سونىڭ 6 ءارپى سوڭعى وزگەرىسكە ەنگەنىنە قۋانىپ وتىرمىز.
ماقالادان مىسال كەلتىرە كەتەيىن:
«…سونىمەن، Á (ا) دەگەن اكۋتتى نۇسقا A’(ا) دەگەن اپوستروفتان اناعۇرلىم دۇرىس قوي. ويتكەنى ارتىق ورىن المايدى، بۋىنعا ءبولۋ مەن ينتەرنەتتەن دەرەكسوز ىزدەۋدە دە كەدەرگىلەر بولمايدى.
ەندەشە، اپوستروفپەن بەلگىلەنگەن 9 ءارپىمىز:
Á ا
Ó (و)
Ú ء(ۇ)
Ÿ (ۋ)
Ń (ڭ)
Gg (ع)
Í ءى ء(ى)
Ś (ش)
Ć(چ)
بولىپ، اكۋتقا نەمەسە ۋملاۋت-ديەرەزيسكە اينالسا، ايشىقتى دا، ادەمى ەمەس پە؟!. (نەگىزى، ءوز پىكىرىم، وسى چ ارپىنىڭ كەرەگى جوق ەدى ش ارپى تۇرعاندا)
بۇل جەردە تەك قازاقشا ع ارپىنىڭ ورنىنا الىنعان توعىزىنشى اپوستروفتى ءارىپ Gg ارپىنىڭ ۇستىنە تاڭبا قويۋ فۋنكتسياسى عانا پەرنەتاقتا مەن سمارتفوننان تابىلماي تۇر. مۇمكىن، ءبىزدىڭ شامامىز جەتپەي جاتقان بولار، ءىت ماماندارى امالىن تابار.» -دەپ جازعان ەدىك 2017 جىلعى 8 قاراشادا.
ەندى مىنە، ەل بولىپ تالقىلاعان جاڭا ءالىپبيىمىز جاڭا بيىككە شىقتى. ەلدىڭ الدىمەن سول كۇنى-اق، 20 اقپاندا «مەملەكەتتىك ءالىپبي – مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن قىزمەت ەتۋى كەرەك» دەپ قۋانا قولداپ، «جاڭا الىپبيىمىزبەن جازۋدى باستاپ كەتەيىك! ءجۇزۋدى ۇيرەنۋ ءۇشىن سۋعا ءتۇسۋ كەرەك» دەپ، ەلدى جاپپاي جاڭا ءالىپبيىمىزدى قولدانۋعا شاقىرىپ، ەكى ماقالا جازىپ جاريالادىق.
سوڭعى وزگەرىس ەنگىزىلگەن قازاقشا لاتىن الىپبيىندە بۇرىنعى اپوستروفپەن بەلگىلەنگەن 9 ءارىپتىڭ 6 قازاقشا ءتول ءارپى ۇستىنە نوقات، ياعني اكۋت قويىلۋمەن تاڭبالاندى. ەكى ءارىپ SH (ش) جانە CH (چ) ديگرافپەن پايدالاناتىن بولدى. قازاقشا ي-ي جانە ى ارىپتەرى لاتىن گرافيكاسىنداعى بىر عانا ى تاڭباسىمەن بەلگىلەندى.
جالپى العاندا، بۇل نۇسقا دۇرىس بولدى. بىراق، ءبىر كىلتيپان ي،ي ارىپتەرىنىڭ باس ءارپى مەن قازاقشا ءى ارپىنىڭ باس ارىپتەرى ءبىر ءى تاڭباسىمەن بەلگىلەنۋى. قازاق تىلىنە ءتان بارلىق ءداستۇرلى 9 دىبىستىڭ 8-ءى لاتىن ارپىمەن جەكە دارا تاڭبالانۋدى ساقتاپ قالعاندا، جالعىز ءى ءى ارپى «باسىنان» ايرىلىپ وتىر. ياعني، ءى كىشى ءارپى ساقتالعان دا، ءىباس ءارپى ي-ي دىبىستارىمەن قوسىلىپ كەتكەن. مىسالى، «ءىيىل» دەگەن ءسوزدى لاتىنمەن جازعاندا IIIL بولىپ، 4 ءارىپتىڭ ۇشەۋىندە قاتارىنان ءبىر ءارىپ قايتالانعاندا كىم نە تۇسىنەدى؟ سوندا IZET دەگەن ادام اتىن «يزەت» دەپ وقيمىز با، جوق «ىزەت» دەپ وقىلا ما؟ قازاقتىڭ «ىزەت» دەگەن ىزگى ءسوزى مەن ەسىمى جوعالىپ كەتپەي مە ەرتەڭ؟ «يگىلىك» دەگەن يگى ءسوز بەن ەسىمدەر ەرتەڭ Igilik بولىپ جازىلعاندا ىگىلىك بولىپ قالماي ما؟ ال مەنىڭ بابامنىڭ اتى يسانى ISA دەپ جازعاندا، ونى ءىسا دەپ وقىپ، سولاي ايتقاندارعا نە دەۋىم كەرەك؟ كوميسسيا سولاي شەشىپ، اتالارىمىز ازان شاقىرىپ قويعان اتتارىمىزدى اۋىستىرىپ جىبەردى دەيمىز بە ىزەت، يساق، يگەن، يگىلىك جانە ت.ب. ءبارىمىز؟
ءبىز ۇسىنعان نۇسقادا قازاقشا ءى ءارپىنىڭ باس ءارپى دە Í دەپ بەلگىلەنىپ، اكۋتپەن بەرىلگەن، بۇنىڭ نە قيىندىعى بار ەدى؟ اپوستروفتى نۇسقادا دا ءدال بۇگىنگى نۇسقاداي بەلگىلەنگەن. بىراق وندا ي- ي ارىپتەرى اپوستروفپەن بەلگىلەنگەسىن، ەكى ءارىپتىڭ ايىرماشىلىعى بولعان ەدى. بۇل جولى ي-ءدىڭ ءۇتىرىن الىپ تاستاعاسىن، ي مەن ءىارىپتەرىنىڭ باس ارىپتەرى ءبىر تاڭبا بولىپ شىعا كەلگەن. ال مۇنىڭ بولاشاق كەسەلى كوميسسيا مۇشەلەرىن ويلاندىرماعان سەكىلدى. بار بولعانى ءى ءارپىنىڭ باسىنا ءبىر اكۋت قويۋ كىمگە زيانىن تيگىزەر ەدى... ءتول دىبىستارىمىز قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق ەرەكشەلىگىنە نەگىزدەلىپ، ءتىلىمىزدىڭ ۇلتتىق نەگىزىنىڭ ساقتالۋىنىڭ ايعاعى. وتكەندە ءالىپبي تۋرالى ەلباسىعا اشىق حات جازعان 17 اكادەميكتىڭ دە ەڭ باستى تالابى وسى قازاقى ءتول دىبىستاردىڭ ساقتالۋى ەدى. تۇرىكتەر ك مەن ق ارىپتەرىنىڭ ورنىنا وسىلاي ءبىر عانا ك ءارپىن العاندىقتان، ق ءارپى قازىر جويىلىپ كەتتى… بۇرىنعى قازاقى ارىپتەردىڭ تاڭباسىنان ساقتالعانى وسى ءى ارپى ەدى، ەندى ونىڭ دا «باسىن جۇتىپ» وتىرمىز. سوندىقتان قازاقپەن بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان، ەشكىمگە زيانى جوق، ىزگى نيەتتى «ءى» ارپىن باسى ءبۇتىن باس ارپىمەن قايتارىپ بەرىڭىزدەر!
ال ش ارپىن SH دەپ بەلگىلەگەنشە، ءبىز ۇسىنعانداي ش-نى Ś دەپ بەلگىلەسە، چ-نى Ć دەسە، نەمەسە چ-نى مۇلدە الىپ تاستاسا دا، دۇرىس ەدى… ءارى ءبىر-اق تاڭبا بولار ەدى. نەمەسە جاستاردىڭ ءبارى بۇرىننان ش ورنىنا جازىپ جۇرگەن W ءارپىن پايدالانۋ كەرەك ەدى. ونسىز دا ەلدىڭ ءبارى وسى ايگىلى دە امبەباپ تاڭبانىڭ قالىپ كەتكەنىنە الاڭداۋلى. W ءارپىن اعىلشىندار قاي ءارىپتىڭ ورنىنا پايدالاناتى ءبىزدىڭ باسىمىزداعى «تۇساۋ» بولماۋ كەرەك، ءبىز قازاق ءالىپبيىن جاساپ جاتىرمىز عوي… ديگرافتان اپوستروفقا وتكەن كەزدىڭ وزىندە-اق بۇل ارىپتەر ءبىر ارىپپەن بەلگىلەنىپ ەدى عوي. ويتكەنى «اسحانا»، اسحات» سوزدەرى اshana – اشانا، ال Ashat – اشات دەپ وقىلادى عوي… ەسىمى ىسحاق، يسحاق دەگەندەر اتىن ەرتەڭ Ishaq دەپ جازسا، ونى مىناۋ ش ءارپىن SH دەپ جازعاندا، ەل قالاي وقىپ، قالاي اتايتىنىنا اۋزىم بارماي وتىر؟.. يسحاقتار جينالىپ، جاڭا الىپپە كوميسسياسىنىڭ مۇشەلەرىن ىزدەپ جۇرمەسىن؟ ديگرافتان ەل بولىپ ايقايلاپ ءجۇرىپ زورعا قۇتىلعاندا، ەكى ديگراف ءارىپ نە ءۇشىن كىرگىزىلدى ەكەن؟ بۇلاردى دا تۇزەۋ كەرەك. «جەتى رەت ولشەپ، ءبىر رەت كەس» دەگەن قازاق. ءالىپبيدىڭ سوڭعى نۇسقاسىن جوبا رەتىندە جاريالاپ، تالقىلاۋعا ۇسىنعاندا، بۇنداي كەمشىلىك بولماس ەدى.
مەنىڭ تاڭعالاتىنىم، وسى ءبىز كەلتىرىپ وتىرعان، ەلدى ۇركىتكەن SH -ش ارپىنە بايلانىستى وعاش مىسالدار، العاش ديگرافتى نۇسقا شىققان 2017 جىلعى 11 قىركۇيەكتەن بەرى ءباسپاسوز بەن عالامتوردا ءورىپ ءجۇر عوي. مەنىڭ ءوزىم دە سول كەزدە ماقالالارىمدا دا تالاي جازدىم، تەلەارنالارعا بەرگەن سۇحباتتارىمدا دا بىرنەشە رەت ايتقانمىن. سوندا قازاقشا لاتىن ءالىپبيىن جاساۋ كوميسسياسى نەگە بۇنى قاپەرگە المايدى؟ اپوستروفتى نۇسقاعا وتكەندە-اق، ەل زورعا قۇتىلعان ديگرافقا ەندى ءۇشىنشى رەت قايتا ورالۋ شۇقىردان قاشىپ، ورعا قۇلاۋمەن بىردەي ەمەس پە؟
ءبىز لاتىنشا ءۇ تاڭباسى قازاقشا ءۇ ءارپى بولىپ كەلسە دە، اعىلشىنشا ول ى دىبىسى بولعاندىقتان، سولاي اۋىپ قالدىردىق. سونداي-اق لاتىننىڭ ح تاڭباسىن ءبىز نەگە قازاقشا ح دىبىسىنا پايدالانبايمىز؟ h دىبىسىن دا وسى ح ارپىمەن بەلگىلەۋ كەرەك نەمەسە، چ دىبىسىن الىپ تاستاپ، ح مەن h دىبىستارىن جەكە-جەكە قالدىرايىق.
سونىمەن مەنىڭ ۇسىنىسىم:
Í ءى (ى)
Ś (ش)
Ć (چ)
ح (حh) نەمەسە ح مەن h ارىپتەرىن جەكە –جەكە قالدىرىپ، چ ءارپىن الىپ تاستاۋ كەرەك.
ەلدىڭ رەنىشىن تۋدىرعان 4 ءارىپتى وسىلاي وزگەرتۋدى سۇرايمىز. بولماسا، وسى ارىپتەردىڭ قابىلدانعان نۇسقاسىن جانە ءبىز ۇسىنعان نۇسقانى سالىستىرىپ، الەۋمەتتىك جەلىدە ساۋالناما جاساپ كورۋگە دە بولادى.
لاتىن ءالىپبيىن حالىق بولىپ، جاپپاي تالقىلاپ كەلە جاتقانىمىز، ەلباسىمىزدىڭ ەلدىڭ قانداي دا ۇسىنىس-پىكىرى ەسكەرىلەدى دەگەن ءسوزىنىڭ جۇزەگە اسىپ جاتقانىنىڭ جارقىن بەلگىسى. ەندەشە، قىرقى ءبىتىپ، قىرىق ءبىرىنشىسى قالعاندا، تاعى دا ءبىر تالقىدان وتكىزىپ الساق، كەلىسىپ پىشكەن تونىمىز كەلتە بولمايدى.
قازاقتىڭ «ءى» ءارپىن قايتارىپ، ەلدى ۇركىتكەن ەكى ديگرافتان قۇتقارىڭىزدار!
Qazybek ISA
Qazaquni.kz
