QAZAQ ÁLIPBII QALYPQA TÚSKENMEN, QAITA QARAR ÁRIPTER BAR…
Qazaq tili álipbıin latyn grafıkasyna kóshirý jónindegi Ulttyq komıssııa nazaryna
Qazaqtyń latyn grafıkasyna negizdelgen jańa álipbıin qabyldaý – jalpyhalyqtyq qoldaýǵa ıe bolyp, jappaı talqylaý ózegine aınaldy.
Eń birinshi qazaqsha tól áripterdi dıgrafpen tańbalaǵan álipbı qoǵamda qatty qarsylyqqa ushyrady. Ekinshi ret ózgertilip, latyn grafıkasyna ótý týraly Prezıdent Jarlyǵymen jarııalanǵan apostrofty nusqanyń da, qoldaný barysynda kemshilikteri shyǵyp, el kóńilinen shyqpady. Endi, mine, Elbasymyz Nursultan Nazarbaev el tilegin eskerip, «Qazaq tili álipbıin kırıllıadan latyn grafıkasyna kóshirý týraly» Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń 2017 jylǵy 26 qazandaǵy №569 Jarlyǵyna ózgeris engizdi. Halyqtyq talqylaý qalypqa túsirgen Qazaq álipbıi ómirge jol tartty. Aq jol tileımiz! 2017 jyly 26 qazanda Elbasy jarlyǵy shyqqanda el qatty qýandy. «Eń bastysy saıası sheshim shyqty! Qazaqtyń jańa álipbıi – Latyn grafıkasyna negizdelgen álipbıge ótý qabyldandy. 1940 jyly qazaq halqynan bir aýyz suramaı-aq bir kúnde qabyldanǵan kırıllıa buǵaýynan 77 jylda áreń bosadyq. Ulttyq rýhanı otarsyzdaný latyn álipbıine kóshýmen bastalady!» – dep jazdyq biz.
Men óz basym latyn álipbıine ótýdi onshaqty jyldan beri qoldap, qýattap kelemin. 2013 jyly19 aqpanda jazǵan «LATYN álipbıine kóshýge QARSYLYQ – ULT MÚDDESINE QARSYLYQ!» atty maqalam úlken qoǵamdyq pikir týǵyzdy. Jalyndy jastardan alǵys, ardaqty aǵalarymnan «qarǵys» alǵyzǵan osy maqalada aıtqan oılarymnyń búginde iske asyp kele jatqanyna shúkirshilik aıtamyn. Sodan beri qanshama maqala jazyp, qansha jıyndarda sóılegenimizdi sanap júrgen joqpyz. Sońǵylaryn aıtar bolsam, alǵashqy dıgraftyq jobaǵa qarsy shyqqan birneshe maqalam jáne apostrofty nusqanyń kemshilikterin kórsetken «EŃ BASTYSY, LATYN ÁLIPBII TÝRALY ShEShIM QABYLDANDY! Endi áleýmet bolyp, áripter álpetin túzeı beremiz» atty 8 qarashada (2017 jyl) jarııalaǵan maqalalarymda naqty usynystar jasalǵan bolatyn
Munda biz apostroftyń aprobaııa kezinde kedergi jasaǵan úsh kemshiligin kórsete otyryp, 9 áriptiń ústine akýt qoıǵan nusqasyn usynyp edik, sonyń 6 árpi sońǵy ózgeriske engenine qýanyp otyrmyz.
Maqaladan mysal keltire keteıin:
«…Sonymen, Á (Á) degen akýtty nusqa A’(Á) degen apostroftan anaǵurlym durys qoı. Óıtkeni artyq oryn almaıdy, býynǵa bólý men ınternetten dereksóz izdeýde de kedergiler bolmaıdy.
Endeshe, apostrofpen belgilengen 9 árpimiz:
Á Á
Ó (ó)
Ú (ú)
Ÿ (ý)
Ń (ń)
Gg (ǵ)
Í i (i)
Ś (sh)
Ć(ch)
bolyp, akýtqa nemese ýmlaýt-dıerezıske aınalsa, aıshyqty da, ádemi emes pe?!. (Negizi, óz pikirim, osy Ch árpiniń keregi joq edi Sh árpi turǵanda)
Bul jerde tek qazaqsha Ǵ árpiniń ornyna alynǵan toǵyzynshy apostrofty árip Gg árpiniń ústine tańba qoıý fýnkııasy ǵana pernetaqta men smartfonnan tabylmaı tur. Múmkin, bizdiń shamamyz jetpeı jatqan bolar, IT mamandary amalyn tabar.» -dep jazǵan edik 2017 jylǵy 8 qarashada.
Endi mine, el bolyp talqylaǵan jańa álipbıimiz jańa bıikke shyqty. Eldiń aldymen sol kúni-aq, 20 aqpanda «Memlekettik álipbı – memlekettiń tutastyǵy úshin qyzmet etýi kerek» dep qýana qoldap, «JAŃA ÁLIPBIIMIZBEN JAZÝDY BASTAP KETEIIK! Júzýdi úırený úshin sýǵa túsý kerek» dep, eldi jappaı jańa álipbıimizdi qoldanýǵa shaqyryp, eki maqala jazyp jarııaladyq.
Sońǵy ózgeris engizilgen qazaqsha latyn álipbıinde burynǵy apostrofpen belgilengen 9 áriptiń 6 qazaqsha tól árpi ústine noqat, ıaǵnı akýt qoıylýmen tańbalandy. Eki árip SH (Sh) jáne CH (Ch) dıgrafpen paıdalanatyn boldy. Qazaqsha I-I jáne I áripteri latyn grafıkasyndaǵy bir ǵana I tańbasymen belgilendi.
Jalpy alǵanda, bul nusqa durys boldy. Biraq, bir kiltıpan ı,ı áripteriniń bas árpi men qazaqsha i árpiniń bas áripteri bir I tańbasymen belgilenýi. Qazaq tiline tán barlyq dástúrli 9 dybystyń 8-i latyn árpimen jeke dara tańbalanýdy saqtap qalǵanda, jalǵyz I i árpi «basynan» aırylyp otyr. Iaǵnı, i kishi árpi saqtalǵan da, Ibas árpi I-I dybystarymen qosylyp ketken. Mysaly, «IIIL» degen sózdi latynmen jazǵanda IIIL bolyp, 4 áriptiń úsheýinde qatarynan bir árip qaıtalanǵanda kim ne túsinedi? Sonda IZET degen adam atyn «Izet» dep oqımyz ba, joq «Izet» dep oqyla ma? Qazaqtyń «Izet» degen izgi sózi men esimi joǵalyp ketpeı me erteń? «Igilik» degen ıgi sóz ben esimder erteń Igilik bolyp jazylǵanda Igilik bolyp qalmaı ma? Al meniń babamnyń aty Isany ISA dep jazǵanda, ony ISA dep oqyp, solaı aıtqandarǵa ne deýim kerek? Komıssııa solaı sheship, atalarymyz azan shaqyryp qoıǵan attarymyzdy aýystyryp jiberdi deımiz be Izet, Isaq, Igen, Igilik jáne t.b. bárimiz?
Biz usynǵan nusqada qazaqsha i árpiniń bas árpi de Í dep belgilenip, akýtpen berilgen, bunyń ne qıyndyǵy bar edi? Apostrofty nusqada da dál búgingi nusqadaı belgilengen. Biraq onda I- I áripteri apostrofpen belgilengesin, eki áriptiń aıyrmashylyǵy bolǵan edi. Bul joly I-diń útirin alyp tastaǵasyn, ı men iáripteriniń bas áripteri bir tańba bolyp shyǵa kelgen. Al munyń bolashaq keseli komıssııa múshelerin oılandyrmaǵan sekildi. Bar bolǵany I árpiniń basyna bir akýt qoıý kimge zııanyn tıgizer edi... Tól dybystarymyz qazaq tiliniń fonetıkalyq ereksheligine negizdelip, tilimizdiń ulttyq negiziniń saqtalýynyń aıǵaǵy. Ótkende álipbı týraly Elbasyǵa Ashyq hat jazǵan 17 akademıktiń de eń basty talaby osy qazaqy tól dybystardyń saqtalýy edi. Túrikter K men Q áripteriniń ornyna osylaı bir ǵana K árpin alǵandyqtan, Q árpi qazir joıylyp ketti… Burynǵy qazaqy áripterdiń tańbasynan saqtalǵany osy i árpi edi, endi onyń da «basyn jutyp» otyrmyz. Sondyqtan qazaqpen birge jasasyp kele jatqan, eshkimge zııany joq, izgi nıetti «i» árpin basy bútin bas árpimen qaıtaryp berińizder!
Al Sh árpin SH dep belgilegenshe, biz usynǵandaı Sh-ny Ś dep belgilese, Ch-ny Ć dese, nemese Ch-ny múlde alyp tastasa da, durys edi… Ári bir-aq tańba bolar edi. Nemese jastardyń bári burynnan Sh ornyna jazyp júrgen W árpin paıdalaný kerek edi. Onsyz da eldiń bári osy áıgili de ámbebap tańbanyń qalyp ketkenine alańdaýly. W árpin aǵylshyndar qaı áriptiń ornyna paıdalanaty bizdiń basymyzdaǵy «tusaý» bolmaý kerek, biz qazaq álipbıin jasap jatyrmyz ǵoı… Dıgraftan apostrofqa ótken kezdiń ózinde-aq bul áripter bir árippen belgilenip edi ǵoı. Óıtkeni «Ashana», Ashat» sózderi Ashana – Ashana, al Ashat – Ashat dep oqylady ǵoı… Esimi Ishaq, Ishaq degender atyn erteń Ishaq dep jazsa, ony mynaý Sh árpin SH dep jazǵanda, el qalaı oqyp, qalaı ataıtynyna aýzym barmaı otyr?.. Ishaqtar jınalyp, jańa álippe komıssııasynyń múshelerin izdep júrmesin? Dıgraftan el bolyp aıqaılap júrip zorǵa qutylǵanda, eki dıgraf árip ne úshin kirgizildi eken? Bulardy da túzeý kerek. «Jeti ret ólshep, bir ret kes» degen qazaq. Álipbıdiń sońǵy nusqasyn joba retinde jarııalap, talqylaýǵa usynǵanda, bundaı kemshilik bolmas edi.
Meniń tańǵalatynym, osy biz keltirip otyrǵan, eldi úrkitken SH -Sh árpine baılanysty oǵash mysaldar, alǵash dıgrafty nusqa shyqqan 2017 jylǵy 11 qyrkúıekten beri baspasóz ben ǵalamtorda órip júr ǵoı. Meniń ózim de sol kezde maqalalarymda da talaı jazdym, telearnalarǵa bergen suhbattarymda da birneshe ret aıtqanmyn. Sonda qazaqsha latyn álipbıin jasaý komıssııasy nege buny qaperge almaıdy? Apostrofty nusqaǵa ótkende-aq, el zorǵa qutylǵan dıgrafqa endi úshinshi ret qaıta oralý shuqyrdan qashyp, orǵa qulaýmen birdeı emes pe?
Biz latynsha Ú tańbasy qazaqsha Ú árpi bolyp kelse de, aǵylshynsha ol Y dybysy bolǵandyqtan, solaı aýyp qaldyrdyq. Sondaı-aq latynnyń H tańbasyn biz nege qazaqsha H dybysyna paıdalanbaımyz? h dybysyn da osy H árpimen belgileý kerek nemese, Ch dybysyn alyp tastap, h men h dybystaryn jeke-jeke qaldyraıyq.
Sonymen meniń usynysym:
Í i (i)
Ś (sh)
Ć (ch)
H (hh) nemese h men h áripterin jeke –jeke qaldyryp, ch árpin alyp tastaý kerek.
Eldiń renishin týdyrǵan 4 áripti osylaı ózgertýdi suraımyz. Bolmasa, osy áripterdiń qabyldanǵan nusqasyn jáne biz usynǵan nusqany salystyryp, áleýmettik jelide saýalnama jasap kórýge de bolady.
Latyn álipbıin halyq bolyp, jappaı talqylap kele jatqanymyz, Elbasymyzdyń eldiń qandaı da usynys-pikiri eskeriledi degen sóziniń júzege asyp jatqanynyń jarqyn belgisi. Endeshe, qyrqy bitip, qyryq birinshisi qalǵanda, taǵy da bir talqydan ótkizip alsaq, kelisip pishken tonymyz kelte bolmaıdy.
QAZAQTYŃ «I» árpin QAITARYP, eldi úrkitken eki dıgraftan qutqaryńyzdar!
Qazybek ISA
Qazaquni.kz
